०९६ ...{Loading}...
०१ तीव्रस्याभिवयसो अस्य
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
ती॒व्रस्या॒भिव॑यसो अ॒स्य पा॑हि सर्वर॒था वि हरी॑ इ॒ह मु॑ञ्च।
इन्द्र॒ मा त्वा॒ यज॑मानासो अ॒न्ये नि री॑रम॒न्तुभ्य॑मि॒मे सु॒तासः॑ ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
ती॒व्रस्या॒भिव॑यसो अ॒स्य पा॑हि सर्वर॒था वि हरी॑ इ॒ह मु॑ञ्च।
इन्द्र॒ मा त्वा॒ यज॑मानासो अ॒न्ये नि री॑रम॒न्तुभ्य॑मि॒मे सु॒तासः॑ ॥
०१ तीव्रस्याभिवयसो अस्य ...{Loading}...
Griffith
Taste this strong draught that gives thee vital vigour: with all thy chariot here unyoke thy coursers. Let not those other sacrificers stay thee, Indra: these juices shed for thee are ready.
पदपाठः
ती॒व्रस्य॑। अ॒भिऽव॑यसः। अ॒स्य। पा॒हि॒। स॒र्व॒ऽर॒था। वि। हरी॒ इति॑। इ॒ह। मु॒ञ्च॒। इन्द्र॑। मा। त्वा॒। यज॑मानासः। अ॒न्ये। नि। रि॒र॒म॒न्। तुभ्य॑म्। इ॒मे। सु॒तासः॑। ९६.१।
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्रः
- पूरणः
- त्रिष्टुप्
- सूक्त-९६
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
राजा के कर्तव्य का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र) हे इन्द्र ! [बड़े ऐश्वर्यवाले राजन्] (अस्य) इस (तीव्रस्य) तीक्ष्ण [शीघ्र बलदायक] (अभिवयसः) प्राप्त अन्न की (पाहि) तू रक्षा कर और (सर्वरथा) सब रथों के योग्य (हरी) अपने दोनों घोड़ों को (इह) यहाँ पर (वि मुञ्च) छोड़ दे। (त्वा) तुझको (यजमानासः) यजमानों के गिरानेवाले [अथवा यजमानों से भिन्न] (अन्ये) दूसरे [विरोधी] लोग (मा नि रीरमन्) न रोक लेवें, (तुभ्यम्) तेरे लिये (इमे) यह (सुतासः) सिद्ध किये हुए [तत्त्व रस] हैं ॥१॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - राजा अन्न आदि बलदायक पदार्थों की रक्षा करके प्रजा की बात सुने और वैरियों के फन्दों में न पड़कर श्रेष्ठों के सिद्धान्तों को माने ॥१॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: मन्त्र १- ऋग्वेद में है-१०।१६०।१- ॥ १−(तीव्रस्य) तीक्ष्णस्य। क्षिप्रबलकरस्य (अभिवयसः) वयोऽन्नम्-निघ० २।७। अभिगतस्य प्राप्तस्यान्नास्य (अस्य) समीपस्थस्य (पाहि) रक्षां कुरु (सर्वरथा) सर्वरथयोग्यौ (वि मुञ्च) विसृज (हरी) अश्वौ (इह) अत्र (इन्द्र) परमैश्वर्यवन् राजन् (मा) निषेधे (त्वा) त्वाम् (यजमानासः) यजमान+असु क्षेपणे-क्विप्। यजमानानां क्षेप्तारः। यद्वा। सुपां सुपो भवन्ति। वा० पा० ७।१।३९। पञ्चम्यर्थे प्रथमा, असुक् च। यजमानेभ्यः सकाशात् पृथग्भूताः (अन्ये) अपरे। विरोधिनः (नि) नितराम् (रीरमन्) रमु उपरमे-णिचि लुङ्। अडभावो माङ्योगे। उपरमयन्तु। निवर्तयन्तु (तुभ्यम्) त्वदर्थम् (इमे) लभ्यमानाः (सुतासः) संस्कृतास्तत्त्वरसाः ॥
०२ तुभ्यं सुतास्तुभ्यमु
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
तुभ्यं॑ सु॒तास्तुभ्य॑मु॒ सोत्वा॑स॒स्त्वां गिरः॒ श्वात्र्या॒ आ ह्व॑यन्ति।
इन्द्रे॒दम॒द्य सव॑नं जुषा॒णो विश्व॑स्य वि॒द्वाँ इ॒ह पा॑हि॒ सोम॑म् ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
तुभ्यं॑ सु॒तास्तुभ्य॑मु॒ सोत्वा॑स॒स्त्वां गिरः॒ श्वात्र्या॒ आ ह्व॑यन्ति।
इन्द्रे॒दम॒द्य सव॑नं जुषा॒णो विश्व॑स्य वि॒द्वाँ इ॒ह पा॑हि॒ सोम॑म् ॥
०२ तुभ्यं सुतास्तुभ्यमु ...{Loading}...
Griffith
Thine is the juice effused, thine are the juices yet to be pressed: our resonant songs invite thee. O Indra, pleased to-day with this libation, come, thou who knowest all, and drink the Soma.
पदपाठः
तुभ्य॑म्। सु॒ताः। तुभ्य॑म्। ऊं॒ इति॑। सोत्वा॑सः। त्वाम्। गिरः॑। श्वात्र्याः॑। आ। ह्व॒य॒न्ति॒। इन्द्र॑। इ॒दम्। अ॒द्य। सव॑नम्। जु॒षा॒णः। विश्व॑स्य। वि॒द्वान्। इ॒ह। पा॒हि॒। सोम॑म्। ९६.२।
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्रः
- पूरणः
- त्रिष्टुप्
- सूक्त-९६
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
राजा के कर्तव्य का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र) हे इन्द्र ! [महाप्रतापी राजन्] (तुभ्यम्) तेरे लिये (सुताः) सिद्ध किये हुए, (उ) और (तुभ्यम्) तेरे लिये (सोत्वासः) सिद्ध होनेवाले [तत्त्व रस] हैं, (त्वाम्) तुझको (श्वात्र्याः) गतिवाली [प्रजा] की (गिरः) वाणियाँ (आह्वयन्ति) बुलाती हैं। (अद्य) अत्र (इदम्) इस (सवनम्) ऐश्वर्य कर्म का (जुषाणः) सेवन करता हुआ और (विश्वस्य) सबका (विद्वान्) जाननेवाला तू (इह) यहाँ पर (सोमम्) उत्पन्न संसार की (पाहि) रक्षा कर ॥२॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - राजा को चाहिये कि भूत भविष्यत् और वर्तमान को विचारकर प्रजा की सदा रक्षा करे ॥२॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: २−(तुभ्यम्) त्वदर्थम् (सुताः) संस्कृतास्तत्त्वरसाः (तुभ्यम्) (उ) च (सोत्वासः) कृत्यार्थे तवैकेन्केन्यत्वनः। पा० ३।४।१४। सुनोतेः-त्वन् सोतव्याः। संस्कर्तव्याः (त्वाम्) (गिरः) वाण्यः (श्वात्र्याः) श्वात्रतिर्गतिकर्मा-निघ० २।१४। अच् प्रत्ययः, ङीप्। गतिशीलायाः प्रजायाः (आ ह्वयन्ति) आक्रोशन्ति (इन्द्र) परमैश्वर्यवन् राजन् (इदम्) (अद्य) (सवनम्) ऐश्वर्यकर्म (जुषाणः) सेवमानः (विश्वस्य) सर्वस्य (विद्वान्) ज्ञाता (इह) अत्र (पाहि) रक्ष (सोमम्) उत्पन्नं संसारम् ॥
०३ य उशता
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
य उ॑श॒ता मन॑सा॒ सोम॑मस्मै सर्वहृ॒दा दे॒वका॑मः सु॒नोति॑।
न गा इन्द्र॒स्तस्य॒ परा॑ ददाति प्रश॒स्तमिच्चारु॑मस्मै कृणोति ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
य उ॑श॒ता मन॑सा॒ सोम॑मस्मै सर्वहृ॒दा दे॒वका॑मः सु॒नोति॑।
न गा इन्द्र॒स्तस्य॒ परा॑ ददाति प्रश॒स्तमिच्चारु॑मस्मै कृणोति ॥
०३ य उशता ...{Loading}...
Griffith
Whoso, devoted to the God, effuses Soma for him with yearning heart and spirit, Never doth Indra give away his cattle: for him he makes the lovely Soma famous.
पदपाठः
यः। उ॒श॒ता। मन॑सा। सोम॑म्। अ॒स्मै॒। स॒र्व॒ऽहृ॒दा। दे॒वका॑मः। सु॒नोति॑। न। गाः। इन्द्रः॑। तस्य॑। परा॑। द॒दा॒ति॒। प्र॒ऽश॒स्तम्। इत्। चारु॑म्। अ॒स्मै॒। कृ॒णो॒ति॒। ९६.३।
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्रः
- पूरणः
- त्रिष्टुप्
- सूक्त-९६
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
राजा के कर्तव्य का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (यः) जो (देवकामः) दिव्यगुण चाहनेवाला मनुष्य (उशता) कामनावाले (मनसा) मन से और (सर्वहृदा) पूरे हृदय से (अस्मै) इस [संसार] के लिये (सोमम्) सोम [तत्त्व रस] को (सुनोति) निचोड़ता है। (इन्द्रः) इन्द्र [महाप्रतापी राजा] (तस्य) उस [मनुष्य] की (गाः) वाणियों को (न) नहीं (परा ददाति) नष्ट करता है, (अस्मै) उसके लिये वह (प्रशस्तम्) प्रशंसनीय, (चारुम्) मनोहर व्यवहार (इत्) ही (कृणोति) करता है ॥३॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - राजा और विद्वान् लोग संसार के हित के लिये परस्पर श्रेष्ठ व्यवहार करें ॥३॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ३−(यः) पुरुषः (उशता) कामयमानेन (मनसा) चित्तेन (सोमम्) तत्त्वरसम् (अस्मै) दृश्यमानाय संसाराय (सर्वहृदा) पूर्णहृदयेन (देवकामः) दिव्यगुणान् कामयमानः (सुनोति) निष्पादयति (न) निषेधे (गाः) वाणीः (इन्द्रः) महाप्रतापी राजा (तस्य) पुरुषस्य (परा ददाति) परादानं विनाशः। विनाशयति (प्रशस्तम्) प्रशंसनीयम् (इत्) एव (चारुम्) मनोहरं व्यवहारम् (अस्मै) पुरुषाय (कृणोति) करोति ॥
०४ अनुस्पष्टो भवत्येषो
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अनु॑स्पष्टो भवत्ये॒षो अ॑स्य॒ यो अ॑स्मै रे॒वान्न सु॒नोति॒ सोम॑म्।
निर॑र॒त्नौ म॒घवा॒ तं द॑धाति ब्रह्म॒द्विषो॑ ह॒न्त्यना॑नुदिष्टः ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
अनु॑स्पष्टो भवत्ये॒षो अ॑स्य॒ यो अ॑स्मै रे॒वान्न सु॒नोति॒ सोम॑म्।
निर॑र॒त्नौ म॒घवा॒ तं द॑धाति ब्रह्म॒द्विषो॑ ह॒न्त्यना॑नुदिष्टः ॥
०४ अनुस्पष्टो भवत्येषो ...{Loading}...
Griffith
He looks with loving favour on the mortal who, like a rich man, pours for him the Soma. Maghavan in his bended arm supports him: he slays, unasked, the men who hate devotion.
पदपाठः
अनु॑ऽस्पष्टः। भ॒व॒ति॒। ए॒षः। अ॒स्य॒। यः। अ॒स्मै॒। रे॒वान्। न। सु॒नोति॑। सोम॑म्। निः। अ॒र॒त्नौ। म॒घऽवा॑। तम्। द॒धा॒ति॒। ब्र॒ह्म॒ऽद्विषः॑। ह॒न्ति॒। अन॑नुऽदिष्टः। ९६.४।
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्रः
- पूरणः
- त्रिष्टुप्
- सूक्त-९६
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
राजा के कर्तव्य का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (एषः) वह [मनुष्य] (अस्य) इस [शूर पुरुष] का (अनुस्पष्टः) सर्वथा स्पष्ट [दृष्टिगोचर] (भवति) होता है, (यः) जो [मनुष्य] (रेवान् न) धनवान् के समान (अस्मै) उस [शूर] के लिये (सोमम्) सोम [तत्त्व रस] (सुनोति) निचोड़ता है। (मघवा) धनवान् [शूर] (तम्) उस [मनुष्य] को (अरत्नौ) अपनी गोद में (निः) निश्चय करके (दधाति) बैठालता है, और (अननुदिष्टः) विना कहा हुआ [वह शूर] (ब्रह्मद्विषः) वेदविरोधियों को (हन्ति) मारता है ॥४॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - राजा बुद्धिमान् राजभक्तों पर सदा दया दृष्टि रक्खे ॥४॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ४−(अनुस्पष्टः) निरन्तरस्पष्टः। दृष्टिगोचरः (भवति) (एषः) स मनुष्यः (अस्य) प्रसिद्धस्य शूरस्य (यः) मनुष्यः (अस्मै) शूराय (रेवान्) धनवान् (न) इव (सुनोति) निष्पादयति (सोमम्) तत्त्वरसम् (निः) निश्चयेन (अरत्नौ) ऋतन्यञ्जि०। उ० ४।२। ऋ गतौ-कत्निच्, रत्निर्बद्धमुष्टिकरः स नास्ति यत्र। विस्तृतकनिष्ठाङ्गुलिमुष्टिकहस्ते। हस्ते। क्रोडे (मघवा) धनवान् (तम्) पुरुषम् (दधाति) स्थापयति (ब्रह्मद्विषः) वेदद्वेष्टॄन् (हन्ति) नाशयति (अननुदिष्टः) अनुदेशमप्राप्तः। अनुक्तः। अप्रार्थितः ॥
०५ अश्वायन्तो गव्यन्तो
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अ॑श्वा॒यन्तो॑ ग॒व्यन्तो॑ वा॒जय॑न्तो॒ हवा॑महे॒ त्वोप॑गन्त॒वा उ॑।
आ॒भूष॑न्तस्ते सुम॒तौ नवा॑यां व॒यमि॑न्द्र त्वा शु॒नं हु॑वेम ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
अ॑श्वा॒यन्तो॑ ग॒व्यन्तो॑ वा॒जय॑न्तो॒ हवा॑महे॒ त्वोप॑गन्त॒वा उ॑।
आ॒भूष॑न्तस्ते सुम॒तौ नवा॑यां व॒यमि॑न्द्र त्वा शु॒नं हु॑वेम ॥
०५ अश्वायन्तो गव्यन्तो ...{Loading}...
Griffith
We call on thee to come to us, desirous of booty, and of cattle, and of horses. For thy new love and favour are we present: let us invoke thee, Indra, as our welfare.
पदपाठः
अ॒श्व॒ऽयन्तः॑। ग॒व्यन्तः॑। वा॒जय॑न्तः। हवा॑महे। त्वा॒। उप॑ऽग॒न्त॒वै। ऊं॒ इति॑। आ॒ऽभूष॑न्तः। ते॒। सु॒ऽम॒तौ। नवा॑याम्। व॒यम्। इ॒न्द्र॒। त्वा॒। शु॒नम्। हु॒वे॒म॒। ९६.५।
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्रः
- पूरणः
- त्रिष्टुप्
- सूक्त-९६
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
राजा के कर्तव्य का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - [हे राजन् !] (अश्वायन्तः) घोड़े चाहते हुए (गव्यन्तः) भूमि चाहते हुए, (वाजयन्तः) बल वा अन्न चाहते हुए हम (त्वा) तुझे (उपगन्तवै) आने के लिये (उ) अवश्य करके (हवामहे) बुलाते हैं। (इन्द्र) हे इन्द्र ! [महाप्रतापी राजन्] (ते) तेरी (नवायाम्) श्रेष्ठ (सुमतौ) सुमति में (आभूषन्तः) शोभा पाते हुए (वयम्) हम (त्वा) तुझको (शुनम्) सुख से (हुवेम) बुलावें ॥॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - प्रजागण धर्मात्मा राजा की नीति में चलकर सदा उन्नति करें ॥॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: −(अश्वायन्तः) अश्व-क्यच, शतृ। अश्वाघस्यात्। पा० ७।४।३७। इत्वात्त्वम्। अश्वान् इच्छन्तः (गव्यन्तः) गो-क्यच्, शतृ। वान्तो यि प्रत्यये। पा० ६।१।७९। अवादेशः। गां भूमिमिच्छन्तः (वाजयन्तः) बलमन्नां वेच्छन्तः (हवामहे) आह्वयामः (त्वा) त्वाम् (उपगन्तवै) तुमर्थे सेसेनसे०। पा० ३।४।९। गमेः-तवैप्रत्ययः। आगन्तुम् (उ) अवधारणे (आभूषन्तः) अलंक्रियमाणाः। शोभायमानाः (ते) तव (सुमतौ) शोभनायां बुद्धौ (नवायाम्) णु स्तुतौ-अप्। स्तुत्यायाम् (वयम्) (इन्द्र) महाप्रतापिन् राजन् (त्वा) (शुनम्) सुखेन (हुवेम) आह्वयेम ॥
०६ मुञ्चामि त्वा
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
मु॒ञ्चामि॑ त्वा ह॒विषा॒ जीव॑नाय॒ कम॑ज्ञातय॒क्ष्मादु॒त रा॑जय॒क्ष्मात्।
ग्राहि॑र्ज॒ग्राह॒ यद्ये॒तदे॑नं॒ तस्या॑ इन्द्राग्नी॒ प्र मु॑मुक्तमेनम् ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
मु॒ञ्चामि॑ त्वा ह॒विषा॒ जीव॑नाय॒ कम॑ज्ञातय॒क्ष्मादु॒त रा॑जय॒क्ष्मात्।
ग्राहि॑र्ज॒ग्राह॒ यद्ये॒तदे॑नं॒ तस्या॑ इन्द्राग्नी॒ प्र मु॑मुक्तमेनम् ॥
०६ मुञ्चामि त्वा ...{Loading}...
Griffith
For life I set thee free by this oblation from the unknown decline and from consumption; Or, if the grasping demon have possessed him, free him from her, O Indra, thou and Agni.
पदपाठः
मु॒ञ्चामि॑। त्वा॒। ह॒विषा॑। जीव॑नाय। कम्। अ॒ज्ञा॒त॒य॒क्ष्मात्। उ॒त। रा॒ज॒ऽय॒क्ष्मात्। ग्राहिः॑। ज॒ग्राह॑। यदि॑। ए॒तत्। ए॒न॒म्। तस्याः॑। इ॒न्द्र॒ग्नी इति॑। प्र। मु॒मु॒क्त॒म्। ए॒न॒म्। ९६.६।
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्राग्नी, यक्ष्मनाशनम्
- पूरणः
- त्रिष्टुप्
- सूक्त-९६
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
रोग नाश करने का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - [हे प्राणी !] (त्वा) तुझको (हविषा) भक्ति के साथ (कम्) सुख से (जीवनाय) जीवन के लिये (अज्ञातयक्ष्मात्) अप्रकट रोग से (उत) और (राजयक्ष्मात्) राजरोग से (मुञ्चामि) मैं छुड़ाता हूँ। (यदि) जो (ग्राहिः) जकड़नेवाली पीड़ा [गठिया रोग] ने (एतत्) इस समय (एनम्) इस प्राणी को (जग्राह) पकड़ लिया है, (तस्याः) उस [पीड़ा] से, (इन्द्राग्नी) हे सूर्य और अग्नि (एनम्) इस [प्राणी] को (प्र मुमुक्तम्) तुम छुड़ाओ ॥६॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - सद्वैद्य गुप्त और प्रकट रोगों से विचारपूर्वक रोगी को अच्छा करता है, ऐसे ही प्रत्येक मनुष्य (इन्द्राग्नी) सूर्य और अग्नि अर्थात् सूर्य से लेकर अग्निपर्यन्त अर्थात् दिव्य और पार्थिव सब पदार्थों से उपकार लेकर, अथवा सूर्य और अग्नि के समान तेजस्वी विद्वानों से मिलकर, अपने दोषों को मिटाकर यशस्वी होवें ॥६॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: मन्त्र ६-९ आचुके हैं-अ० ३।११।१-४ ॥ ६-९−व्याख्याताः-अ० ३।११।१-४ ॥
०७ यदि क्षितायुर्यदि
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
यदि॑ क्षि॒तायु॒र्यदि॑ वा॒ परे॑तो॒ यदि॑ मृ॒त्योर॑न्ति॒कं नी᳡त ए॒व।
तमा ह॑रामि॒ निरृ॑तेरु॒पस्था॒दस्पा॑र्शमेनं श॒तशा॑रदाय ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
यदि॑ क्षि॒तायु॒र्यदि॑ वा॒ परे॑तो॒ यदि॑ मृ॒त्योर॑न्ति॒कं नी᳡त ए॒व।
तमा ह॑रामि॒ निरृ॑तेरु॒पस्था॒दस्पा॑र्शमेनं श॒तशा॑रदाय ॥
०७ यदि क्षितायुर्यदि ...{Loading}...
Griffith
Be his days ended, be he how departed, be he brought very near to death already, Out of Destruction’s lap again I bring him, save him for life to last a hundred autumns.
पदपाठः
यदि॑। क्षि॒तऽआ॑युः। यदि॑। वा॒। परा॑ऽइतः। यदि॑। मृ॒त्योः। अ॒न्ति॒कम्। नि॒ऽइ॑तः। ए॒व। तम्। आ। ह॒रा॒मि॒। निःऽऋ॑तेः। उ॒पऽस्था॑त्। अस्पा॑र्शम्। ए॒न॒म्। श॒तऽशा॑रदाय। ९६.७।
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्राग्नी, यक्ष्मनाशनम्
- पूरणः
- त्रिष्टुप्
- सूक्त-९६
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
रोग नाश करने का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (यदि) चाहे [यह] (क्षितायुः) टूटी आयुवाला (यदि वा) अथवा (परेतः) अङ्गभङ्ग है, (यदि) चाहे, (मृत्योः) मृत्यु के (अन्तिकम्) समीप (एव) ही (नीतः=नि-इतः) आ चुका है। (तम्) उसको (निर्ऋतेः) महामारी की (उपस्थात्) गोद से (आ हरामि) लिये आता हूँ, (एनम्) इसको (शतशारदाय+जीवनाय) सौ शरद् ऋतुओंवाले [जीवन] के लिये (अस्पार्शम्) मैंने छुआ है ॥७॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - जैसे चतुर वैद्य यत्न करके भारी-भारी रोगियों को चंगा करता है, ऐसे ही मनुष्य शरीरिक, आत्मिक और सामाजिक कठिन संकट पड़ने पर अपने आत्मा को प्रबल रक्खे ॥७॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ७−(अस्पार्शम्) स्पृष्टवानस्मि। अन्यद् गतम् ॥
०८ सहस्राक्षेण शतवीर्येण
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
स॑हस्रा॒क्षेण॑ श॒तवी॑र्येण श॒तायु॑षा ह॒विषाहा॑र्षमेनम्।
इन्द्रो॒ यथै॑नं श॒रदो॒ नया॒त्यति॒ विश्व॑स्य दुरि॒तस्य॑ पा॒रम् ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
स॑हस्रा॒क्षेण॑ श॒तवी॑र्येण श॒तायु॑षा ह॒विषाहा॑र्षमेनम्।
इन्द्रो॒ यथै॑नं श॒रदो॒ नया॒त्यति॒ विश्व॑स्य दुरि॒तस्य॑ पा॒रम् ॥
०८ सहस्राक्षेण शतवीर्येण ...{Loading}...
Griffith
With thousand-eyed oblation, hundred-autumned, bringing a hundred lives, have restored him. That Indra for a hundred years may lead him safe to the farther shore of all misfortune.
पदपाठः
स॒ह॒स्र॒ऽअ॒क्षेण॑। श॒तऽवी॑र्येण। श॒तऽआ॑युषा। ह॒विषा॑। आ। अ॒हा॒र्ष॒म्। ए॒न॒म्। इन्द्रः॑। यथा॑। ए॒न॒म्। श॒रदः॑। नया॑ति। अति॑। विश्व॑स्य। दुः॒ऽइ॒तस्य॑। पा॒रम्। ९६.८।
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्राग्नी, यक्ष्मनाशनम्
- पूरणः
- त्रिष्टुप्
- सूक्त-९६
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
रोग नाश करने का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (सहस्राक्षेण) सहस्रों नेत्रवाले, (शतवीर्येण) सैकड़ों सामर्थ्यवाले, (शतायुषा) सैकड़ों जीवन शक्तिवाले (हविषा) आत्मदान वा भक्ति से (एनम्) इस [आत्मा] को (आ अहार्षम्) मैंने उभारा है। (यथा) जिससे (इन्द्रः) ऐश्वर्यवान् मनुष्य (एनम्) इस [जीव] को (विश्वस्य) प्रत्येक (दुरितस्य) कष्ट के (पारम्) पार (अति=अतीत्य) निकालकर (शरदः) [सौ] शरद् ऋतुओं तक (नयाति) पहुँचावे ॥८॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - जब मनुष्य एकाग्रचित्त होकर अनेक प्रकार से अपनी दर्शनशक्ति, कर्मशक्ति और जीविकाशक्ति बढ़ाकर अपने को सुधारता है, तब वह इन्द्र पुरुष सब उलझनों को सुलझाकर यशस्वी होकर चिरंजीवी होता है ॥८॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ६-९−व्याख्याताः-अ० ३।११।१-४ ॥
०९ शतं जीव
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
श॒तं जी॑व श॒रदो॒ वर्ध॑मानः श॒तं हे॑म॒न्ताञ्छ॒तमु॑ वस॒न्तान्।
श॒तं त॒ इन्द्रो॑ अ॒ग्निः स॑वि॒ता बृह॒स्पतिः॑ श॒तायु॑षा ह॒विषाहा॑र्षमेनम् ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
श॒तं जी॑व श॒रदो॒ वर्ध॑मानः श॒तं हे॑म॒न्ताञ्छ॒तमु॑ वस॒न्तान्।
श॒तं त॒ इन्द्रो॑ अ॒ग्निः स॑वि॒ता बृह॒स्पतिः॑ श॒तायु॑षा ह॒विषाहा॑र्षमेनम् ॥
०९ शतं जीव ...{Loading}...
Griffith
Live waxing in thy strength a hundred autumns, live through a hundred springs, a hundred winters. Through hundred-lived oblation Indra, Agni, Brihaspati, Savitar yield him for a hundred!
पदपाठः
श॒तम्। जी॒व॒। श॒रदः॑। वर्ध॑मानः। श॒तम्। हे॒म॒न्तान्। श॒तम्। ऊं॒ इति॑। व॒स॒न्तान्। श॒तम्। ते॒। इन्द्रः॑। अ॒ग्निः। स॒वि॒ता। बृह॒स्पतिः॑। श॒तऽआ॑युषा। ह॒वि॒षा॑। आ। अ॒हा॒र्ष॒म्। ए॒न॒म्। ९६.९।
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्राग्नी, यक्ष्मनाशनम्
- पूरणः
- शक्वरीगर्भा जगती
- सूक्त-९६
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
रोग नाश करने का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (वर्धमानः+त्वम्) बढ़ती करता हुआ तू (शतं शरदः) सौ शरद् ऋतुओं तक, (शतं हेमन्तान्) सौ शीत ऋतुओं तक (उ) और (शतं वसन्तान्) सौ वसन्त ऋतुओं तक (जीव) जीता रह। (इन्द्रः) ऐश्वर्यवान्, (अग्निः) तेजस्वी विद्वान्, (सविता) सबके चलानेवाले, (बृहस्पतिः+अहं जीवः) बड़े-बड़ों के रक्षक मैंने (शतम्) अनेक प्रकार से (ते) तेरे लिये (शतायुषा) सैकड़ों जीवन शक्तिवाले (हविषा) आत्मदान वा भक्ति से (एनम्) इस [आत्मा] को (आ अहार्षम्) उभारा है ॥९॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - मनुष्य उचित रीति से वर्षा, शीत और उष्ण ऋतुओं को सहकर बहुप्रकार मन्त्रोक्त विधि पर विद्या आदि बल से शक्तिमान् होकर जीविका उपार्जन करता हुआ आत्मा की उन्नति करे ॥९॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ६-९−व्याख्याताः-अ० ३।११।१-४ ॥
१० आहार्षमविदं त्वा
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
आहा॑र्ष॒मवि॑दं त्वा॒ पुन॒रागाः॒ पुन॑र्णवः।
सर्वा॑ङ्ग॒ सर्वं॑ ते॒ चक्षुः॒ सर्व॒मायु॑श्च तेऽविदम् ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
आहा॑र्ष॒मवि॑दं त्वा॒ पुन॒रागाः॒ पुन॑र्णवः।
सर्वा॑ङ्ग॒ सर्वं॑ ते॒ चक्षुः॒ सर्व॒मायु॑श्च तेऽविदम् ॥
१० आहार्षमविदं त्वा ...{Loading}...
Griffith
So have I found and rescued thee: thou hast returned with youth renewed. Whole in thy members! I have found whole sight and all thy life for thee.
पदपाठः
आ। आ॒हा॒र्ष॒म्। अवि॑दम्। त्वा॒। पुनः॑। आ। अ॒गाः॒। पुनः॑ऽनवः। सर्व॑ऽअङ्ग। सर्व॑म्। ते॒। चक्षुः॑। सर्व॑। आयुः॑। च॒। ते॒। अ॒वि॒द॒म्। ९६.१०।
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्राग्नी, यक्ष्मनाशनम्
- पूरणः
- अनुष्टुप्
- सूक्त-९६
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
रोग नाश करने का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - [हे मनुष्य !] (त्वा) तुझको (आ अहार्षम्) मैंने ग्रहण किया है और (अविदम्) मैंने पाया है, तू (पुनर्णवः) नवीन होकर (पुनः) फिर (आ अगाः) आया है। (सर्वाङ्ग) हे सम्पूर्ण [विद्या] के अङ्गवाले ! (तेरे) लिये (सर्वम्) सम्पूर्ण (चक्षुः) दर्शनसामर्थ्य (च) और (ते) तेरे लिये (सर्वम्) सम्पूर्ण (आयुः) आयु (अविदत्) मैंने पायी है ॥१०॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - जिस पुरुष को आचार्य स्वीकार करके विद्यादान देकर द्विजन्मा बनाता है, वह सब प्रकार विद्या से प्रकाशित होकर उत्तम जीवनयुक्त होता है ॥१०॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: यह मन्त्र आचुका है-अ० ८।१।२० ॥ १०−अयं व्याख्यातः-अ० ८।१।२० ॥
११ ब्रह्मणाग्निः संविदानो
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
ब्रह्म॑णा॒ग्निः सं॑विदा॒नो र॑क्षो॒हा बा॑धतामि॒तः।
अमी॑वा॒ यस्ते॒ गर्भं॑ दु॒र्णामा॒ योनि॑मा॒शये॑ ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
ब्रह्म॑णा॒ग्निः सं॑विदा॒नो र॑क्षो॒हा बा॑धतामि॒तः।
अमी॑वा॒ यस्ते॒ गर्भं॑ दु॒र्णामा॒ योनि॑मा॒शये॑ ॥
११ ब्रह्मणाग्निः संविदानो ...{Loading}...
Griffith
May Agni yielding to our prayer, the Rakshas-killer, drive away. The malady of evil name that hath beset thy labouring womb.
पदपाठः
ब्रह्म॑णा। अ॒ग्निः। स॒म्ऽवि॒दा॒नः। र॒क्षः॒ऽहा। बा॒ध॒ता॒म्। इ॒तः। अमी॑वा। यः। ते॒। गर्भ॑म्। दुः॒ऽनामा॑। योनि॑म्। आ॒ऽशये॑। ९६.११।
अधिमन्त्रम् (VC)
- गर्भसंस्रावप्रायश्चित्तम्
- रक्षोहाः
- अनुष्टुप्
- सूक्त-९६
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
गर्भरक्षा का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - [हे गर्भिणी !] (ब्रह्मणा) विद्वान् वैद्य से (संविदानः) मेल रखता हुआ, (रक्षोहा) राक्षसों [रोगों] का नाश करनेवाला (अग्निः) अग्नि [अग्नि के समान रोग भस्म करनेवाला औषध] (इतः) यहाँ से [उस रोग को] (बाधताम्) हटावे, (यः) जो कोई (दुर्णामा) दुर्नामा [दुष्ट नामवाले बवासीर आदि रोग का कीड़ा] (अमीवा) पीड़ा होकर (ते) तेरे (गर्भम्) गर्भाशय [कोख] और (योनिम्) योनि [गुप्त उत्पत्तिमार्ग] को (आशये) घेर लेता है ॥११॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - स्त्री की कोख और योनि के रोगजन्तुओं को विद्वान् वैद्यों की सम्मति से दूर करना चाहिये ॥११॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: मन्त्र ११-१६ ऋग्वेद में है-१०।१६२।१-६ ॥ इन मन्त्रों से मिलाओ-अ० का०८। सू० ६ ॥ ११−(ब्रह्मणा) विदुषा वैद्येन सह (अग्निः) अग्निसमानं रोगस्य भस्मीकरमौषधम् (संविदानः) ऐकमत्यं प्राप्तः (रक्षोहा) रक्षसां रोगाणां नाशकः (बाधताम्) हिनस्तु तं रोगम् (इतः) अस्मात् स्थानात् (अमीवा) पीडा (यः) (ते) तव (गर्भम्) गर्भाशयम् (दुर्णामा) अ० ८।६।१। दुर्णामा क्रिमिर्भवति पापनामा-निरु० ६।१२। अर्शआदिरोगजन्तुः (योनिम्) गुप्तोत्पत्तिमार्गम् (आशये) तलोपः। आशेते। प्राप्नोति ॥
१२ यस्ते गर्भममीवा
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
यस्ते॒ गर्भ॒ममी॑वा दु॒र्णामा॒ योनि॑मा॒शये॑।
अ॒ग्निष्टं ब्रह्म॑णा स॒ह निष्क्र॒व्याद॑मनीनशत् ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
यस्ते॒ गर्भ॒ममी॑वा दु॒र्णामा॒ योनि॑मा॒शये॑।
अ॒ग्निष्टं ब्रह्म॑णा स॒ह निष्क्र॒व्याद॑मनीनशत् ॥
१२ यस्ते गर्भममीवा ...{Loading}...
Griffith
Agni, concurring in the prayer, drive off the eater of thy flesh, The malady of evil name that hath attacked thy babe and womb.
पदपाठः
यः। ते॒। गर्भ॑म्। अमी॑वा। दुः॒ऽनामा॑। योनि॑म्। आ॒ऽशये॑। अ॒ग्निः। तम्। ब्रह्म॑णा। स॒ह। निः। क्र॒व्य॒ऽअद॑म्। अ॒नी॒न॒श॒त्। ९६.१२।
अधिमन्त्रम् (VC)
- गर्भसंस्रावप्रायश्चित्तम्
- रक्षोहाः
- अनुष्टुप्
- सूक्त-९६
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
गर्भरक्षा का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - [हे गर्भिणी !] (यः) जो कोई (दुर्णामा) दुर्नामा [दुष्ट नामवाला बवासीर आदि रोग का कीड़ा] (अमीवा) पीड़ा होकर (ते) तेरे (गर्भम्) गर्भाशय [कोख] और (योनिम्) योनि [गुप्त उत्पत्तिमार्ग] को (आशये) घेर लेता है, (ब्रह्मणा सह) विद्वान् वैद्य के साथ (अग्निः) अग्नि [अग्निसमान रोग भस्म करनेवाला औषध] (तम्) उस (क्रव्यादम्) मांस खानेवाले [रोग] का (निः) सर्वथा (अनीनशत्) नाश करे ॥१२॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - मन्त्र ११ के समान है ॥१२॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: १२−(यः ते गर्भम्….) इत्यादयो गताः सुगमाश्च (निः) निःशेषेण (क्रव्यादम्) मांसभक्षकं रोगम् (अनीनशत्) नाशयतु ॥
१३ यस्ते हन्ति
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
यस्ते॒ हन्ति॑ प॒तय॑न्तं निष॒त्स्नुं यः स॑रीसृ॒पम्।
जा॒तं यस्ते॒ जिघां॑सति॒ तमि॒तो ना॑शयामसि ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
यस्ते॒ हन्ति॑ प॒तय॑न्तं निष॒त्स्नुं यः स॑रीसृ॒पम्।
जा॒तं यस्ते॒ जिघां॑सति॒ तमि॒तो ना॑शयामसि ॥
१३ यस्ते हन्ति ...{Loading}...
Griffith
That which destroys the sinking germ, the settled, moving embryo, That which would kill the babe at birth, even this will we drive far away.
पदपाठः
यः। ते॒। हन्ति॑। प॒तय॑न्तम्। नि॒ऽस॒त्नुम्। यः। स॒री॒सृ॒पम्। जा॒तम्। यः। ते॒। जिघां॑सति। तम्। इ॒तः। ना॒श॒या॒म॒सि॒। ९६.१३।
अधिमन्त्रम् (VC)
- गर्भसंस्रावप्रायश्चित्तम्
- रक्षोहाः
- अनुष्टुप्
- सूक्त-९६
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
गर्भरक्षा का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - [हे गर्भिणी !] (यः) जो कोई [रोग] (तेरे) तेरे [गर्भाशय में] (पतयन्तम्) गिरते हुए [वीर्यरूप गर्भ] को और (निषत्स्नुम्) जमते हुए [अंकुए अर्थात् बालक] को और (यः) जो कोई [रोग] (सरीसृपम्) डोलते हुए गर्भ को (हन्ति) नाश करे, और (यः) जो कोई [रोग] (ते) तेरे (जातम्) उत्पन्न हुए बच्चे को (जिघांसति) मारना चाहे, (तम्) उस [रोग] को (इतः) यहाँ से (नाशयामसि) हम नाश करें ॥१३॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - उत्तम वैद्यों द्वारा रोगों का नाश करके गर्भ और उत्पन्न हुए बच्चे की रक्षा करनी चाहिये ॥१३॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: १३−(यः) रोगः (ते) तव गर्भाशये (हन्ति) नाशयति (पतयन्तम्) पतन्तं वीर्यरूपगर्भम् (निषत्स्नुम्) ग्लाजिस्थश्च क्स्नुः। पा० ३।२।१३९। नि+षद्लृ विशरणगत्यवसादनेषु-क्स्नु ग्स्नु वा। निषीदन्ते गर्भम् (यः) रोगः (सरीसृपम्) अ० ३।१०।६। सृपेर्यङ्लुगन्तात् पचाद्यच्। सर्पणशीलं गर्भम् (जातम्) दशसु मासेषूत्पन्नं गर्भम् (यः) रोगः (ते) तव (जिघांसति) हन्तुमिच्छति (तम्) रोगम् (इतः) अस्मात् स्थानात् (नाशयामसि) नाशयामः ॥
१४ यस्त ऊरू
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
यस्त॑ ऊ॒रू वि॒हर॑त्यन्त॒रा दम्प॑ती॒ शये॑।
योनिं॒ यो अ॒न्तरा॒रेढि तमि॒तो ना॑शयामसि ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
यस्त॑ ऊ॒रू वि॒हर॑त्यन्त॒रा दम्प॑ती॒ शये॑।
योनिं॒ यो अ॒न्तरा॒रेढि तमि॒तो ना॑शयामसि ॥
१४ यस्त ऊरू ...{Loading}...
Griffith
That which divides thy legs that it may lie between the married pair, That penetrates and licks thy side, even this will we exterminate.
पदपाठः
यः। ते॒। ऊ॒रू इति॑। वि॒ऽहर॑ति। अ॒न्त॒रा। दम्प॑ती॒ इति॒ दम्ऽप॑ती। शये॑। योनि॑म्। यः। अ॒न्तः। आ॒ऽरेल्हि॑। तम्। इ॒तः। ना॒श॒या॒म॒सि॒। ९६.१४।
अधिमन्त्रम् (VC)
- गर्भसंस्रावप्रायश्चित्तम्
- रक्षोहाः
- अनुष्टुप्
- सूक्त-९६
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
गर्भरक्षा का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (यः) जो कोई [रोग] (ते) तेरी (ऊरू) दोनों जंघाओं को (विहरति) फैला दे और (दम्पती अन्तरा) पति-पत्नी के बीच में (शये) पड़ जावे और (यः) जो कोई [रोग] (योनिम्) योनि को (अन्तः) भीतर से (आरेढि) चाट लेवे, (तम्) उस [रोग] को (इतः) यहाँ से (नाशयामसि) हम नाश करें ॥१४॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - जिस रोग से स्त्री की जांघें फैल जावें, और जिस रोग से सन्तान उत्पन्न करने में स्त्री-पुरुषों को विघ्न होवें और योनि आदि में सूखा का रोग लग जावे, उस सबका औषध करना चाहिये ॥१४॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: १४−(यः) रोगः (ते) तव (ऊरू) जङ्घे। पादमूलौ (विहरति) विश्लिष्टे करोति (दम्पती अन्तरा) जायापत्न्योर्मध्ये (शये) शेते। वर्तते (योनिम्) गर्भाशयम् (यः) रोगः (अन्तः) मध्ये (आरेढि) लिह आस्वादने, आदादिकः, कपिलकादित्वाल् लत्वविकल्पः। आस्वादयति। शोषयति निषक्तं रेतः। अन्यत् पूर्ववत् ॥
१५ यस्त्वा भ्राता
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
यस्त्वा॒ भ्राता॒ पति॑र्भू॒त्वा जा॒रो भू॒त्वा नि॒पद्य॑ते।
प्र॒जां यस्ते॒ जिघां॑सति॒ तमि॒तो ना॑शयामसि ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
यस्त्वा॒ भ्राता॒ पति॑र्भू॒त्वा जा॒रो भू॒त्वा नि॒पद्य॑ते।
प्र॒जां यस्ते॒ जिघां॑सति॒ तमि॒तो ना॑शयामसि ॥
१५ यस्त्वा भ्राता ...{Loading}...
Griffith
What rests by thee in borrowed form of brother, lover, or of lord, And would destroyed the progeny,–even this will we exter- minate.
पदपाठः
यः। त्वा॒। भ्राता॑। पतिः॑। भू॒त्वा। जा॒रः। भू॒त्वा। नि॒पद्य॑ते। प्र॒ऽजाम्। यः। ते॒। जिघां॑सति। तम्। इ॒तः। ना॒श॒या॒म॒सि॒। ९६.१५।
अधिमन्त्रम् (VC)
- गर्भसंस्रावप्रायश्चित्तम्
- रक्षोहाः
- अनुष्टुप्
- सूक्त-९६
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
गर्भरक्षा का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - [हे स्त्री !] (यः) जो कोई (जारः) व्यभिचारी (भ्राता) भाई (भूत्वा) होकर [अथवा] (पतिः) पति (भूत्वा) होकर (त्वा) तेरे पास (निपद्यते) आ जावे, [अथवा] (यः) जो कोई [दुष्ट] (ते) तेरे (प्रजाम्) सन्तान को (जिघांसति) मारना चाहे, (तम्) उसको (इतः) यहाँ से (नाशयामसि) हम नाश करें ॥१॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - जो कोई दुराचारी जन भाई वा पति के समान बनकर घर में आकर उपद्रव करे, उसका नाश करना चाहिये ॥१॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: १−(यः) दुराचारी (त्वा) त्वाम् (भ्राता) भ्रातृरूपः (पतिः) भर्तृरूपः (भूत्वा) (जारः) व्यभिचारी (भूत्वा) (निपद्यते) अभिगच्छति (प्रजाम्) सन्तानम् (यः) दुराचारी (ते) तव (जिघांसति) हन्तुमिच्छति। अन्यत् पूर्ववत् ॥
१६ यस्त्वा स्वप्नेन
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
यस्त्वा॒ स्वप्ने॑न॒ तम॑सा मोहयि॒त्वा नि॒पद्य॑ते।
प्र॒जां यस्ते॒ जिघां॑सति॒ तमि॒तो ना॑शयामसि ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
यस्त्वा॒ स्वप्ने॑न॒ तम॑सा मोहयि॒त्वा नि॒पद्य॑ते।
प्र॒जां यस्ते॒ जिघां॑सति॒ तमि॒तो ना॑शयामसि ॥
१६ यस्त्वा स्वप्नेन ...{Loading}...
Griffith
That which through sleep or darkness hath deceived thee and lies down by thee, And will destroy thy progeny,–even this will we exterminate.
पदपाठः
यः। त्वा॒। स्वप्ने॑न। तम॑सा। मो॒ह॒यि॒त्वा। नि॒ऽपद्य॑ते। प्र॒जाम्। यः। ते॒। जिघां॑सति। तम्। इ॒तः। ना॒श॒या॒म॒सि॒। ९६.१६।
अधिमन्त्रम् (VC)
- गर्भसंस्रावप्रायश्चित्तम्
- रक्षोहाः
- अनुष्टुप्
- सूक्त-९६
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
गर्भरक्षा का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - [हे स्त्री !] (यः) जो कोई [दुष्ट] (स्वप्नेन) नींद से [अथवा] (तमसा) अंधेरे से (मोहयित्वा) घबड़ा देकर (त्वा) तेरे पास (निपद्यते) आजावे, और (यः) जो कोई (ते) तेरे (प्रजाम्) सन्तान को (जिघांसति) मारना चाहे, (तम्) उस [दुष्ट] को (इतः) यहाँ से (नाशयामसि) हम नाश करें ॥१६॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - जो कोई दुष्ट जन नींद की औषधि से अथवा अंधेरा करके कुछ हानि करे, उसका नाश करना चाहिये ॥१६॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: १६−(यः) दुष्टः (त्वा) त्वाम् (स्वप्नेन) निद्रौषधेन (तमसा) अन्धकारेण (मोहयित्वा) मूढां कृत्वा (निपद्यते) अभिगच्छति। अन्यत् पूर्ववत् ॥
१७ अक्षीभ्यां ते
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अ॒क्षीभ्यां॑ ते॒ नासि॑काभ्यां॒ कर्णा॑भ्यां॒ छुबु॑का॒दधि॑।
यक्ष्मं॒ शीर्ष॒ण्यं᳡ म॒स्तिष्का॑ज्जि॒ह्वाया॒ वि वृ॑हामि ते ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
अ॒क्षीभ्यां॑ ते॒ नासि॑काभ्यां॒ कर्णा॑भ्यां॒ छुबु॑का॒दधि॑।
यक्ष्मं॒ शीर्ष॒ण्यं᳡ म॒स्तिष्का॑ज्जि॒ह्वाया॒ वि वृ॑हामि ते ॥
१७ अक्षीभ्यां ते ...{Loading}...
Griffith
From both thy nostrils, from thine eyes, from both thine ears and from thy chin, Forth from thy head and brain and tongue I drive thy malady away.
पदपाठः
अ॒क्षीभ्या॑म्। ते॒। नासि॑काभ्याम्। कर्णा॑भ्याम्। छुबु॑कात्। अधि॑। यक्ष्म॑म्। शी॒र्ष॒ण्य॑म्। म॒स्तिष्का॑त्। जि॒ह्वायाः॑। वि। वृ॒हा॒मि॒। ते॒। ९६.१७।
अधिमन्त्रम् (VC)
- यक्ष्मनाशनम्
- ब्रह्मा
- अनुष्टुप्
- सूक्त-९६
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
शारीरिक विषय में शरीररक्षा का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - [हे प्राणी !] (ते) तेरी (अक्षीभ्याम्) दोनों आँखों से, (नासिकाभ्याम्) दोनों नथनों से, (कर्णाभ्याम्) दोनों कानों से, (छुबुकात् अधि=चुबुकात् अधि) ठोड़ी में से, (ते) तेरे (मस्तिष्कात्) भेजे से और (जिह्वायाः) जिह्वा से (शीर्षण्यम्) शिर में के (यक्ष्मम्) क्षयी [क्षयी रोग] को (वि वृहामि) मैं उखाड़े देता हूँ ॥१७॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में शिर के अवयवों का वर्णन है। जैसे सद्वैद्य उत्तम औषधों से रोगों की निवृत्ति करता है, ऐसे ही मनुष्य अपने आत्मिक और शारीरिक दोषों को विचारपूर्वक नाश करे ॥१७॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: मन्त्र १७-२३ आ चुके हैं-अ० २।३३।१-७ ॥ १७-२३−व्याख्याताः-अ० २।३३।१-७ ॥
१८ ग्रीवाभ्यस्त उष्णिहाभ्यः
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
ग्री॒वाभ्य॑स्त उ॒ष्णिहा॑भ्यः॒ कीक॑साभ्यो अनू॒क्या᳡त्।
यक्ष्मं॑ दोष॒ण्य१॒॑मंसा॑भ्यां बा॒हुभ्यां॒ वि वृ॑हामि ते ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
ग्री॒वाभ्य॑स्त उ॒ष्णिहा॑भ्यः॒ कीक॑साभ्यो अनू॒क्या᳡त्।
यक्ष्मं॑ दोष॒ण्य१॒॑मंसा॑भ्यां बा॒हुभ्यां॒ वि वृ॑हामि ते ॥
१८ ग्रीवाभ्यस्त उष्णिहाभ्यः ...{Loading}...
Griffith
From the neck-tendons and the neck, from the breast-bones and from the spine, From shoulders, upper, lower arms, I drive thy malady away.
पदपाठः
ग्री॒वाभ्यः॑। ते॒। उ॒ष्णिहा॑भ्यः। कीक॑साभ्यः। अ॒नू॒क्या॑त्। यक्ष्म॑म्। दो॒ष॒ण्य॑म्। अंसा॑भ्याम्। बा॒हुऽभ्या॑म्। वि। वृ॒हा॒मि॒। ते॒। ९६.१८।
अधिमन्त्रम् (VC)
- यक्ष्मनाशनम्
- ब्रह्मा
- अनुष्टुप्
- सूक्त-९६
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
शारीरिक विषय में शरीररक्षा का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (ते) तेरे (ग्रीवाभ्यः) गले की नाड़ियों से, (उष्णिहाभ्यः) गुद्दी की नाड़ियों से, (कीकसाभ्यः) हँसली की हड्डियों से, (अनूक्यात्) रीढ़ से और (ते) तेरे (अंसाभ्याम्) दोनों कंधों से, और (बाहुभ्याम्) दोनों भुजाओं से, (दोषण्यम्) मुड्ढे वा चक्खे से (यक्ष्मम्) क्षयी रोग को (वि वृहामि) मैं उखाड़े देता हूँ ॥१८॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में ग्रीवा के अवयवों का वर्णन है। भावार्थ मन्त्र १७ के समान है ॥१८॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: १७-२३−व्याख्याताः-अ० २।३३।१-७ ॥
१९ हृदयात्ते परि
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
हृद॑यात्ते॒ परि॑ क्लो॒म्नो हली॑क्ष्णात्पा॒र्श्वाभ्या॑म्।
यक्ष्मं॒ मत॑स्नाभ्यां प्ली॒ह्नो य॒क्नस्ते॒ वि वृ॑हामसि ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
हृद॑यात्ते॒ परि॑ क्लो॒म्नो हली॑क्ष्णात्पा॒र्श्वाभ्या॑म्।
यक्ष्मं॒ मत॑स्नाभ्यां प्ली॒ह्नो य॒क्नस्ते॒ वि वृ॑हामसि ॥
१९ हृदयात्ते परि ...{Loading}...
Griffith
From viscera and all within, forth from the rectum, from the heart, From kidneys, liver and from spleen, I drive thy malady away.
पदपाठः
हृद॑यात्। ते॒। परि॑। क्लो॒म्नः। हली॑क्ष्णात्। पा॒र्श्वाभ्या॑म्। यक्ष्म॑म्। मत॑स्नाभ्याम्। प्ली॒ह्नः। य॒क्नः। ते॒। वि। वृ॒हा॒म॒सि॒। ९६.१९।
अधिमन्त्रम् (VC)
- यक्ष्मनाशनम्
- ब्रह्मा
- ककुम्मत्यनुष्टुप्
- सूक्त-९६
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
शारीरिक विषय में शरीररक्षा का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (ते) तेरे (हृदयात्) हृदय से, (क्लोम्नः) फेफड़े से, (हलीक्ष्णात्) पित्ते से, (पार्श्वाभ्यां परि) दोनों काँखों [कक्षाओं] से और (ते) तेरे (मतस्नाभ्याम्) दोनों मतस्नों [गुर्दों] से, (प्लीह्नः) प्लीहा वा पिलई [तिल्ली] से, (यक्नः) यकृत् [काल खण्ड वा कलेजा] से (यक्ष्मम्) क्षयी रोग को (वि वृहामसि) हम उखाड़े देते हैं ॥१९॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में कन्धों के नीचे के अवयवों का वर्णन है। भावार्थ मन्त्र १७ के समान है ॥१९॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: १७-२३−व्याख्याताः-अ० २।३३।१-७ ॥
२० अन्त्रेभ्यस्ते गुदाभ्यो
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अ॒न्त्रेभ्य॑स्ते॒ गुदा॑भ्यो वनि॒ष्ठोरु॒दरा॒दधि॑।
यक्ष्मं॑ कु॒क्षिभ्यां॑ प्ला॒शेर्नाभ्या॒ वि वृ॑हामि ते ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
अ॒न्त्रेभ्य॑स्ते॒ गुदा॑भ्यो वनि॒ष्ठोरु॒दरा॒दधि॑।
यक्ष्मं॑ कु॒क्षिभ्यां॑ प्ला॒शेर्नाभ्या॒ वि वृ॑हामि ते ॥
२० अन्त्रेभ्यस्ते गुदाभ्यो ...{Loading}...
Griffith
From thighs, from knee-caps, and from heels, and from the forepart of the feet, From hips, from stomach, and from groin, I drive thy malady away.
पदपाठः
आ॒न्त्रेभ्यः॑। ते॒। गुदा॑भ्यः। व॒नि॒ष्ठोः। उ॒दरा॑त्। अधि॑। यक्ष्म॑म्। कु॒क्षिऽभ्या॑म्। प्ला॒शेः। नाभ्याः॑। वि। वृ॒हा॒मि॒। ते॒। ९६.२०।
अधिमन्त्रम् (VC)
- यक्ष्मनाशनम्
- ब्रह्मा
- चतुष्पदा भुरिगुष्णिक्
- सूक्त-९६
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
शारीरिक विषय में शरीररक्षा का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (ते) तेरी (आन्त्रेभ्यः) आँतों से, (गुदाभ्यः) गुदा की नाड़ियों से, (वनिष्ठोः) वनिष्ठु [भीतरी मलस्थान] से, (उदरात् अधि) उदर में से, और (ते) तेरी (कुक्षिभ्याम्) दोनों कोखों से, (प्लाशेः) प्लाशि [कोख में की थैली] से, और (नाभ्याः) नाभि में से (यक्ष्मम्) क्षयी रोग को (वि वृहामि) मैं उखाड़े देता हूँ ॥२०॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उदर के अवयवों का वर्णन है। भावार्थ मन्त्र १७ के समान है ॥२०॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: १७-२३−व्याख्याताः-अ० २।३३।१-७ ॥
२१ ऊरुभ्यां ते
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
ऊ॒रुभ्यां॑ ते अष्ठी॒वद्भ्यां॒ पार्ष्णि॑भ्यां॒ प्रप॑दाभ्याम्।
यक्ष्मं॑ भस॒द्यं१॒॑ श्रोणि॑भ्यां॒ भास॑दं॒ भंस॑सो॒ वि वृ॑हामि ते ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
ऊ॒रुभ्यां॑ ते अष्ठी॒वद्भ्यां॒ पार्ष्णि॑भ्यां॒ प्रप॑दाभ्याम्।
यक्ष्मं॑ भस॒द्यं१॒॑ श्रोणि॑भ्यां॒ भास॑दं॒ भंस॑सो॒ वि वृ॑हामि ते ॥
२१ ऊरुभ्यां ते ...{Loading}...
Griffith
From what is voided from within, and from thy hair, and from thy nails, From all thyself, from top to toe, I drive thy malady away.
पदपाठः
ऊ॒रुऽभ्या॑म्। ते॒। अ॒ष्ठी॒वत्ऽभ्या॑म्। पार्ष्णि॑ऽभ्याम्। प्रऽप॑दाभ्याम्। यक्ष्म॑म्। भ॒स॒द्य॑म्। श्रोणि॑ऽभ्याम्। भास॑दम्। भंस॑सः। वि। वृ॒हा॒मि॒। ते॒। ९६.२१।
अधिमन्त्रम् (VC)
- यक्ष्मनाशनम्
- ब्रह्मा
- उपरिष्टाद्विराड्बृहती
- सूक्त-९६
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
शारीरिक विषय में शरीररक्षा का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (ते) तेरी (ऊरुभ्याम्) दोनों जंघाओं से, (अष्ठीवद्भ्याम्) दोनों घुटनों से (पार्ष्णिभ्याम्) दोनों एड़ियों से, (प्रपदाभ्याम्) दोनों पैरों के पंजों से और (ते) तेरे (श्रोणिभ्याम्) दोनों कूल्हों से [वा नितम्बों से] और (भंससः) गुह्य स्थान से (भसद्यम्) कटि [कमर] के और (भासदम्) गुह्य के (यक्ष्मम्) क्षयी रोग को (वि वृहामि) मैं जड़ से उखाड़ता हूँ ॥२१॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में कटि के नीचे के अवयवों का वर्णन है। भावार्थ मन्त्र १७ के समान है ॥२१॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: १७-२३−व्याख्याताः-अ० २।३३।१-७ ॥
२२ अस्थिभ्यस्ते मज्जभ्यः
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अ॒स्थिभ्य॑स्ते म॒ज्जभ्यः॒ स्नाव॑भ्यो ध॒मनि॑भ्यः।
यक्ष्मं॑ पा॒णिभ्या॑म॒ङ्गुलि॑भ्यो न॒खेभ्यो॒ वि वृ॑हामि ते ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
अ॒स्थिभ्य॑स्ते म॒ज्जभ्यः॒ स्नाव॑भ्यो ध॒मनि॑भ्यः।
यक्ष्मं॑ पा॒णिभ्या॑म॒ङ्गुलि॑भ्यो न॒खेभ्यो॒ वि वृ॑हामि ते ॥
२२ अस्थिभ्यस्ते मज्जभ्यः ...{Loading}...
Griffith
From every member, every hair, disease that comes in every joint, From all thyself, from top to toe, I drive thy malady away.
पदपाठः
अ॒स्थिभ्यः॑। ते॒। म॒ज्जऽभ्यः॑। स्नाव॑ऽभ्यः। ध॒मनि॑ऽभ्यः। यक्ष्म॑म्। पा॒णिऽभ्या॑म्। अ॒ङ्गुलि॑ऽभ्यः। न॒खेभ्यः॑। वि। वृ॒हा॒मि॒। ते॒। ९६.२२।
अधिमन्त्रम् (VC)
- यक्ष्मनाशनम्
- ब्रह्मा
- उष्णिग्गर्भा निचृदनुष्टुप्
- सूक्त-९६
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
शारीरिक विषय में शरीररक्षा का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (ते) तेरे (अस्थिभ्यः) हड्डियों से, (मज्जभ्यः) मज्जा धातु [हड्डी के भीतर के रस] से, (स्नावभ्यः) सूक्ष्म नाड़ियों [वा पुट्ठों] से, और (धमनिभ्यः) स्थूल नाड़ियों से, और (ते) तेरे (पाणिभ्याम्) दोनों हाथों से, (अङ्गुलिभ्यः) अङ्गुलियों से और (नखेभ्यः) नखों से (यक्ष्मम्) क्षयी रोग को (वि वृहामि) मैं जड़ से उखाड़ता हूँ ॥२२॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - मनुष्य अपने शरीर के भीतरी धातुओं, नाड़ियों और हाथ आदि बाहिरी अङ्गों को यथायोग्य आहार-विहार से पुष्ट और स्वस्थ रक्खें, जिससे आत्मिक शक्ति सदा बढ़ती रहे ॥२२॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: १७-२३−व्याख्याताः-अ० २।३३।१-७ ॥
२३ अङ्गेअङ्गे लोम्निलोम्नि
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अङ्गेअ॑ङ्गे॒ लोम्नि॑लोम्नि॒ यस्ते॒ पर्व॑णिपर्वणि।
यक्षं॑ त्वच॒स्यं᳡ ते व॒यं क॒श्यप॑स्य वीब॒र्हेण॒ विष्व॑ञ्चं॒ वि वृ॑हामसि ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
अङ्गेअ॑ङ्गे॒ लोम्नि॑लोम्नि॒ यस्ते॒ पर्व॑णिपर्वणि।
यक्षं॑ त्वच॒स्यं᳡ ते व॒यं क॒श्यप॑स्य वीब॒र्हेण॒ विष्व॑ञ्चं॒ वि वृ॑हामसि ॥
२३ अङ्गेअङ्गे लोम्निलोम्नि ...{Loading}...
Griffith
Avaunt, thou Master of the Mind, I Depart and vanish far away. Look on Destruction far from us. The live man’s mind is manifold.
पदपाठः
अङ्गे॑ऽअङ्गे। लोम्नि॑ऽलोम्नि। ते॒। पर्व॑णिऽपर्व॑णि। यक्ष्म॑म्। त्व॒च॒स्य॑म्। ते॒। व॒यम्। क॒श्यप॑स्य। वि॒ऽब॒र्हेण॑। वि॒ष्व॑ञ्चम्। वि। वृहा॒म॒सि॒। ९६.२३।
अधिमन्त्रम् (VC)
- यक्ष्मनाशनम्
- ब्रह्मा
- पथ्यापङ्क्तिः
- सूक्त-९६
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
शारीरिक विषय में शरीररक्षा का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (यः) जो [क्षयी रोग] (ते) तेरे (अङ्गे अङ्गे) अङ्ग-अङ्ग में, (लोम्निलोम्नि) रोम-रोम में और (पर्वणिपर्वणि) गाँठ-गाँठ में है। (वयम्) हम (ते) तेरे (त्वचस्यम्) त्वचा के और (विष्वञ्चम्) सब अवयवों में व्यापक (यक्ष्मम्) क्षयी रोग को (कश्यपस्य) ज्ञानदृष्टिवाले विद्वान् के (विबर्हेण) विविध उद्यम से (वि वृहामसि) जड़ से उखाड़ते हैं ॥२३॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपसंहार वा समाप्ति है, अर्थात् प्रसिद्ध अवयवों का वर्णन करके अन्य सब अवयवों का कथन है। जिस प्रकार, सद्वैद्य निदानपूर्वक रोगों के जोड़-जोड़ में से रोग का नाश करता है, वैसे ही ज्ञानी पुरुष निदिध्यासनपूर्वक आत्मिक दोषों को मिटाकर प्रसन्नचित्त होता है ॥२३॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: १७-२३−व्याख्याताः-अ० २।३३।१-७ ॥
२४ अपेहि मनसस्पतेऽप
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अपे॑हि मनसस्प॒तेऽप॑ क्राम प॒रश्च॑र।
प॒रो निरृ॑त्या॒ आ च॑क्ष्व बहु॒धा जीव॑तो॒ मनः॑ ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
अपे॑हि मनसस्प॒तेऽप॑ क्राम प॒रश्च॑र।
प॒रो निरृ॑त्या॒ आ च॑क्ष्व बहु॒धा जीव॑तो॒ मनः॑ ॥
२४ अपेहि मनसस्पतेऽप ...{Loading}...
Griffith
अपे॑हि मनसस्प॒तेऽप॑ क्राम प॒रश्च॑र ।
प॒रो निरृ॑त्या॒ आ च॑क्ष्व बहु॒धा जीव॑तो॒ मनः॑ ॥२४॥
पदपाठः
अप॑। इ॒हि॒। म॒न॒सः॒। प॒ते॒। अप॑। क्रा॒म॒। प॒रः। च॒र। प॒रः। निःऽऋ॑त्यै। आ। च॒क्ष्व॒। ब॒हु॒धा। जीव॑तः। मनः॑। ९६.२४।
अधिमन्त्रम् (VC)
- दुःस्वप्ननाशनम्
- प्रचेताः
- अनुष्टुप्
- सूक्त-९६
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
स्वास्थ्य की रक्षा का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (मनसः पते) हे मन के गिरानेवाले ! [दुष्ट स्वप्न आदि रोग] (अप इहि) निकल जा, (अप क्राम) पैर उठा, (परः) परे (चर) चला जा। (निर्ऋत्यै) अलक्ष्मी [महामारी, दरिद्रता आदि] को (परः) दूर [जाने के लिये] (आ चक्ष्व) कह दे, (जीवतः) जीवित मनुष्य का (मनः) मन (बहुधा) बहुत प्रकार से [बहुत विषयों में उत्सुक] होता है ॥२४॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - मनुष्यों को चाहिये कि उत्तम विचार के साथ स्वास्थ्य की रक्षा करें और निरालसी होकर शुभ कर्मों को सोचते हुए ऐश्वर्यवान् होवें ॥२४॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: यह मन्त्र ऋग्वेद में है-१०।१६४।१ ॥ इत्यष्टमोऽनुवाकः ॥ २४−(अप इहि) अप गच्छ। निर्गच्छ (मनसः) चित्तस्य (पते) सर्वधातुभ्य इन्। उ० ४।११८। पत्लृ पतने-इन्। अधोगमयितः (अपक्राम) पादौ विक्षिप (परः) परस्तात्। दूरे (चर) गच्छ (परः) परस्तात् (निर्ऋत्यै) अ० २।१०।१। कृच्छ्रापत्तये (आ) आभिमुख्येन (चक्ष्व) ब्रूहि (बहुधा) बहुप्रकारेण। बहुषु विषयेषूत्सुकम् (जीवतः) जीवितस्य (मनः) चित्तम् ॥