०४६

०४६ ...{Loading}...

Griffith

???

०१ प्रणेतारं वस्यो

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

प्र॑णे॒तारं॒ वस्यो॒ अच्छा॒ कर्ता॑रं॒ ज्योतिः॑ स॒मत्सु॑।
सा॑स॒ह्वांसं॑ यु॒धामित्रा॑न् ॥

०१ प्रणेतारं वस्यो ...{Loading}...

Griffith

Him who advances men to wealth, sends light to lead them in their wars, And quells their foemen in the fray:

पदपाठः

प्र॒ऽने॒तार॑म्। वस्यः॑। अच्छ॑। कर्ता॑रन्। ज्योतिः॑। स॒मत्ऽसु॑। स॒स॒ऽह्वांस॑म्। यु॒धा। अ॒मित्रा॑न्। ४६.१।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • इन्द्रः
  • इरिम्बिठिः
  • गायत्री
  • सूक्त-४६
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

सेनापति के लक्षण का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (वस्यः) श्रेष्ठ धन की ओर (प्रणेतारम्) ले चलनेवाले (समत्सु) संग्रामों में (ज्योतिः) प्रकाश (कर्तारम्) करनेवाले (युधा) युद्ध से (अमित्रान्) पीड़ा देनेवाले वैरियों को (सासह्वांसम्) हरानेवाले [सेनापति] को (अच्छ) पाकर [हम बर्तें] ॥१॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य प्रजा को धन प्राप्त करावे और संग्रामों में वैरियों को जीते, वह सेनापति होवे ॥१॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: यह तृच ऋग्वेद में है-८।१६।१०-१२ ॥ १−(प्रणेतारम्) प्रापयितारम् (वस्यः) अ० २०।१४।३। प्रशस्यं धनम् (अच्छ) अच्छाभेराप्तुमिति शाकपूणिः-निरु० ।२८। प्राप्य (कर्तारम्) कारकम् (ज्योतिः) प्रकाशम् (समत्सु) सङ्ग्रामेषु (सासह्वांसम्) षह अभिभवे-क्वसु, अभ्यासस्य दीर्घश्छान्दसः। अभिभवितारम् (युधा) युद्धेन (अमित्रान्) पीडकान्। शत्रून् ॥

०२ स नः

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

स नः॒ पप्रिः॑ पारयाति स्व॒स्ति ना॒वा पु॑रुहू॒तः।
इन्द्रो॒ विश्वा॒ अति॒ द्विषः॑ ॥

०२ स नः ...{Loading}...

Griffith

May he, the saviour much-invoked, may Indra bear us in a ship Safely beyond all enemies.

पदपाठः

सः। नः॒। पप्रिः॑। पा॒र॒या॒तिः॒। स्व॒स्ति। ना॒वा। पु॒रु॒ऽहू॒तः। इन्द्रः॑। विश्वाः॑। अति॑। द्विषः॑। ४६.२।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • इन्द्रः
  • इरिम्बिठिः
  • गायत्री
  • सूक्त-४६
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

सेनापति के लक्षण का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) वह (पप्रिः) पूरण करनेवाला, (पुरुहूतः) बहुत पुकारा गया, (इन्द्रः) इन्द्र [बड़े ऐश्वर्यवाला सेनापति] (विश्वाः) सब (द्विषः) द्वेष करनेवाली सेनाओं को (अति) लाँघकर (नः) हमको (स्वस्ति) आनन्द के साथ (नावा) नाव से (पारयाति) पार लगावे ॥२॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - युद्धकुशल सेनापति शत्रुओं को मारकर प्रजा को कष्ट से छुड़ावे, जैसे नाव से समुद्र पार करते हैं ॥२॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: २−(सः) (नः) अस्मान् (पप्रिः) अ० १२।२।४७। प्रा पूरणे-किन्। प्राता। पूरयिता (पारयाति) लेटि रूपम्। पारयेत् (स्वस्ति) क्षेमेण (नावा) नौकया (पुरुहूतः) बहुविधाहूतः (इन्द्रः) परमैश्वर्यवान् सेनापतिः (विश्वाः) सर्वाः (अति) अतीत्य। उल्लङ्घ्य (द्विषः) द्वेष्ट्रीः सेनाः ॥

०३ स त्वम्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

स त्वं न॑ इन्द्र॒ वाजे॑भिर्दश॒स्या च॑ गातु॒या च॑।
अछा॑ च नः सु॒म्नं ने॑षि ॥

०३ स त्वम् ...{Loading}...

Griffith

As such, O Indra, honour us with wealth and treasure: further us, And lead us to felicity.

पदपाठः

सः। त्वम्। नः॒। इ॒न्द्र॒। वाजे॑भिः। द॒श॒स्य। च॒। गा॒तु॒ऽया। च॒। अच्छ॑। च॒। नः॒। सु॒म्नम्। ने॒षि॒। ४६.३।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • इन्द्रः
  • इरिम्बिठिः
  • गायत्री
  • सूक्त-४६
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

सेनापति के लक्षण का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (सः त्वम्) सो तू, (इन्द्र) हे इन्द्र ! [बड़े ऐश्वर्यवाले सेनापति] (नः) हमारे लिये (वाजेभिः) पराक्रमों के साथ (दशस्य) कवच के समान काम कर, (च च) और (गातुया) मार्ग बता, (च) और (अच्छ) अच्छे प्रकार (नः) हमें (सुम्नम्) सुख की ओर (नेषि) ले चल ॥३॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - राजा पराक्रम करके प्रजा को अनेक प्रकार से सुख पाने के ढंग बतावे ॥३॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ३−(सः) तादृशः (त्वम्) (नः) अस्मभ्यम् (इन्द्रः) सेनापते (वाजेभिः) सङ्ग्रामैः (दशस्य) अ० २०।३।११। दशः कवच इवाचर (च) (गातुया) छन्दसि परेच्छायामपि। वा० पा० ३।१।८। गातु-क्यच्। छान्दसो दीर्घः, ऋग्वेदे [गातुय] इति पदपाठः। मार्गम् इच्छ (च) (अच्छ) सुष्ठु (च) (नः) अस्मान् (सुम्नम्) सुखं प्रति (नेषि) शपो लुक्। नयसि। नय। प्रापय ॥