०१९

०१९ ...{Loading}...

VH anukramaṇī

१-७ विश्वामित्रः। इन्द्रः। गायत्री।

Griffith

???

०१ वार्त्रहत्याय शवसे

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

वार्त्र॑हत्याय॒ शव॑से पृतना॒षाह्या॑य च।
इन्द्र॒ त्वा व॑र्तयामसि ॥

०१ वार्त्रहत्याय शवसे ...{Loading}...

Griffith

O Indra, for the strength that slays the foe and conquers in the fight We turn thee hitherward to us.

पदपाठः

वार्त्र॑ऽहत्याय। शव॑से। पृ॒त॒ना॒ऽसह्या॑य। च॒। इन्द्र॑। त्वा॒। आ। व॒र्त॒या॒म॒सि॒। १९.१।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • इन्द्रः
  • विश्वामित्रः
  • गायत्री
  • सूक्त-१९
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

राजा और प्रजा के गुणों का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र) हे इन्द्र ! [परम ऐश्वर्यवाले सेनापति] (वार्त्रहत्याय) वैरियों के मारनेवाले (च) और (पृतनाषाह्याय) सङ्ग्राम में हरानेवाले (शवसे) बल के लिये (त्वा) तुझको (आ वर्तयामसि) हम अपनी ओर घुमाते हैं ॥१॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - युद्धकुशल सेनापति सेनाजनों को उत्साही करके शत्रुओं को जीते ॥१॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: यह सूक्त ऋग्वेद में है-३।३७।१-७ और मन्त्र १ यजुर्वेद में है-१८।६८ ॥ १−(वार्त्रहत्याय) तस्येदम्। पा० ४।३।१२०। इत्यण्। शत्रुहनननिमित्ताय (शवसे) बलाय (पृतनाषाह्याय) शकिसहोश्च। पा० ३।१।९९। षह अभिभवे-यत्, षत्वं दीर्घत्वं च। सङ्ग्रामे पराभवसमर्थाय (च) (इन्द्र) हे परमैश्वर्यवन् सेनापते (त्वा) त्वाम् (आ वर्तयामसि) आवर्तयामः। अभिमुखं कुर्मः ॥

०२ अर्वाचीनं सु

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

अ॑र्वा॒चीनं॒ सु ते॒ मन॑ उ॒त चक्षुः॑ शतक्रतो।
इन्द्र॑ कृ॒ण्वन्तु॑ वा॒घतः॑ ॥

०२ अर्वाचीनं सु ...{Loading}...

Griffith

O Indra, Lord of Hundred Powers, may those who praise thee hitherward. Direct thy spirit and thine eye.

पदपाठः

अ॒र्वा॒चीन॑म्। सु। ते॒। मनः॑। उ॒त। चक्षुः॑। श॒त॒क्र॒तो॒ इति॑ शतऽक्रतो। इन्द्र॑। कृ॒ण्वन्तु॑। वा॒घतः॑। १९.२।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • इन्द्रः
  • विश्वामित्रः
  • गायत्री
  • सूक्त-१९
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

राजा और प्रजा के गुणों का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (शतक्रतो) हे सैकड़ों कर्मों वा बुद्धियोंवाले (इन्द्र) इन्द्र ! [परम ऐश्वर्यवान् राजन्] (वाघतः) निबाहनेवाले बुद्धिमान् लोग (ते) तेरे (मनः) मन (उत) और (चक्षुः) नेत्र को (अर्वाचीनम्) हमारी ओर आनेवाला (सु) आदर के साथ (कृण्वन्तु) करें ॥२॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - बुद्धिमान् लोग चतुर पुरुषार्थी राजा को प्रजापालन आदि शुभ गुणों में प्रवृत्त करते रहें ॥२॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: २−(अर्वाचीनम्) अस्मदभिमुखीगतम् (सु) पूजायाम् (ते) तव (मनः) चित्तम् (उत) अपि च (चक्षुः) नेत्रम् (शतक्रतो) क्रतुः कर्मनाम-निघ० २।१। प्रज्ञानाम ३।९। हे बहुकर्मन् ! हे बहुप्रज्ञ (इन्द्र) (कृण्वन्तु) कुर्वन्तु (वाघतः) संश्चत्तृपद्वेहत्। उ० २।८। वह प्रापणे-अतिप्रत्ययः, उपधावृद्धिर्हस्य घः। निर्वाहकाः मेधाविनः-निघ० ३।१ ॥

०३ नामानि ते

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

नामा॑नि ते शतक्रतो॒ विश्वा॑भिर्गी॒र्भिरी॑महे।
इन्द्रा॑भिमाति॒षाह्ये॑ ॥

०३ नामानि ते ...{Loading}...

Griffith

O Indra, Lord of Hundred Powers, with all our songs we invocate. Thy names for triumph over foes.

पदपाठः

नामा॑नि। ते॒। श॒त॒क्र॒तो॒ इति॑ शतऽक्रतो। विश्वा॑भिः। गी॒ऽभिः। ई॒म॒हे॒। इन्द्र॑। अ॒भि॒मा॒ति॒ऽसह्ये॑। १९.३।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • इन्द्रः
  • विश्वामित्रः
  • गायत्री
  • सूक्त-१९
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

राजा और प्रजा के गुणों का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (शतक्रतो) हे सैकड़ों कर्मों वा बुद्धियोंवाले (इन्द्र) इन्द्र ! [परम ऐश्वर्यवाले राजन्] (ते) तेरे (नामानि) नामों को (विश्वाभिः) सम्पूर्ण (गीर्भिः) स्तुतियों के साथ (अभिमातिषाह्ये) अभिमानी शत्रुओं के हराने में (ईमहे) हम माँगते हैं ॥३॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जो राजा अपने गुणों से नरपति अर्थात् मनुष्यों का पालनेवाला, और भूपाल अर्थात् भूमि की रक्षा करनेवाला इत्यादि नामोंवाला होवे, वही शत्रुओं पर विजय पाता है ॥३॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ३−(नामानि) नरपतिभूपालादिसंज्ञाः (ते) तव (शतक्रतो) बहुकर्मन्। बहुप्रज्ञ (विश्वाभिः) सर्वाभिः (गीर्भिः) स्तुतयो गिरो गृणातेः-निरु० १।१०। स्तुतिभिः (ईमहे) याचामहे (इन्द्र) हे परमैश्वर्यवन् राजन् (अभिमातिषाह्ये) अभिमातीनाम्, अभिमानिनां शत्रूणां सह्ये सहने पराजये ॥

०४ पुरुष्टुतस्य धामभिः

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

पु॑रुष्टु॒तस्य॒ धाम॑भिः श॒तेन॑ महयामसि।
इन्द्र॑स्य चर्षणी॒धृतः॑ ॥

०४ पुरुष्टुतस्य धामभिः ...{Loading}...

Griffith

We strive for glory through the powers immense of him whom many praise, Of Indra who supports mankind.

पदपाठः

पु॒रु॒ऽस्तु॒तस्य॑। धाम॑ऽभिः। श॒तेन॑। म॒ह॒या॒म॒सि॒। इन्द्र॑स्य। च॒र्ष॒णि॒ऽधृतः॑। १९.४।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • इन्द्रः
  • विश्वामित्रः
  • गायत्री
  • सूक्त-१९
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

राजा और प्रजा के गुणों का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (शतेन) असंख्य (धामभिः) प्रभावों से (पुरुष्टुतस्य) बहुतों करके बड़ाई किये गये और (चर्षणीधृतः) मनुष्यों के पोषण करनेवाले (इन्द्रस्य) इन्द्र [बड़े ऐश्वर्यवाले राजा] का (महयामसि) हम सत्कार करते हैं ॥४॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - राजा और प्रजा परस्पर उन्नति करके सुख बढ़ावें ॥४॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ४−(पुरुष्टुतस्य) बहुभिः स्तुतस्य (धामभिः) धारणसामर्थ्यैः। प्रभावैः (शतेन) असख्यैः (महयामसि) पूजनं सत्कारं कुर्मः (इन्द्रस्य) परमैश्वर्यवतो राज्ञः (चर्षणीधृतः) चर्षणीनां मनुष्याणां धारकस्य पोषकस्य ॥

०५ इन्द्रं वृत्राय

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

इन्द्रं॑ वृ॒त्राय॒ हन्त॑वे पुरुहू॒तमुप॑ ब्रुवे।
भरे॑षु॒ वाज॑सातये ॥

०५ इन्द्रं वृत्राय ...{Loading}...

Griffith

For the foe’s slaughter I address Indra whom many invocate, To win us booty in the wars.

पदपाठः

इन्द्र॑म्। वृ॒त्राय॑। हन्त॑वे। पु॒रु॒ऽहू॒तम्। उप॑। ब्रु॒वे॒। भरे॑षु। वाज॑ऽसातये। १९.५।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • इन्द्रः
  • विश्वामित्रः
  • गायत्री
  • सूक्त-१९
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

राजा और प्रजा के गुणों का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (पुरुहूतम्) बहुतों से पुकारे गये (इन्द्रम्) इन्द्र [परम ऐश्वर्यवाले राजा] को (वृत्राय हन्तवे) शत्रु के मारने के लिये (भरेषु) संग्रामों में (वाजसातये) धनों के पाने को (उप) समीप में (ब्रुवे) मैं कहता हूँ ॥॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - सङ्ग्राम प्रवृत्त होने पर सब योधा लोग और सेनाध्यक्ष पुरुष प्रयत्न करें कि शत्रुओं को हराकर सब प्रकार विजय होवे ॥॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: −(इन्द्रम्) परमैश्वर्ययुक्तं राजानम् (वृत्राय) वृत्रं शत्रुम् (हन्तवे) तवेन् प्रत्ययः। हन्तुम् (पुरुहूतम्) बहुभिराहूतम् (उप) समीपे (ब्रुवे) कथयामि (भरेषु) सङ्ग्रामेषु (वाजसातये) धनानां लाभाय ॥

०६ वाजेषु सासहिर्भव

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

वाजे॑षु सास॒हिर्भ॑व॒ त्वामी॑महे शतक्रतो।
इन्द्र॑ वृ॒त्राय॒ हन्त॑वे ॥

०६ वाजेषु सासहिर्भव ...{Loading}...

Griffith

In battles be victorious. We seek thee, Lord of Hundred Powers, O Indra, that the foe may fall.

पदपाठः

वाजे॑षु। स॒स॒हिः। भ॒व॒। त्वाम्। ई॒म॒हे॒। श॒त॒क्र॒तो॒ इति॑ शतक्रतो। इन्द्र॑। वृ॒त्राय॑। हन्त॑वे। १९.६।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • इन्द्रः
  • विश्वामित्रः
  • गायत्री
  • सूक्त-१९
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

राजा और प्रजा के गुणों का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (शतक्रतो) है सैकड़ों कर्मों वा बुद्धियोंवाले (इन्द्र) इन्द्र ! [बड़े ऐश्वर्यवाले राजन्] तू (वाजेषु) सङ्ग्रामों में (सासहिः) विजयी (भव) हो, (त्वा) तुझसे (वृत्राय हन्तवे) शत्रु को मारने के लिये (ईमहे) हम प्रार्थना करते हैं ॥६•॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - सब योधाजन प्रधान सेनापति की आज्ञा से अपने-अपने पद पर स्थिर रहकर शत्रुओं को जीतें ॥६॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ६−(वाजेषु) सङ्ग्रामेषु (सासहिः) षह अभिभवे-किप्रत्ययः। अभिभविता। विजयी (भव) (त्वाम्) (ईमहे) प्रार्थयामहे (शतक्रतो) हे बहुकर्मन्, बहुषह (इन्द्र) (वृत्राय) शत्रुम् (हन्तवे) म० । हन्तुम् ॥

०७ द्युम्नेषु पृतनाज्ये

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

द्यु॒म्नेषु॑ पृत॒नाज्ये॑ पृत्सु॒तूर्षु॒ श्रवः॑सु च।
इन्द्र॒ साक्ष्वा॒भिमा॑तिषु ॥

०७ द्युम्नेषु पृतनाज्ये ...{Loading}...

Griffith

In splendid combats of the hosts, in glories where the fight is won, Indra, be victor over foes.

पदपाठः

द्यु॒म्नेषु॑। पृ॒त॒नाज्ये॑। पृ॒त्सु॒तूर्षु॑। अवः॑ऽसु। च॒। इन्द्र॑। साक्ष्व॑। अ॒भिऽमा॑तिषु। १९.७।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • इन्द्रः
  • विश्वामित्रः
  • गायत्री
  • सूक्त-१९
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

राजा और प्रजा के गुणों का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र) हे इन्द्र ! [बड़े ऐश्वर्यवाले राजन्] (पृतनाज्ये) सेनाओं के चलने के स्थान रणक्षेत्र में (पृत्सुतूर्षु) सेनाओं में मारनेवाले शूरों के बीच, (द्युम्नेषु) चमकनेवाले धनों के बीच (च) और (श्रवःसु) कीर्तियों के बीच (अभिमातिषु) अभिमानी वैरियों पर (साक्ष्व) जय पा ॥७॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - प्रतापी सेनापति सङ्ग्राम जीतकर शूर योधाओं समेत बहुत साधन और यश प्राप्त करके विजय की घोषणा करे ॥७॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ७−(द्युम्नेषु) द्योतमानेषु धनेषु (पृतनाज्ये) अघ्न्यादयश्च। उ० ४।११२। पृतना+अज गतिक्षेपणयोः-यक्प्रत्ययः। पृतनानां सेनानाम्, अजन गमनं यत्र। रणक्षेत्रे (पृत्सुतूर्षु) तुर हिंसायाम्-क्विप्। मांसपृतनासानूनां मांस्पृत्स्नवो वाच्याः। वा० पा० ६।१।६३। इति पृतना शब्दस्य पृत्, अलुक् समासः। पृत्सु पृतनासु सेनासु तूर्षु हिंसकेषु शूरेषु (श्रवःसु) कीर्तिषु (च) (इन्द्र) हे परमैश्वर्यवन् राजन् (साक्ष्व) षह मर्षणे-लोट्, शपो लुक्, ढत्त्वकुत्वे, छान्दसो दीर्घः। सहस्व। अभिभव। विजय (अभिमातिषु) अभिमातिषु। शत्रुषु ॥