०४४

०४४ ...{Loading}...

Griffith

???

०१ प्र सम्राजम्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

प्र स॒म्राजं॑ चर्षणी॒नामिन्द्रं॑ स्तोता॒ नव्यं॑ गीर्भिः।
नरं॑ नृ॒षाहं॒ मंहि॑ष्ठम् ॥

०१ प्र सम्राजम् ...{Loading}...

Griffith

Praise Indra whom our songs must laud, great Sovran of man- kind, the Chief Most liberal who controlleth men.

पदपाठः

प्र। स॒म्ऽराज॑म्। च॒र्ष॒णी॒नाम्। इन्द्र॑म्। स्तो॒त॒। नव्य॑म्। गी॒ऽभिः। नर॑म्। नऽसह॑म्। मंहि॑ष्ठम्। ४४.१।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • इन्द्रः
  • इरिम्बिठिः
  • गायत्री
  • सूक्त-४४
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

राजा और प्रजा के कर्तव्य का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - [हे विद्वानो !] (चर्षणीनाम्) मनुष्यों के (सम्राजम्) सम्राट् [राजाधिराज], (नव्यम्) स्तुतियोग्य, (नरम्) नेता, (नृषाहम्) नेताओं को वश में रखनेवाले, (मंहिष्ठम्) अत्यन्त दानी (इन्द्रम्) इन्द्र [बड़े ऐश्वर्यवाले राजा] को (गीर्भिः) वाणियों से (प्र) अच्छे प्रकार (स्तोत) सराहो ॥१॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - विद्वान् प्रजागण अभिनन्दन आदि से उदारचित्त राजा के बड़े-बड़े उपकारी कामों की प्रशंसा करके सत्कार करें ॥१॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: यह तृच ऋग्वेद में है-८।१६।१-३। मन्त्र १ सामवेद-पू० २।।१० ॥ १−(प्र) प्रकर्षेण (सम्राजम्) राजराजेश्वरम् (चर्षणीनाम्) मनुष्याणाम् (इन्द्रम्) परमैश्वर्यवन्तं राजानम् (स्तोत) स्तुत (नव्यम्) स्तुत्यम् (गीर्भिः) वाणीभिः (नरम्) नेतारम् (नृषाहम्) नेतॄणामभिभवितारं वशयितारम् (मंहिष्ठम्) अ० २०।१।१। उदारतमम् ॥

०२ यस्मिन्नुक्थानि रण्यन्ति

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

यस्मि॑न्नु॒क्थानि॒ रण्य॑न्ति॒ विश्वा॑नि च श्रवस्या᳡।
अ॒पामवो॒ न स॑मु॒द्रे ॥

०२ यस्मिन्नुक्थानि रण्यन्ति ...{Loading}...

Griffith

In whom the hymns of praise delight, and all the glory-giving songs, Like the flood’s longing for the sea.

पदपाठः

यस्मि॑न्। उ॒क्था॑नि। रण्य॑न्ति। विश्वा॑नि। च॒। श्र॒व॒स्या॑। अ॒पाम्। अव॑। न। स॒मु॒द्रे। ४४.२।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • इन्द्रः
  • इरिम्बिठिः
  • गायत्री
  • सूक्त-४४
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

राजा और प्रजा के कर्तव्य का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (यस्मिन्) जिस [पुरुष] में (विश्वानि) सब (उक्थानि) कहने योग्य वचन (च) और (श्रवस्या) धन के लिये हितकारी कर्म (रण्यन्ति) पहुँचते हैं, (न) जैसे (समुद्रे) समुद्र में (अपाम्) जलों की (अवः) गति [पहुँचती हैं] ॥२॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जैसे नदियाँ समुद्र में जाकर विश्राम पाती हैं, वैसे ही विद्वान् लोग पराक्रमी राजा के पास पहुँचकर अपना गुण प्रकाशित करके सुख पावें ॥२, ३॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: २−(यस्मिन्) पुरुषे (उक्थानि) वक्तव्यानि वचनानि (रण्यन्ति) अ० २०।१७।६। गच्छन्ति (विश्वानि) सर्वाणि (च) (श्रवस्या) अ० २०।१२।१। धनाय हितानि कर्माणि (अपाम्) जलानाम् (अवः) अव गतौ-असुन्। गमनम् (न) यथा (समुद्रे) उदधौ ॥

०३ तं सुष्टुत्या

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

तं सु॑ष्टु॒त्या वि॑वासे ज्येष्ठ॒राजं॒ भरे॑ कृ॒त्नुम्।
म॒हो वा॒जिनं॑ स॒निभ्यः॑ ॥

०३ तं सुष्टुत्या ...{Loading}...

Griffith

Him I invite with eulogy, best King, effective in the fight, Strong for the gain of mighty spoil.

पदपाठः

तम्। सु॒ऽस्तु॒त्या। आ। वि॒वा॒से॒। ज्ये॒ष्ठ॒ऽराज॑म्। भरे॑। कृ॒त्नुम्। म॒हः। वा॒जिन॑म्। स॒न‍िऽभ्यः॑। ४४.३।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • इन्द्रः
  • इरिम्बिठिः
  • गायत्री
  • सूक्त-४४
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

राजा और प्रजा के कर्तव्य का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (तम्) उस (ज्येष्ठराजम्) सबसे बड़े राजा, (भरे) सङ्ग्राम में (कृत्नुम्) काम करनेवाले, (वाजिनम्) महाबलवान् [पुरुष] की, (महः) महत्त्व के (सनिभ्यः) दानों के लिये, (सुष्टुत्या) सुन्दर स्तुति के साथ (आ) सब प्रकार (विवासे) मैं सेवा करता हूँ ॥३॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जैसे नदियाँ समुद्र में जाकर विश्राम पाती हैं, वैसे ही विद्वान् लोग पराक्रमी राजा के पास पहुँचकर अपना गुण प्रकाशित करके सुख पावें ॥२, ३॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ३−(तम्) (सुष्टुत्या) शोभनया स्तुत्या (आ) समन्तात् (विवासे) विवासतिः परिचरणकर्मा-निघ० ३।। परिचरामि (ज्येष्ठराजम्) प्रशस्यतमं राजानम् (भरे) सङ्ग्रामे (कृत्नुम्) कृहनिभ्यां क्त्नुः। उ० ३।३०। करोतेः-क्त्नु। कार्यकर्तारम् (महः) मह पूजायाम्-क्विप्। महत्त्वस्य (वाजिनम्) महाबलिनम् (सनिभ्यः) दानेभ्यः ॥