०२८

०२८ ...{Loading}...

Griffith

???

०१ व्यन्तरिक्षमतिरन्मदे सोमस्य

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

व्य१॒॑न्तरि॑क्षमतिर॒न्मदे॒ सोम॑स्य रोच॒ना।
इन्द्रो॒ यदभि॑नद्व॒लम् ॥

०१ व्यन्तरिक्षमतिरन्मदे सोमस्य ...{Loading}...

Griffith

In Soma’s ecstasy Indra spread the firmament and realms of light. When he cleft Vala limb from limb.

पदपाठः

वि। अ॒न्तरि॑क्षम्। अ॒ति॒र॒त्। मदे॑। सोम॑स्य। रो॒च॒ना। इन्द्रः॑। अभि॑नत्। व॒लम्। २८.१।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • इन्द्रः
  • गोषूक्त्यश्वसूक्तिनौ
  • गायत्री
  • सूक्त-२८
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

परमेश्वर की उपासना का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रः) इन्द्र [बड़े ऐश्वर्यवाले परमात्मा] ने (सोमस्य) ऐश्वर्य के (मदे) आनन्द में (रोचना) प्रीति के साथ (अन्तरिक्षम्) आकाश को (वि अतिरत्) पार किया है, (यत्) जब कि उसने (वलम्) हिंसक [विघ्न] को (अभिनत्) तोड़ डाला ॥१॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - सबसे महान् और पूजनीय परमेश्वर की उपासना से सब मनुष्य उन्नति करें ॥१॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: यह सूक्त ऋग्वेद में है-८।१४।७-१० और आगे है-अ० २०।३९।२-। मन्त्र १, २ सामवेद में है-उ० ८।१। तृच ९ ॥ १−(वि) विविधम् (अन्तरिक्षम्) आकाशम् (अतिरत्) पारं कृतवान् (मदे) आनन्दे (सोमस्य) ऐश्वर्यस्य (रोचना) विभक्तेराकारः। रोचनया। प्रीत्या (इन्द्रः) परमैश्वर्यवान् परमात्मा (यत्) यदा (अभिनत्) व्यदारयत् (वलम्) हिंसकं विघ्नम् ॥

०२ उद्गा आजदङ्गिरोभ्य

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

उद्गा आ॑ज॒दङ्गि॑रोभ्य आ॒विष्कृण्वन्गुहा॑ स॒तीः।
अ॒र्वाञ्चं॑ नुनुदे व॒लम् ॥

०२ उद्गा आजदङ्गिरोभ्य ...{Loading}...

Griffith

Showing the hidden he draye forth the cows for the Angirases, And Vala he cast headlong down.

पदपाठः

उत्। गाः। आ॒ज॒त्। अङ्गि॑रःऽभ्यः। आ॒विः। कृ॒ण्वन्। गुहा॑। स॒तीः। अ॒र्वाञ्च॑म्। नु॒नु॒दे॒। व॒लम्। २८.२।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • इन्द्रः
  • गोषूक्त्यश्वसूक्तिनौ
  • गायत्री
  • सूक्त-२८
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

परमेश्वर की उपासना का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (गुहा) गुहा [गुप्त अवस्था] में (सतीः) वर्तमान (गाः) वाणियों को (आविः कृण्वन्) प्रकट करते हुए उस [परमेश्वर] ने (अङ्गिरोभ्यः) विज्ञानी पुरुषों के लिये (उत् आजत्) ऊँचा पहुँचाया और (वलम्) हिंसक [विघ्न] को (अर्वाञ्चम्) नीचे (नुनुदे) हटाया है ॥२॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - प्रलय के पीछे परमात्मा ने वेदों का उपदेश करके हमारे सब विघ्न मिटाये हैं ॥२॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: २−(उत्) ऊर्ध्वम् (गाः) वाणीः। विद्याः (आजत्) अज गतिक्षेपणयोः-लङ्। अगमयत् (अङ्गिरोभ्यः) अ० २।१२।४। विज्ञानिभ्यः (आविष्कृण्वन्) प्रकटयन् (गुहा) गुहायाम्। गुप्तावस्थायाम् (सतीः) विद्यमानाः (अर्वाञ्चम्) अधोगतम् (नुनुदे) प्रेरितवान् (वलम्) हिंसकं विघ्नम् ॥

०३ इन्द्रेण रोचना

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

इन्द्रे॑ण रोच॒ना दि॒वो दृ॒ढानि॑ दृंहि॒तानि॑ च।
स्थि॒राणि॒ न प॑रा॒णुदे॑ ॥

०३ इन्द्रेण रोचना ...{Loading}...

Griffith

By Indra were the luminous realms of heaven established and secured. Firm and immovable in their place.

पदपाठः

इन्द्रे॑ण। रो॒च॒ना। दि॒वः। दृ॒ह्लानि॑। दृं॒हि॒तानि॑। च॒। स्थि॒राणि॑। न। प॒रा॒ऽनुदे॑। २८.३।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • इन्द्रः
  • गोषूक्त्यश्वसूक्तिनौ
  • गायत्री
  • सूक्त-२८
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

परमेश्वर की उपासना का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रेण) इन्द्र [बड़े ऐश्वर्यवाले परमात्मा] करके (दिवः) व्यवहार के (स्थिराणि) ठहराऊ (रोचना) प्रकाश (न पराणुदे) न हटने के लिये (दृढानि) पक्के किये गये (च) और (दृंहितानि) बढ़ाये गये [फैलाये गये] हैं ॥३॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - परमात्मा ने अपने अटल नियमों से सब संसार को सुख दिया है ॥३॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ३−(इन्द्रेण) परमैश्वर्यवता परमात्मना (रोचना) रोचनानि। प्रकाशाः (दिवः) व्यवहारस्य (दृढानि) दृह वृद्धौ-क्त। दृढीकृतानि (दृंहितानि) दृहि वृद्धौ-क्त। वर्धितानि। विस्तारितानि (च) (स्थिराणि) स्थितिशीलानि (न) निषेधे (पराणुदे) परा+णुद प्रेरणे-क्विप्। परानोदनाय। दूरे प्रेरणाय ॥

०४ अपामूर्मिर्मदन्निव स्तोम

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

अ॒पामू॒र्मिर्मद॑न्निव॒ स्तोम॑ इन्द्राजिरायते।
वि ते॒ मदा॑ अराजिषुः ॥

०४ अपामूर्मिर्मदन्निव स्तोम ...{Loading}...

Griffith

Indra, thy laud moves quickly like a joyous wave of water-floods. Bright shine the drops that gladden thee.

पदपाठः

अ॒पाम्। ऊ॒र्मिः। मद॑न्ऽइव। स्तोमः॑। इ॒न्द्र॒। अ॒जि॒र॒ऽय॒ते॒। वि। ते॒। मदाः॑। अ॒रा॒जि॒षुः॒। २८.४।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • इन्द्रः
  • गोषूक्त्यश्वसूक्तिनौ
  • गायत्री
  • सूक्त-२८
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

परमेश्वर की उपासना का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र) हे इन्द्र ! [बड़े ऐश्वर्यवाले परमात्मन्] (ते) तेरी (स्तोमः) बड़ाई (अपाम्) जलों की (मदन्) हर्ष बढ़ानेवाली (ऊर्मिः इव) लहर के समान (अजिरायते) वेग से चलती है, और (मदाः) आनन्द (वि अराजिषुः) विराजते हैं [विविध प्रकार ऐश्वर्य बढ़ाते हैं] ॥४॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - न्यायकारी जगदीश्वर की उत्तम नीति को मानकर सब लोग आनन्द पाकर शीघ्र ऐश्वर्य बढ़ावें ॥४॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ४−(अपाम्) जलानाम् (ऊर्मिः) तरङ्गः (मदन्) आनन्दयन् (इव) यथा (स्तोमः) स्तुतिः (इन्द्र) हे परमैश्वर्यवन् (अजिरायते) अजिरशिशिरशिथिल०। उ० १।३। अज गतिक्षेपणयोः-किरच्। अजिरं क्षिप्रनाम-निघ० २।१। तत्करोतीत्युपसंख्यानं सूत्रयत्याद्यर्थम्। वा० पा०। ३।१।२६। अजिर-णिच्, सांहितिको दीर्घः। अजिरं क्षिप्रं करोति। शीघ्रं गच्छति (वि) विविधम् (ते) तव (मदाः) आनन्दाः (अराजिषुः) लङर्थे लुङ्। राजतीति ऐश्वर्यकर्मा-निघ० २।२१। ऐश्वर्यं वर्धयन्ति। शोभन्ते ॥