०२९

०२९ ...{Loading}...

Griffith

???

०१ त्वं हि

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

त्वं हि स्तो॑म॒वर्ध॑न॒ इन्द्रास्यु॑क्थ॒वर्ध॑नः।
स्तो॑तॄ॒णामु॒त भ॑द्र॒कृत् ॥

०१ त्वं हि ...{Loading}...

Griffith

For thou, O Indra, art the God whom hymns and praises magnify: Thou blessest those who worship thee.

पदपाठः

त्वम्। हि। स्तो॒म॒ऽवर्ध॑नः। इन्द्र॑। असि॑। उ॒क्थ॒ऽवर्ध॑नः। स्तो॒तृ॒णाम्। उ॒त। भ॒द्र॒ऽकृत्। २९.१।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • इन्द्रः
  • गोषूक्त्यश्वसूक्तिनौ
  • गायत्री
  • सूक्त-२९
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

राजा के धर्म का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र) हे इन्द्र ! [बड़े ऐश्वर्यवाले राजन्] (त्वम्) तू (हि) ही (स्तोमवर्धनः) स्तुतियों से बढ़ाने योग्य और (उक्थवर्धनः) यथार्थ वचनों से सराहने योग्य (उत) और (स्तोतॄणाम्) गुणव्याख्याताओं का (भद्रकृत्) कल्याण करनेवाला (असि) है ॥१॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - राजा ऐसा उत्तम गुणी और पराक्रमी होवे कि सब लोग उसके गुणों से सुखी होवें ॥१॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: यह सूक्त ऋग्वेद में है-८।१४।११-१ ॥ १−(त्वम्) (हि) एव (स्तोमवर्धनः) कृत्यल्युटो बहुलम्। पा० ३।३।११३। स्तोम+वृधु वर्धने-अर्हार्थे ल्युट्। स्तुतिभिर्वर्द्धनीयः (इन्द्र) हे परमैश्वर्यवन् राजन् (असि) (उक्थवर्धनः) ल्युट् पूर्ववत्। यथार्थवचनैर्वर्धनीयः (स्तोतॄणाम्) गुणव्याख्यातॄणाम् (उत) अपि च (भद्रकृत्) कल्याणस्य कर्ता ॥

०२ इन्द्रमित्केशिना हरी

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

इन्द्र॒मित्के॒शिना॒ हरी॑ सोम॒पेया॑य वक्षतः।
उप॑ य॒ज्ञं सु॒राध॑सम् ॥

०२ इन्द्रमित्केशिना हरी ...{Loading}...

Griffith

Bay horses with their long manes bring Indra to drink the Soma juice, The Bountiful to our sacrifice.

पदपाठः

इन्द्र॑म्। इत्। के॒शिना॑। हरी॒ इति॑। सो॒म॒ऽपेया॑य। व॒क्ष॒तः॒। उप॑। य॒ज्ञम्। सु॒ऽराध॑सम्। २९.२।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • इन्द्रः
  • गोषूक्त्यश्वसूक्तिनौ
  • गायत्री
  • सूक्त-२९
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

राजा के धर्म का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (केशिना) सुन्दर केशों [कन्धे आदि के बालों] वाले, (हरी) रथ ले चलनेवाले दो घोड़े [के समान बल और पराक्रम] (सुराधसम्) महाधनी (इन्द्रम्) इन्द्र [बड़े ऐश्वर्यवाले पुरुष] को (इत्) ही (सोमपेयाय) ऐश्वर्य की रक्षा के लिये (यज्ञम् उप) यज्ञ [पूजनीय व्यवहार] की ओर (वक्षतः) लावें ॥२॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - मनुष्य उत्तम उत्साही पुरुष का श्रेष्ठ वस्तुओं से आदर करके उसके योग्य प्रबन्ध से सुखी होवें ॥२॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: इस मन्त्र का मिलान करो-२०।३।२ ॥ २−(इन्द्रम्) परमैश्वर्यवन्तं पुरुषम्। (इत्) एव (केशिना) प्रशस्तकेशयुक्तौ। स्कन्धादिचिक्कणबालोपेतौ (हरी) रथस्य वाहकावश्वाविव बलपराक्रमौ (सोमपेयाय) अचो यत् पा० ३।१।९७। सोम+पा रक्षणे-यत्। ईद्यति। पा० ६।४।६। आकारस्य ईकारः। ऐश्वर्यस्य रक्षणाय (वक्षतः) वह प्रापणे-लेट्। वहताम्। प्रापयताम् (उप) प्रति (यज्ञम्) पूजनीयं व्यवहारम् (सुराधसम्) बहुधनवन्तम् ॥

०३ अपां फेनेन

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

अ॒पां फेने॑न॒ नमु॑चेः॒ शिर॑ इ॒न्द्रोद॑वर्तयः।
विश्वा॒ यदज॑यः॒ स्पृधः॑ ॥

०३ अपां फेनेन ...{Loading}...

Griffith

With waters’ foam thou torest off, Indra, the head of Namuchi, Subduing all contending hosts.

पदपाठः

अ॒पाम्। फेने॑न। नमु॑चेः। शिरः॑। इ॒न्द्र॒। उत्। अ॒व॒र्त॒यः॒। विश्वाः॑। यत्। अज॑यः। स्पृधः॑। २९.३।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • इन्द्रः
  • गोषूक्त्यश्वसूक्तिनौ
  • गायत्री
  • सूक्त-२९
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

राजा के धर्म का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र) हे इन्द्र ! [बड़े ऐश्वर्यवाले सेनापति] (अपाम्) जलों के (फेनेन) फेन [झाग के समान हलके तीक्ष्ण शस्त्रविशेष] से (नमुचेः) न छूटने योग्य [दण्डनीय पापी] के (शिरः) शिर को (उत् अवर्तयः) तूने उछाल दिया है, (यत्) जबकि (विश्वाः) सब (स्पर्धः) झगड़नेवाली सेनाओं को (अजयः) तूने जीता है ॥३॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - सेनापति पानी के झाग के समान हलके तीक्ष्ण चक्र आदि हथियारों से शत्रु का शिर काटकर उसकी सेना को जीते ॥३॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: यह मन्त्र यजुर्वेद में भी है-१९।७१ तथा सामवेद-पू० ३।२।८ ॥ ३−(अपाम्) जलानाम् (फेनेन) फेनवल्लघुतीक्ष्णशस्त्रविशेषेण (नमुचेः) अ० २०।२१।७। अमोचनीयस्य दण्डनीयस्य पापिनः (शिरः) (इन्द्र) परमैश्वर्यवन् सेनापते (उदवर्तयः) ऊर्ध्वं गमितवानसि (विश्वाः) सर्वाः (यत्) यदा (अजयः) जितवानसि (स्पृधः) स्पर्ध संघर्षे-क्विप्, रेफस्य ऋकारः अकारलोपश्च। स्पर्धमानाः। युध्यमानाः शत्रुसेनाः ॥

०४ मायाभिरुत्सिसृप्सत इन्द्र

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

मा॒याभि॑रु॒त्सिसृ॑प्सत इन्द्र॒ द्यामा॒रुरु॑क्षतः।
अव॒ दस्यूँ॑रधूनुथाः ॥

०४ मायाभिरुत्सिसृप्सत इन्द्र ...{Loading}...

Griffith

The Dasyus, when they fain would climb by magic arts and mount to heaven, Thou, Indra, castest down to earth.

पदपाठः

मा॒याभिः॑। उ॒त्ऽसिसृप्सतः। इन्द्र॑। द्याम्। आ॒ऽरुरु॑क्षतः। अव॑। दस्यू॑न्। अ॒धू॒नु॒थाः॒। २९.४।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • इन्द्रः
  • गोषूक्त्यश्वसूक्तिनौ
  • गायत्री
  • सूक्त-२९
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

राजा के धर्म का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र) हे इन्द्र ! [बड़े ऐश्वर्यवाले सेनापति] (उत्सिसृप्सतः) उछलते हुए और (द्याम्) आकाश को (आरुरुक्षतः) चढ़ते हुए (दस्यून्) डाकुओं को तूने (मायाभिः) अपनी बुद्धियों से (अव अधूनुथाः) ओंधा गिरा दिया है ॥४॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जो शत्रु लोग विमान आदि से आकाश में चढ़कर उपद्रव मचावें, युद्धकुशल सेनापति विमान आदि में चढ़कर उन्हें गिरावें ॥४॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ४−(मायाभिः) प्रज्ञाभिः (उत्सिसृप्सतः) सृप्लृ गतौ-सनि शतृ। उत्सर्पणेच्छून्। ऊर्ध्वगमनेच्छून् (इन्द्र) हे परमैश्वर्यवन् सेनापते (द्याम्) आकाशम् (आरुरुक्षतः) रुह प्रादुर्भावे-सनि शतृ। आरोहणेच्छून् (अव) अधोमुखम् (दस्यून्) उपक्षेप्तॄन्। दुष्टान्। चौरान् (अधूनुथाः) धूञ् कम्पने-लङ्। कम्पितवान् प्रेरितवानसि ॥

०५ असुन्वामिन्द्र संसदम्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

अ॑सु॒न्वामि॑न्द्र सं॒सदं॒ विषू॑चीं॒ व्य᳡नाशयः।
सो॑म॒पा उत्त॑रो॒ भव॑न् ॥

०५ असुन्वामिन्द्र संसदम् ...{Loading}...

Griffith

As Soma-drinker conquering all, thou scatteredst to every side Their band who poured no gifts to thee.

पदपाठः

अ॒सु॒न्वाम्। इ॒न्द्र॒। स॒म्ऽसद॑म्। विषू॑चीम्। वि। अ॒ना॒श॒यः॒। सो॒म॒ऽपाः। उत्ऽत॑रः। भव॑न्। २९.५।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • इन्द्रः
  • गोषूक्त्यश्वसूक्तिनौ
  • गायत्री
  • सूक्त-२९
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

राजा के धर्म का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र) हे इन्द्र ! [बड़े ऐश्वर्यवाले सेनापति] (सोमपाः) ऐश्वर्य का रक्षक और (उत्तरः) बड़ा विजयी (भवन्) होकर तूने (असुन्वाम्) भेंट न देती हुई (विषूचीम्) इतर-बितर चलती हुई (संसदम्) भीड़ का (वि अनाशयः) विनाश कर दिया है ॥॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - विजयी सेनापति कट्टर लुटेरे शत्रुओं का नाश करके ऐश्वर्य बढ़ावे ॥॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: −(असुन्वाम्) षुञ् अभिषवे-शानच्, स्वादिभ्यः श्नुः, ततष्टाप्, अमि कृते नकारलोपः। असुन्वानाम्। अभिषवं बलिं राजग्राह्यं भागं न ददतीम् (इन्द्रः) (संसदम्) जनसंहतिम् (विषूचीम्) नानागतिम् (वि) विशेषेण (अनाशयः) नाशितवानसि (सोमपाः) ऐश्वर्यरक्षकः (उत्तरः) उत्+तॄ अभिभवे-अप्। उत्कर्षेण विजयी (भवन्) सन् ॥