०३६

०३६ ...{Loading}...

Griffith

???

०१ य एक

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

य एक॒ इद्धव्य॑श्चर्षणी॒नामिन्द्रं॒ तं गी॒र्भिर॒भ्य᳡र्च आ॒भिः।
यः पत्य॑ते वृष॒भो वृष्ण्या॑वान्त्स॒त्यः सत्वा॑ पुरुमा॒यः सह॑स्वान् ॥

०१ य एक ...{Loading}...

Griffith

With these my hymns I glorify that Indra who is alone to be invoked by mortals. The Lord, the Mighty One, of manly vigour, victorious, Hero, true, and full of wisdom.

पदपाठः

यः। एकः॑। इत्। हव्यः॑। च॒र्ष॒णी॒नाम्। इन्द्र॑म्। तम्। गी॒ऽभिः। अ॒भि। अ॒र्चे॒। आ॒भिः। यः। पत्य॑ते। वृ॒ष॒भः। वृष्ण्य॑ऽवान्। स॒त्यः। सत्वा॑। पु॒रु॒ऽमा॒यः। सह॑स्वान्। ३६.१।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • इन्द्रः
  • भरद्वाजः
  • त्रिष्टुप्
  • सूक्त-३६
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

मनुष्य के कर्तव्य का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (तम्) उस (इन्द्रम्) इन्द्र [बड़े ऐश्वर्यवाले परमात्मा] को (आभिः) इन (गीर्भिः) वाणियों से (अभि) सब प्रकार (अर्चे) मैं पूजता हूँ। (यः) जो (एकः) अकेला (इत्) ही (चर्षणीनाम्) मनुष्यों के बीच (हव्यः) ग्रहण करने योग्य है और (यः) जो (वृषभः) श्रेष्ठ, (वृष्ण्यावान्) पराक्रमवाला, (सत्यः) सच्चा, (सत्वा) वीर, (पुरुमायः) बहुत बुद्धिवाला और (सहस्वान्) महाबलवान् (पत्यते) स्वामी है ॥१॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - सब मनुष्यों को सर्वशक्तिमान्, महापराक्रमी जगदीश्वर की उपासना करके श्रेष्ठ गुणी होना चाहिये ॥१॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: यह सूक्त ऋग्वेद में है-६।२२।१-११॥१−(यः) परमेश्वरः (एकः) अद्वितीयः (इत्) एव (हव्यः) हु आदाने-यत्। ग्राह्यः (चर्षणीनाम्) मनुष्याणां मध्ये (इन्द्रम्) परमैश्वर्यवन्तं परमात्मानम् (तम्) (गीर्भिः) वाग्भिः। स्तुतिभिः (अभि) सर्वतः (अर्चे) पूजयामि (आभिः) (यः) (पत्यते) यद्वृत्तान्नित्यम्। पा०८।१।६६। इति निघातप्रतिषेधः। ईष्टे। स्वामी भवति (वृषभः) श्रेष्ठः (वृष्ण्यवान्) अ०४।४।४। वृषन्-यत्, मतुप्। पराक्रमयुक्तः (सत्यः) यथार्थस्वभावः (सत्वा) अ०।२०।८। षद्लृ विशरणगत्यवसादनेषु-क्वनिप् दस्य तः। वीरः (पुरुमायः) माया प्रज्ञानाम-निघ०३।९। बहुप्रज्ञः (सहस्वान्) महाबलवान् ॥

०२ तमु नः

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

तमु॑ नः॒ पूर्वे॑ पि॒तरो॒ नव॑ग्वाः स॒प्त विप्रा॑सो अ॒भि वा॒जय॑न्तः।
न॑क्षद्दा॒भं ततु॑रिं पर्वते॒ष्ठामद्रो॑घवाचं म॒तिभिः॒ शवि॑ष्ठम् ॥

०२ तमु नः ...{Loading}...

Griffith

Our ancient sires, Navagvas, sages seven, while urging him to show his might, extolled him, Dweller on heights, swift smiting down opponents, guileless in word, and in his thoughts most mighty.

पदपाठः

तम्। ऊं॒ इति॑। नः॒। पूर्वे॑। पि॒तरः॑। नव॑ऽग्वाः। स॒प्त। विप्रा॑सः। अ॒नि। वा॒जय॑न्तः। न॒क्ष॒त्ऽदा॒भम्। ततु॑रिम्। प॒र्व॒ते॒ऽस्थाम्। अद्रो॑घऽवाचम्। म॒तिऽभिः॑। शवि॑ष्ठम्। ३६.२।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • इन्द्रः
  • भरद्वाजः
  • त्रिष्टुप्
  • सूक्त-३६
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

मनुष्य के कर्तव्य का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (नवग्वाः) स्तुतियोग्य चरित्रवाले, (सप्त) सात (विप्रासः) [त्वचा, नेत्र, कान, जिह्वा, नाक, मन, और बुद्धि] व्यापनशील इन्द्रियों के समान (नः) हमारे (पूर्वे) पहिले (पितरः) पितृजन (तम्) उस (उ) ही (नक्षद्दाभम्) व्याप्त दोषों के नाश करनेवाले, (ततुरिम्) दुःखों से तारनेवाले, (पर्वतेष्ठाम्) मेघ में वर्तमान [बिजुली के समान शुद्ध स्वरूप], (अद्रोघवाचम्) द्रोहरहित वाणीवाले, (मतिभिः) बुद्धियों के साथ (शविष्ठम्) अत्यन्त बली [परमात्मा] को (अभि) सब ओर से (वाजयन्तः) जताते हुए हैं ॥॥२॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जिस अनादि अनन्त परमात्मा की उपासना योगी जन सदा करते हैं, उसका ध्यान करके सब मनुष्य आनन्द पावें ॥२॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: २−(तम्) प्रसिद्धम् (उ) एव (पूर्व) प्राचीनाः (पितरः) पालकजनाः विद्वांसः (नवग्वाः) अ०१४।१।६। णु स्तुतौ-अप्+गम्लृ गतौ ड्वप्रत्ययः। स्तोतव्यचरित्राः (सप्त) सप्तसंख्याकाः (विप्रासः) विप्राणां व्यापनकर्मणामिन्द्रियाणाम्-निरु०१४।१३। व्यापनकर्माणीन्द्रियाणि यथा। त्वक्चक्षुःश्रवणरसनाघ्राणमनोबुद्धयः। सप्त ऋषयः-अ०४।११।९। (अभि) सर्वतः (वाजयन्तः) ज्ञापयन्तः सन्ति (नक्षद्दाभम्) नक्षतिर्व्याप्तिकर्मा-निघ०२।१८-शतृ, दभ्नोतीति वधकर्मा-निघ०२।१९। नक्षत्+दम्भु दम्भे हनने-अण्, नलोपश्छान्दसः। व्याप्नुवतां दोषाणां नाशकम् (ततुरिम्) आदृगमहनजनः किकिनौ लिट् च। पा०३।२।१७१। तॄ प्लवनतरणयोः, अन्तर्गतण्यर्थः। किन्। बहुलं छन्दसि। पा०७।१।१०३। इत्युत्वम्। दुःखेभ्यस्तारयितारम् (पर्वतेष्ठाम्) पर्वते मेघे स्थितां विद्युतमिव शुद्धस्वरूपम्-इति दयानन्दभाष्ये (अद्रोघवाचम्) अ०६।१।२। द्रोहरहितवाग्युक्तम्। कल्याणवाणीम् (मतिभिः) बुद्धिभिः (शविष्ठम्) अतिशयेन बलवन्तम् ॥

०३ तमीमह इन्द्रमस्य

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

तमी॑मह॒ इन्द्र॑मस्य रा॒यः पु॑रु॒वीर॑स्य नृ॒वतः॑ पुरु॒क्षोः।
यो अस्कृ॑धोयुर॒जरः॒ स्व᳡र्वा॒न्तमा भ॑र हरिवो माद॒यध्यै॑ ॥

०३ तमीमह इन्द्रमस्य ...{Loading}...

Griffith

We seek that Indra to obtain his riches that yield much food, and men, and store of heroes. O Lord of Bay Steeds, bring to make us joyful, celestial wealth abundant, undecaying.

पदपाठः

तम्। ई॒म॒हे॒। इन्द्र॑म्। अ॒स्य॒। रा॒यः। पु॒रु॒ऽवीर॑स्य। नृ॒वतः॑। पु॒रु॒ऽक्षोः। यः। अस्कृ॑धोयुः। अ॒जरः॑। स्वः॑ऽवान्। तम्। आ। भ॒र॒। ह॒रि॒ऽवः॒। मा॒द॒यध्यै॑। ३६.३।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • इन्द्रः
  • भरद्वाजः
  • त्रिष्टुप्
  • सूक्त-३६
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

मनुष्य के कर्तव्य का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (तम्) उस (इन्द्रम्) इन्द्र [बड़े ऐश्वर्यवाले परमात्मा] से (अस्य) इस (पुरुवीरस्य) बहुत वीरों के प्राप्त करानेवाले, (नृवतः) श्रेष्ठ मनुष्योंवाले, (पुरुक्षोः) बहुत ऐश्वर्य वा अन्नवाले (रायः) धन की (ईमहे) हम माँग करते हैं। और (यः) जो [परमात्मा] (अस्कृधोयुः) अपनी छोटाई न चाहनेवाला, (अजरः) निर्बल न होनेवाला, (स्वर्वान्) बहुत सुखवाला है, (हरिवः) हे उत्तम मनुष्योंवाले ! [विद्वान् पुरुष] तू (मादयध्यै) आनन्दित करने के लिये (तम्) उस [परमात्मा] को (आ) सब प्रकार (भर) धारण कर ॥३॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - सब मनुष्य विज्ञान और ऐश्वर्य आदि बढ़ाने के लिये परमात्मा से प्रार्थना करके सदा प्रयत्न करें ॥३॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ३−(तम्) (ईमहे) याचनां कुर्मः (इन्द्रम्) परमैश्वर्यवन्तं परमात्मानम् (अस्य) (रायः) धनस्य (पुरुवीरस्य) बहुवीरप्रापकस्य (नृवतः) श्रेष्ठनृभिर्युक्तस्य (पुरुक्षोः) आङ्परयोः खनिशॄभ्यां डिच्च। उ०१।३३”। टुक्षु शब्दे, क्षि निवासगत्योः, ऐश्वर्ये च-कु प्रत्ययः, स च डित्। क्षु अन्ननाम-निघ०२।७। बह्वैश्वर्ययुक्तस्य। बह्वन्नोपेतस्य (यः) परमात्मा (अस्कृधोयुः) पॄभिदिव्यधिगृधिधृषिहृषिभ्यः। उ०१।२३। कृती छेदने-कु, तकारस्य धः। कृधु ह्रस्वनाम-निघ०३।२। सुप आत्मनः क्यच्। पा०३।१।८। अकृधु-क्यच्। क्याच्छन्दसि। पा०३।२।१७०। उप्रत्ययः, यद्वा, मृगय्वादयश्च। उ०१।३७। अकृधु+या प्रापणे-कु। सकार उपजनः, धुशब्दस्य धोभावः। अस्कृधोयुरकृध्वायुः कृध्विति ह्रस्वनाम निकृत्तं भवति-निरु०३।३। य आत्मनः कृधु ह्रस्वत्वं नेच्छतीति-दयानन्दभाष्ये-ऋक्०६।६७।११। (अजरः) जरारहितः। अनिर्बलः। दृढः (स्वर्वान्) सुखवान् (तम्) परमात्मानम् (आ) समन्तात् (भर) धर (हरिवः) हरयो मनुष्याः-निघ०२।३। हे प्रशस्तमनुष्ययुक्त (मादयध्यै) तुमर्थे सेसेनसे०। पा०३।४।९। मादयतेः-अध्यै प्रत्ययः। मादयितुमानन्दयितुम् ॥

०४ तन्नो वि

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

तन्नो॒ वि वो॑चो॒ यदि॑ ते पु॒रा चि॑ज्जरि॒तार॑ आन॒शुः सु॒म्नमि॑न्द्र।
कस्ते॑ भा॒गः किं वयो॑ दुध्र खिद्वः॒ पुरु॑हूत पुरूवसोऽसुर॒घ्नः ॥

०४ तन्नो वि ...{Loading}...

Griffith

Declare to us–if at thy hand aforetime the earlier singers have obtained good fortune What is thy share and portion, strong Subduer, Asura-slayer, rich, invoked of many?

पदपाठः

तत्। नः॒। वि। वो॒चः॒। यदि॑। ते॒। पु॒रा। चि॒त्। ज॒रि॒तारः॑। आ॒न॒शुः। सु॒म्नम्। इ॒न्द्र॒। कः। ते॒। भा॒गः। किम्। वयः॑। दु॒ध्र॒। खि॒द्वः। पुरु॑ऽहूत। पु॒रु॒व॒सो॒ इति॑ पुरुऽवसो। अ॒सु॒र॒ऽघ्नः। ३६.४।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • इन्द्रः
  • भरद्वाजः
  • त्रिष्टुप्
  • सूक्त-३६
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

मनुष्य के कर्तव्य का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र) हे इन्द्र [बड़े ऐश्वर्यवाले पुरुष] (तत्) यह बात (नः) हम को (वि) विशेष करके (वोचः) तू बता−(यदि) यदि (ते) तेरे (जरितारः) गुण बखाननेवालों ने (पुरा चित्) पहिले भी (सुम्नम्) सुख को (आनशुः) पाया है। (दुध्र) हे पूर्ण ! (खिद्वः) हे शत्रुओं के खेद देनेवाले ! (पुरुहूत) हे बहुतों से बुलाये गये ! (पुरूवसो) हे बहुत धनवाले (ते) तेरा (कः) कौन सा (असुरघ्नः) असुरों [दुष्टों का] नाश करनेवाला (भागः) भाग है और (किम्) कौन (वयः) जीवन है ॥४॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को चाहिये कि विद्वानों के उपदेशों को ग्रहण करके सदा सुख प्राप्त करें ॥४॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ४−(तत्) वक्ष्यमाणम् (नः) अस्मान् (वि) विशेषेण (वोचः) लोडर्थे लुङ्। ब्रूहि (यदि) (ते) तव (पुरा) पूर्वम् (चित्) अपि (जरितारः) गुणस्तोतारः (आनशुः) अशू व्याप्तौ-लिट्। प्रापुः (सुम्नम्) सुखम् (इन्द्र) हे परमैश्वर्यवन् पुरुष (कः) (ते) तव (भागः) अंशः (किम्) (वयः) जीवनम् (दुध्र) अ०२०।३४।१८। हे पूर्ण (खिद्वः) खिद दैन्ये, अन्तर्गतण्यर्थः-क्वसु। वस्वेकाजाद्घसाम्। पा०७।२।६७। इडभावः। द्विर्वचनप्रकरणे छन्दसि वेति वक्तव्यम्। वा० पा०६।१।८। इत्यनभ्यासः। मतुवसो रु सम्बुद्धौ छन्दसि। पा०८।३।१। इति रुत्वम्। आमन्त्रितनिघातः। हे शत्रूणां खेदयितः (पुरुहूत) हे बहुभिराहूत (पुरुवसो) हे बहुधन (असुरघ्नः) कप्रकरणे मूलविभुजादिभ्य उपसंख्यानम्। वा० पा०३।२।। असुर+हन हिंसागत्योः-कप्रत्ययः। दुष्टानां हन्ता नाशकः ॥

०५ तं पृच्छन्ती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

तं पृ॒च्छन्ती॒ वज्र॑हस्तं रथे॒ष्ठामिन्द्रं॒ वेपी॒ वक्व॑री॒ यस्य॒ नू गीः।
तु॑विग्रा॒भं तु॑विकू॒र्मिं र॑भो॒दां गा॒तुमिषे॒ नक्ष॑ते॒ तुम्र॒मच्छ॑ ॥

०५ तं पृच्छन्ती ...{Loading}...

Griffith

He who for car-borne, thunder-wielding Indra, hath a hymn, craving deeply-piercing, fluent, Who sends a song effectual, firmly-grasping, and strength- bestowing, he comes near the mighty.

पदपाठः

तम्। पृ॒च्छन्ती॑। वज्र॑ऽहस्तम्। र॒थे॒ऽस्थम्। इन्द्र॑म्। वेपी॑। वक्व॑री। यस्य॑। नु। गीः। तु॒वि॒ऽग्रा॒भम्। तु॒वि॒ऽकू॒र्मिम्। र॒भः॒ऽदाम्। गा॒तुम्। इ॒षे॒। नक्ष॑ते। तुम्र॑म्। अच्छ॑। ३६.५।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • इन्द्रः
  • भरद्वाजः
  • त्रिष्टुप्
  • सूक्त-३६
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

मनुष्य के कर्तव्य का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (यस्य) जिस [पुरुष] की (गीः) वाणी (नु) निश्चय करके (वेपी) हिलनेवाली [बे-रोक चलनेवाली] और (वक्वरी) बोलने की शक्तिवाली है, (तम्) उस (वज्रहस्तम्) वज्र [हथियार] हाथ में रखनेवाले (रथेष्ठाम्) रथ में बैठे हुए, (तुविग्राभम्) बहुतों को सहारा देनेवाले, (तुविकूर्मिम्) बहुत से काम करनेवाले, (रभोदाम्) वेगयुक्त बल देनेवाले, (गातुम्) वेदों के गानेवाले, (तुम्रम्) विघ्नों के मिटानेवाले (इन्द्रम्) इन्द्र [बड़े ऐश्वर्यवाले पुरुष] को (इषे) अन्न आदि के लिये (पृच्छन्ती) पूँछती हुई [स्त्री] (अच्छ) अच्छे प्रकार (नक्षते) प्राप्त होती है ॥॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - ब्रह्मचारिणी कन्या भली-भाँति निश्चय करके शुभ गुणवाले ऐश्वर्यवान् पुरुष को विवाह के लिये स्वीकार करे ॥॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: −(तम्) पुरुषम् (पृच्छन्ती) जिज्ञासमाना (वज्रहस्तम्) आयुधपाणिम् (रथेष्ठाम्) रथारूढम् (इन्द्रम्) परमैश्वर्यवन्तं पुरुषम् (वेपी) वेपृ कम्पने पचाद्यच्। गौरादित्वाद् ङीप्। कम्पनशीला। चेष्टायमाना (वक्वरी) वचेर्वनिप्। वनो र च। पा०४।१।७। ङीब्रेफौ। यद्वा, कॄगॄशॄदॄभ्यो वः। उ०१।१। वचेर्वप्रत्ययः, रो मत्वर्थे, ङीप्। न्यङ्क्वादीनां च। पा०७।३।३। इति बाहुलकात् कुत्त्वम्। वचनशक्तिमती (यस्य) पुरुषस्य (नु) निश्चयेन (गीः) वाक् (तुविग्राभम्) ग्रह उपादाने-अण् हस्य भः। बहूनां ग्रहीतारं सहायकम् (तुविकूर्मिम्) अर्त्तेरुच्च। उ०४।४४। डुकृञ् करणे-मिप्रत्ययः ऊच्च। बहुकर्माणम् (रभोदाम्) रभसो वेगयुक्तबलस्य दातारम् (गातुम्) कमिमनिजनिगाभायाहिभ्यश्च। उ०१।७३। वेदानां गायनं गायकम् (इषे) अन्नाद्याय दयानन्दभाष्ये-ऋक्०६।२२।। (नक्षते) प्राप्नोति। नक्षतिर्गतिकर्मा-निघ०२।१४ (तुम्रम्) तुमिराहननार्थः-सायणभाष्ये-ऋक्०३।०।१। सुसूधाञ्गृधिभ्यः क्रन्। उ०२।२४। इति क्रन् प्रत्ययः। विघ्नानां नाशकम् (अच्छ) सुष्ठु ॥

०६ अया ह

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

अ॒या ह॒ त्यं मा॒यया॑ वावृधा॒नं म॑नो॒जुवा॑ स्वतवः॒ पर्व॑तेन।
अच्यु॑ता चिद्वीडि॒ता स्वो॑जो रु॒जो वि दृ॒ढा धृ॑ष॒ता वि॑रप्शिन् ॥

०६ अया ह ...{Loading}...

Griffith

Strong of thyself! thou with this art hast shattered with thought- swift Parvata, him who waxed against thee; And, Mightiest! rager! boldly rent in pieces things that were firmly fixed and never shaken..

पदपाठः

अ॒या। ह॒। त्यम्। मा॒यया॑। व॒वृ॒धा॒नम्। म॒नः॒ऽजुवा॑। स्व॒ऽत॒वः॒। पर्व॑तेन। अच्यु॑ता। चि॒त्। वी॒लि॒ता। सु॒ऽओ॒जः॒। रु॒जः। वि। दृ॒ह्ला। धृ॒ष॒ता। वि॒र॒प्शि॒न्। ३६.६।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • इन्द्रः
  • भरद्वाजः
  • त्रिष्टुप्
  • सूक्त-३६
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

मनुष्य के कर्तव्य का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (स्वतवः) हे अपने बलवाले ! (स्वोजः) हे बड़े पराक्रमवाले ! (विरप्शिन्) हे महागुणी पुरुष ! (अया) इस (ह) ही (मायया) [अपनी] बुद्धि और (मनोजुवा) मन के समान वेग के साथ (पर्वतेन) पहाड़ [के तुल्य दृढ़ हथियार] से और (धृषता) ढीठपन से (त्यम्) उस (वावृधानम्) बढ़ते हुए [वैरी] को और (अच्युता) न हिलनेवाले, और (वीडिता) ठहराऊ और (दृढा) दृढ़ [पदार्थों] को (चित्) भी (वि रुजः) तूने चूर-चूर कर दिया है ॥६॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जो स्त्री पुरुष बड़े-बड़े विघ्नों और कष्टों को सह सकें, वे ही गृहस्थाश्रम आदि बड़े-बड़े काम चला सकते हैं ॥६॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ६−(अया) अनया (ह) एव (त्यम्) तम् (मायया) प्रज्ञया (वावृधानम्) वर्धमानम् (मनोजुवा) जु गतौ-क्विप्। मनोवद् वेगेन (स्वतवः) तवो-बलम्-निघ०२।९। हे स्वकीयबलयुक्त (पर्वतेन) शैलतुल्यदृढशस्त्रेण (अच्युता) च्युङ् गतौ-क्त। अचेष्टायमानानि (चित्) अपि (वीडिता) वीडयतिः संस्तम्भकर्मा-निरु०।१६। संस्तभितानि। स्थिराणि (स्वोजः) हे महापराक्रमिन् (रुजः) अरुजः। भग्नवानसि (वि) विशेषेण (दृढा) दृढानि वस्तूनि (धृषता) संश्चत्तृपद्वेहत्। उ०२।८। ञिधृषा प्रागल्भ्ये-अति प्रत्ययः। प्रागल्भ्येन (विरप्शिन्) अ०।२९।१३। हे महागुणिन् ॥

०७ तं वो

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

तं वो॑ धि॒या नव्य॑स्या॒ शवि॑ष्ठं प्र॒त्नं प्र॑त्न॒वत्प॑रितंस॒यध्यै॑।
स नो॑ वक्षदनिमा॒नः सु॒वह्मेन्द्रो॒ विश्वा॒न्यति॑ दु॒र्गहा॑णि ॥

०७ तं वो ...{Loading}...

Griffith

Him will we fit for you with new devotion, the strongest, Ancient One, in ancient manner. So way that Indra, boundless, faithful leader, conduct us o’er all places hard to traverse.

पदपाठः

तम्। वः॒। धि॒या। नव्य॑स्या। शवि॑ष्ठम्। प्र॒त्नम्। प्र॒त्न॒ऽवत्। प॒रि॒ऽतं॒स॒यध्यै॑। सः। नः॒। व॒क्ष॒त्। अ॒नि॒ऽमा॒नः। सु॒ऽवह्न्या॑। इन्द्रः॑। विश्वा॑नि। अति॑। दुः॒ऽगहा॑नि। ३६.७।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • इन्द्रः
  • भरद्वाजः
  • त्रिष्टुप्
  • सूक्त-३६
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

मनुष्य के कर्तव्य का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - [हे मनुष्यो !] (वः) तुम्हारे लिये (तम्) उस (शविष्ठम्) अत्यन्त बली और (प्रत्नम्) पुराने [अनुभवी पुरुष] को (नव्यस्या) अधिक नवीन (धिया) बुद्धि वा कर्म से (प्रत्नवत्) पुराने लोगों के समान (परितंसयध्यै) हम शोभायमान करें। (सः) वह (अनिमानः) बिना परिमाणवाला, (सुवह्मा) बड़ा नायक (इन्द्रः) इन्द्र [बड़े ऐश्वर्यवाला पुरुष] (विश्वानि) सब (दुर्गहानि) अत्यन्त कठिन स्थानों को (अति) पार करके (नः) हमको (वक्षत्) चलावे ॥७॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जो पुरुष सब मनुष्यों के बीच अनुपम, बलवान्, बुद्धिमान्, परोपकारी होवे, उसीको विद्वान् लोग अपना प्रधान बनावें ॥७॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ७−(तम्) (वः) युष्मभ्यम् (धिया) प्रज्ञया कर्मणा वा (नव्यस्या) नव-ईयसुन्, ईकारलोपः, ङीप् नवीयस्या। नवतरया (शविष्ठम्) अतिशयेन बलवन्तम् (प्रत्नम्) प्राचीनम्। अनुभविनं पुरुषम् (प्रत्नवत्) पुराणः पुरुषो यथा (परितंसयध्यै) तिङां तिङो भवन्ति। वा० पा०७।१।३९। तसि अलङ्करणे-तुमर्थे अध्यैप्रत्ययो लिङर्थे। अलंकुर्याम (सः) (नः) अस्मान् (वक्षत्) वहतेर्लेट्। वहेत्। नयेत् (अनिमानः) अपरिमाणाः (सुवह्मा) सर्वधातुभ्यो मनिन्। उ०४।१४। वह प्रापणे-मनिन्। सुष्ठु वोढा। महानायकः (इन्द्रः) परमैश्वर्यवान् पुरुषः (विश्वानि) सर्वाणि (अति) अतीत्य। उल्लङ्घ्य (दुर्गहानि) गह गहने दुर्गमने-अच्। दुर्गमाणि। अतिकठिनानि वस्तूनि ॥

०८ आ जनाय

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

आ जना॑य॒ द्रुह्व॑णे॒ पार्थि॑वानि दि॒व्यानि॑ दीपयो॒ऽन्तरि॑क्षा।
तपा॑ वृषन्वि॒श्वतः॑ शो॒चिषा॒ तान्ब्र॑ह्म॒द्विषे॒ शोच॑य॒ क्षाम॒पश्च॑ ॥

०८ आ जनाय ...{Loading}...

Griffith

Thou for the people who oppress hast kindled the earthly firma- ment and that of heaven. With heat, O Bull, on every side consume them heat earth and flood for him who hates devotion:

पदपाठः

आ। जना॑य। द्रुह्व॑णे। पार्थि॑वानि। दि॒व्यानि॑। दी॒प॒यः॒। अ॒न्तरि॑क्षा। तप॑। वृ॒ष॒न्। वि॒श्वतः॑। शो॒चिषा॑। तान्। ब्र॒ह्म॒ऽद्विषे॑। शो॒च॒य॒। क्षाम्। अ॒पः। च॒। ३६.८।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • इन्द्रः
  • भरद्वाजः
  • त्रिष्टुप्
  • सूक्त-३६
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

मनुष्य के कर्तव्य का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (वृषन्) हे बलिष्ठ ! [पुरुष] (दिव्यानि) श्रेष्ठ गुणवाले (पार्थिवानि) पृथिवी पर उत्पन्न हुए और (अन्तरिक्षा) आकाशवाले पदार्थों को (आ) सब ओर से (दीपयः) प्रकाशित कर, और (तान्) हिंसक चोरों को (शोचिषा) तेज से (विश्वतः) सब प्रकार (तप) तपा दे, और (ब्रह्मद्विषे) ईश्वर और वेद के द्वेषी, (द्रुह्वणे) अनिष्ट चाहनेवाले (जनाय) जनके लिये (क्षाम्) पृथिवी (च) और (अयः) जलों को (शोचय) शोकयुक्त कर ॥८॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - विद्वान् लोग पृथिवी आदि पदार्थों के तत्त्वज्ञान को फैलाकर दुष्टों को सन्ताप और सत्पुरुषों को आनन्द देवें ॥८॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ८−(आ) समन्तात् (जनाय) पुरुषाय (द्रुह्वणे) अ०४।२९।१। द्रुह जिघांसायाम्-क्वनिप् द्रोगघ्ने (पार्थिवानि) पृथिव्यां भवानि (दिव्यानि) दिव्यगुणयुक्तानि (दीपयः) अदीपयः-लोडर्थे लङ्। प्रकाशय (अन्तरिक्षा) अर्शआद्यच्। अन्तरिक्षसम्बन्धीनि वस्तूनि (तप) दह (वृषन्) हे बलिष्ठ (विश्वतः) सर्वतः (शोचिषा) तेजसा (तान्) तर्द हिंसायाम्-डप्रत्ययः। चोरान् (ब्रह्मद्विषे) ईश्वरवेदयोर्द्वेष्ट्रे (शोचय) शोकं प्रापय (क्षाम्) पृथिवीम् (अपः) जलानि (च) ॥

०९ भुवो जनस्य

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

भुवो॒ जन॑स्य दि॒व्यस्य॒ राजा॒ पार्थि॑वस्य॒ जग॑तस्त्वेषसंदृक्।
धि॒ष्व वज्रं॒ दक्षि॑ण इन्द्र॒ हस्ते॒ विश्वा॑ अजुर्य दयसे॒ वि मा॒याः ॥

०९ भुवो जनस्य ...{Loading}...

Griffith

Of all the heavenly folk, of earthly creatures, thou art the King, O God of splendid aspect. In thy right hand, O Indra, grasp the thunder: Eternal! thou destroyest all enchantments.

पदपाठः

भुवः॑। जन॑स्य। दि॒व्यस्य॑। राजा॑। पार्थि॑वस्य। जग॑तः। त्वे॒ष॒ऽसं॒दक्। धि॒ष्व। वज्र॑म्। दक्षि॑णे। इ॒न्द्र॒। हस्ते॑। विश्वाः॑। अ॒जु॒र्य॒। द॒य॒से॒। वि। मा॒याः। ३६.९।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • इन्द्रः
  • भरद्वाजः
  • त्रिष्टुप्
  • सूक्त-३६
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

मनुष्य के कर्तव्य का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वेषसंदृक्) हे प्रकाश के दिखानेवाले ! तू (दिव्यस्य) कामनायोग्य (जनस्य) मनुष्य का और (पार्थिवस्य) पृथिवी पर हुए (जगतः) संसार का (राजा) राजा (भुवः) है। (अजुर्य) हे जरारहित [प्रबल] (इन्द्र) इन्द्र ! [बड़े ऐश्वर्यवाले राजन्] (दक्षिणे) दाहिने (हस्ते) हाथ में (वज्रम्) वज्र [हथियार] (धिष्व) धारण कर। और (विश्वाः) समस्त (मायाः) बुद्धियों को (वि) विशेष करके (दयसे) दे ॥९॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - वही मनुष्य राजा होना चाहिये जो शरीर और आत्मा से प्रबल होकर संसार की रक्षा और विद्याओं का प्रचार करे ॥९॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ९−(भुवः) छान्दसं रूपम्। भवसि (जनस्य) पुरुषस्य (दिव्यस्य) कमनीयस्य (राजा) (पार्थिवस्य) पृथिव्यां भवस्य (जगतः) संसारस्य (त्वेषसंदृक्) हे प्रकाशस्य सम्यग् दर्शयितः (धिष्व) सुधितवसुधितनेमधितधिष्वधिषीय च। पा०७।४।। दधातेः इत्वम्। धत्स्व। धर (वज्रम्) शस्त्रम् (दक्षिणे) (इन्द्र) (हस्ते) (विश्वाः) सर्वाः (अजुर्य) अ०।१।४। जूरी हिंसावयोहान्योः-यक्। हे जरारहित प्रबल (दयसे) दय दानादिषु। लोडर्थे लट्। देहि (वि) विशेषेण (मायाः) प्रज्ञाः ॥

१० आ संयतमिन्द्र

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

आ सं॒यत॑मिन्द्र णः स्व॒स्तिं श॑त्रु॒तूर्या॑य बृह॒तीममृ॑ध्राम्।
यया॒ दासा॒न्यार्या॑णि वृ॒त्रा करो॑ वज्रिन्त्सु॒तुका॒ नाहु॑षाणि ॥

१० आ संयतमिन्द्र ...{Loading}...

Griffith

Give us confirmed prosperity, O Indra, vast and exhaustless for the foes’ subduing. Strengthen therewith the Arya’s hate and Dasa’s; and let the arms of Nahushas be mighty.

पदपाठः

आ। सम्ऽयत॑म्। इ॒न्द्र॒। नः॒। स्व॒स्तिम्। श॒त्रु॒ऽतूर्या॑य। बृ॒ह॒तीम्। अमृ॑ध्राम्। यया॑। दासा॑नि। आर्या॑णि। वृ॒त्रा। करः॑। व॒ज्रि॒न्। सु॒ऽतुका॑। नाहु॑षाणि। ३६.१०।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • इन्द्रः
  • भरद्वाजः
  • त्रिष्टुप्
  • सूक्त-३६
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

मनुष्य के कर्तव्य का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र) हे इन्द्र ! [बड़े ऐश्वर्यवाले राजन्] (नः) हमारे लिये (शत्रुतूर्याय) शत्रुओं के मारने को (संयतम्) बहुत दृढ, (बृहतीम्) बढ़ती हुई, (अमृध्राम्) अक्षय (स्वस्तिम्) सुखसामग्री (आ) सब ओर से (करः) तू कर। (यया) जिस [सुखसामग्री] से (वज्रिन्) हे वज्रधारी ! (दासानि) शूद्रों के कुल (आर्याणि) द्विजकुल [होवें] और (नाहुषाणि) मनुष्यों के (वृत्राणि) धन (सुतुका) बहुत बढ़नेवाले [होवें] ॥१०॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - राजा विद्यादान औऱ सत्य उपदेश से शूद्रों को भी ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य बनाकर शत्रुओं के नाश के लिये मनुष्यों में धन और सुख की वृद्धि करें ॥१०॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: १०−(आ) समन्तात् (संयतम्) यम नियमने-क्विप् तुक् च। सम्यग् नियमिताम्। सुदृढाम् (इन्द्र) परमैश्वर्यवन् राजन् (नः) अस्मभ्यम् (स्वस्तिम्) सुसत्ताम्। सुखसामग्रीम् (शत्रुतूर्याय) तूरी गतित्वरणहिंसनयोः-क्यप्। शत्रूणां हिंसनाय (बृहतीम्) महतीम् (अमृध्राम्) स्फायितञ्चिवञ्चि०। उ०२।१™३। मृधु आर्द्रीभावे हिंसायां च-रक्, टाप्। अहिंसिताम्। अक्षीणाम्। (यया) स्वस्त्या (दासानि) शूद्रकुलानि (आर्याणि) द्विजकुलानि (वृत्राणि) धनानि (करः) कुरु (वज्रिन्) शस्त्रधारिन् (सुतुका) सृवृभूशुषिमुषिभ्यः कक्। उ०३।४१। तु गतिवृद्धिहिंसासु-कक्। सुवर्धकानि (नाहुषाणि) मनुष्यसम्बन्धीनि ॥

११ स नो

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

स नो॑ नि॒युद्भिः॑ पुरुहूत वेधो वि॒श्ववा॑राभि॒रा ग॑हि प्रयज्यो।
न या अदे॑वो॒ वर॑ते॒ न दे॒व आभि॑र्याहि॒ तूय॒मा म॑द्र्यद्रिक् ॥

११ स नो ...{Loading}...

Griffith

Come with thy teams which bring all blessings, hither, disposer, much-invoked, exceeding holy! Come to me swiftly with these teams of coursers, these which no fiend, no God may stay or hinder.

पदपाठः

सः। नः। नि॒युत्ऽभिः॑। पु॒रु॒ऽहू॒तः॒। वे॒धः॒। वि॒श्वऽवा॑राभिः। आ। ग॒हि॒। प्र॒य॒ज्यो॒ इति॑। प्रऽयज्यो। न। याः। अदे॑वः। वर॑ते। न। दे॒वः। आ। आ॒भिः॒। या॒हि॒। तूय॑म्। आ। म॒द्र्य॒द्रिक्। ३६.११।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • इन्द्रः
  • भरद्वाजः
  • त्रिष्टुप्
  • सूक्त-३६
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

मनुष्य के कर्तव्य का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (पुरुहूत) हे बहुतों से पुकारे गये ! (वेधः) हे बुद्धिमान् ! (प्रयज्यो) हे अच्छे प्रकार यज्ञ करनेवाले ! (सः) वह तू (नः) हमको (विश्ववाराभिः) सबसे स्वीकार करने योग्य (नियुद्भिः) निश्चित मिलने और बिछुड़ने की रीतों से (आ गहि) प्राप्त हो। (याः) जिन [मिलने बिछुड़ने की रीतों] को (अदेवः) अविद्वान् जन (देवः न) विद्वान् के समान (न) नहीं (आ) अच्छे प्रकार (वरते) मानता है, (आभिः) उन [रीतों] के साथ (मद्र्यद्रिक्) मेरी ओर दृष्टि करता हुआ तू (तूयम्) शीघ्र (आ याहि) आ ॥११॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - राजा उत्तम-उत्तम रीतों को स्वीकार करके विद्वानों से स्वीकार करावे, क्योंकि मूर्ख जन उत्तम बातों को तुरन्त ठीक नहीं समझते ॥११॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ११−(सः) स त्वम् (नः) अस्मान् (नियुद्भिः) यु मिश्रणामिश्रणयोः-क्विप्। निश्चितसंयोगवियोगरीतिभिः (पुरुहूत) हे बहुभिराहूत (वेधः) मेधाविन् ! (विश्ववाराभिः) सर्वैः स्वीकरणीयाभिः (आगहि) प्राप्नुहि (प्रयज्यो) यजिमनिशुन्धि०। उ०३।२०। यज देवपूजासंगतिकरणदानेषु-युच्। हे प्रकर्षेण यज्ञकर्तः (न) निषेधे (याः) नियुतः (अदेवः) अविद्वान् (वरते) वृञ् वरणे, भ्वादिः। स्वीकरोति (न) यथा (देवः) विद्वान् (आ) समन्तात् (आभिः) नियुद्भिः (याहि) गच्छ (तूयम्) अघ्न्यादयश्च। उ०४।११२। तवतेर्वृद्धिकर्मणः-निरु०९।२-यक्, छान्दसो दीर्घः। शीघ्रम्-निघ०२।१ (मद्र्यद्रिक्) मद्र्यच्-अथर्व०२०।२३।१+दृशिर् प्रेक्षणे-क्विप्, पृषोदरादिरूपम्। मदभिमुखदृष्टिः सन् ॥