००९

००९ ...{Loading}...

VH anukramaṇī

(१-४) १-२ नोधा, ३४ मेध्यातिथिः। इन्द्रः। १-२ त्रिष्टुप्, ३४ प्रगाथः। (बृहती+सतोबृहती)।

Griffith

???

०१ तं वो

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

तं वो॑ द॒स्ममृ॑ती॒षहं वसो॑र्मन्दा॒नमन्ध॑सः।
अ॒भि व॒त्सं न स्वस॑रेषु धे॒नव॒ इन्द्रं॑ गी॒र्भिर्न॑वामहे ॥

०१ तं वो ...{Loading}...

Griffith

As cows low to their calves in stalls, so with our songs we glorify This Indra, even your wondrous God who checks attack, who joys in the delicious juice.

पदपाठः

तम्। वः॒। द॒स्मम्। ऋ॒ति॒ऽसह॑म्। वसोः॑। म॒न्दा॒नम्। अन्ध॑सः। अ॒भि। व॒त्सम्। न। स्वस॑रेषु। धे॒नवः॑। इन्द्र॑म्। गी॒ऽभिः। न॒वा॒म॒हे॒। ९.१।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • इन्द्रः
  • नोधाः
  • त्रिष्टुप्
  • सूक्त-९
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

ईश्वर की उपासना का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - [हे मनुष्यों !] (वः) तुम्हारे लिये (तम्) उस (दस्मम्) दर्शनीय, (ऋतीषहम्) शत्रुओं के हरानेवाले, (वसोः) धन से और (अन्धसः) अन्न से (मन्दानम्) आनन्द देनेवाले (इन्द्रम्) इन्द्र [परम ऐश्वर्यवाले परमात्मा] को (गीर्भिः) वाणियों से (अभि) सब प्रकार (नवामहे) हम सराहते हैं, (न) जैसे (धेनवः) गौएँ (स्वसरेषु) घरों में [वर्तमान] (वत्सम्) बछड़े को [हिङ्कारती है] ॥१॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जो परमात्मा अनेक धन और अन्न आदि देकर हमें तृप्त करता है, उसे ऐसी प्रीति से हम स्मरण करें, जैसे गौएँ दोहने के समय घर में बन्धे छोटे बच्चों को पुकारती हैं ॥१॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: मन्त्र १, २ ऋग्वेद में है-८।८८ [सायणभाष्य ७७]। १, २ साम० उ० १।१।१३, मन्त्र १ यजु० २६।११ और साम० पू० ३।।४ और मन्त्र १-४ आगे हैं-अ० २०।४९।४-७ ॥ १−(तम्) प्रसिद्धम् (वः) युष्मदर्थम् (दस्मम्) इषियुधीन्धिदसि०। उ० १।१४। दस दर्शनसंदंशनयोः-मक्। दर्शनीयम् (ऋतीषहम्) सांहितिको दीर्घः। ऋतयो बाधकाः शत्रवः, तेषामभिभवितारम् (वसोः) वसुनः। धनात् (मन्दानम्) सम्यानच् स्तुवः। उ० २।९०। मदि स्तुतिमोदमदादिषु-आनच्। आमोदयितारम् (अन्धसः) अन्नात् (अभि) सर्वतः (वत्सम्) शिशुम् (न) इव, (स्वसरेषु) स्व-सृ गतौ-पचाद्यच्। स्वेन आत्मना सरन्ति गच्छन्ति यत्र। स्वसराणि गृहनाम-निघ० ३।४। गृहेषु। गोष्ठेषु (धेनवः) गावः (गीर्भिः) वाणीभिः (इन्द्रम्) परमैश्वर्यवन्तं परमात्मानम् (नवामहे) णु स्तुतौ-लट्। स्तुमः ॥

०२ द्युक्षं सुदानुम्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

द्यु॒क्षं सु॒दानुं॒ तवि॑षीभि॒रावृ॑तं गि॒रिं न पु॑रु॒भोज॑सम्।
क्षु॒मन्तं॒ वाजं॑ श॒तिनं॑ सह॒स्रिणं॑ म॒क्षू गोम॑न्तमीमहे ॥

०२ द्युक्षं सुदानुम् ...{Loading}...

Griffith

Celestial, bounteous Giver, girt about with might, rich, moun- tain-like, in precious things Him swift we seek for foodful booty rich in kine, brought hundredfold and thousandfold.

पदपाठः

द्यु॒क्षम्। सु॒ऽदानु॑म्। तवि॑षीभिः। आऽवृ॑तम्। गि॒रिम्। न। पु॒रु॒ऽभोज॑सम्। क्षु॒ऽमन्त॑म्। वाज॑म्। श॒तिन॑म्। स॒ह॒स्रिण॑म्। म॒क्षु। गोऽम॑न्तम्। ई॒म॒हे॒। ९.२।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • इन्द्रः
  • नोधाः
  • त्रिष्टुप्
  • सूक्त-९
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

ईश्वर की उपासना का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (द्युक्षम्) व्यवहारों में गतिवाले, (सुदानुम्) बड़े दानी, (तविषीभिः) सेनाओं से (आवृतम्) भरपूर (गिरिम् न) मेघ के समान (पुरुभोजसम्) बहुत पालन करनेवाले, (क्षुमन्तम्) अन्नवाले, (वाजम्) बलवाले, (शतिनम्) सैकड़ों उत्तम पदार्थोंवाले (सहस्रिणम्) सहस्रों श्रेष्ठ, गुणवाले, (गोमन्तम्) उत्तम गौओंवाले [शूर पुरुष] को (मक्षू) शीघ्र [इन्द्र परमात्मा से] (ईमहे) हम माँगते हैं ॥२॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - मनुष्य परमात्मा से प्रार्थना करके प्रयत्न करें कि वे अपने सन्तानों, अधिकारियों और प्रजाजनों सहित शूरवीर होकर व्यवहारकुशल होवें ॥२॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: २−(द्युक्षम्) दिवु व्यवहारे-डिवि+क्षि निवासगत्योः-डप्रत्ययः। द्युषु व्यवहारेषु गन्तारम् (सुदानुम्) महादानिनम् (तविषीभिः) तु वृद्धौ पूर्तौ च-टिषन्, ङीप्। तविषी बलनाम-निघ० २।९। बलैः। सेनाभिः (आवृतम्) आच्छादितम्। प्रपूर्णम् (गिरिम्) गिरिर्मेघनाम-निघ० १।१०। मेघम् (न) इव (पुरुभोजसम्) बहुपालकम् (क्षुमन्तम्) आङ्परयोः खनिशॄभ्यां डिच्च। उ० १।३३। टुक्षु शब्दे, क्षि निवासगत्योः, ऐश्वर्ये च-कुप्रत्ययः स च डित्। क्षु अन्ननाम-निघ० २।७। अन्नवन्तम् (वाजम्) अर्शआद्यच्। वाजवन्तम्। बलवन्तम् (शतिनम्) असंख्यश्रेष्ठपदार्थयुक्तम् (सहस्रिणम्) तपःसहस्राभ्यां विनीनी। पा० ।२।१०२। सहस्र-इनि। असंख्यश्रेष्ठगुणोपेतम् (मक्षु) शीघ्रम् (गोमन्तम्) प्रशस्तगोभिर्युक्तम् (ईमहे) याचामहे-निघ० ३।१९ ॥

०३ तत्त्वा यामि

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

तत्त्वा॑ यामि सु॒वीर्यं॒ तद्ब्रह्म॑ पू॒र्वचि॑त्तये।
येना॒ यति॑भ्यो॒ भृग॑वे॒ धने॑ हि॒ते येन॒ प्रस्क॑ण्व॒मावि॑थ ॥

०३ तत्त्वा यामि ...{Loading}...

Griffith

I crave of thee that hero strength, that thou mayst first regard this prayer, Wherewith thou helpest Bhrigu and the Yatis and Praskanva when the prize was staked.

पदपाठः

तत्। त्वा॒। या॒मि॒। सु॒ऽवीर्य॑म्। तत्। ब्रह्म॑। पू॒र्वऽचि॑त्तये। येन॑। यति॑ऽभ्यः। भृग॑वे। धने॑। हि॒ते। येन॑। प्रस्क॑ण्वम्। आवि॑थ। ९.३।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • इन्द्रः
  • मेध्यातिथि
  • प्रगाथः
  • सूक्त-९
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

ईश्वर की उपासना का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - [हे परमात्मन् !] (त्वा) तुझसे (तत्) वह (सुवीर्यम्) बड़ा वीरत्व और (तत्) वह (ब्रह्म) बढ़ता हुआ अन्न (पूर्वचित्तये) पहिले ज्ञान के लिये (यामि) मैं माँगता हूँ। (येन) जिस [वीरत्व और अन्न] से (धने हिते) धन के स्थापित होने पर (यतिभ्यः) यतियों [यत्नशीलों] के लिये (भृगवे=भृगुम्) परिपक्व ज्ञानी को और (येन) जिससे (प्रस्कण्वम्) बड़े बुद्धिमान् पुरुष को (आविथ) तूने बचाया है ॥३॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को परमात्मा की उपासना करके पुरुषार्थ के साथ प्रथम श्रेणी के पराक्रमी, अन्नवान् और धनी होना चाहिये, जिसके अनुकरण से प्रयत्नशील पुरुष सुरक्षित रहें ॥३॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: मन्त्र ३, ४ ऋग्वेद में है-८।३।९, १० ॥ ३−(तत्) तादृक् (त्वा) त्वाम् (यामि) अथापि वर्णलोपो भवति तत्त्वा यामिति-निरु० २।१। याचामि। याचे (सुवीर्यम्) महद्वीरत्वम् (तत्) (ब्रह्म) प्रवृद्धम् अन्नम्-निघ० २।७ (पूर्वचित्तये) चिती संज्ञाने-क्तिन् प्रथमज्ञानाय (येन) सुवीर्येण ब्रह्मणा च (यतिभ्यः) सर्वधातुभ्य इन्। उ० ४।११८। यती प्रयत्ने-इन्। प्रयत्नशीलेभ्यः (भृगवे) प्रथिम्रदिभ्रस्जां सम्प्रसारणं सलोपश्च। उ० १।२८। भ्रस्ज पाके-कु। द्वितीयार्थें चतुर्थी। भृगुम्। परिपक्वज्ञानिनम् (धने) (हिते) स्थापिते (येन) (प्रस्कण्वम्) प्रकृष्टश्चासौ कण्वो मेधावी च तं यथा दयानन्दभाष्ये, ऋ० १।४४।६ (आविथ) अव रक्षणे-लिट्। त्वं ररक्षिथ ॥

०४ येना समुद्रमसृजो

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

येना॑ समु॒द्रमसृ॑जो म॒हीर॒पस्तदि॑न्द्र॒ वृष्णि॑ ते॒ शवः॑।
स॒द्यः सो अ॑स्य महि॒मा न सं॒नशे॒ यं क्षो॒णीर॑नुचक्र॒दे ॥

०४ येना समुद्रमसृजो ...{Loading}...

Griffith

Wherewith thou sentest mighty waters to the sea, that, Indra, is. thy hero strength. For ever unattainable is this power of him to whom the worlds. have called aloud.

पदपाठः

येन॑। स॒मु॒द्रम्। असृ॑जः। म॒हीः। अ॒पः। तत्। इ॒न्द्र॒। वृष्णि॑। ते॒। शवः॑। स॒द्यः। सः। अ॒स्य॒। म॒हि॒मा। न। स॒म्ऽनशे॑। यम्। क्षो॒णीः। अ॒नु॒ऽच॒क्र॒दे। ९.४।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • इन्द्रः
  • मेध्यातिथिः
  • प्रगाथः
  • सूक्त-९
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

ईश्वर की उपासना का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (येन) जिस [बल] से (समुद्रम्) समुद्र में (महीः) शक्तिशाली (अपः) जलों को (असृजः) तूने उत्पन्न किया है, (इन्द्रः) हे इन्द्र ! [परम ऐश्वर्यवान् जगदीश्वर] (तत्) वह (ते) तेरा (वृष्णि) पराक्रमयुक्त (शवः) बल है। (सद्यः) अब भी (अस्य) उस [परमात्मा] की (सः) वह (महिमा) महिमा [हमसे] (न) नहीं (संनशे) पाने योग्य है, (यम्) जिस [परमात्मा] को (क्षोणीः) लोकों ने (अनुचक्रदे) निरन्तर पुकारा है ॥४॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जिस परमात्मा ने मेघमण्डल में और पृथिवी पर जल आदि पदार्थ और सब लोकों को उत्पन्न करके अपने वश में रक्खा है, उसकी महिमा की सीमा को सृष्टि में कोई भी नहीं पा सकता है ॥४॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ४−(येन) शवसा। बलेन (समुद्रम्) जलौघम् (असृजः) त्वं सृष्टवान् (महीः) महतीः। शक्तिशालिनीः (अपः) जलानि (तत्) तादृक् (इन्द्र) हे परमैश्वर्यवन् जगदीश्वर (वृष्णि) पराक्रमयुक्तम् (ते) तव (शवः) बलम् (सद्यः) इदानीमपि (सः) (अस्य) इन्द्रस्य। परमेश्वरस्य (महिमा) महत्त्वम् (न) निषेधे (संनशे) नशत्, व्याप्तिकर्मा-निघ० २।१८। कृत्यार्थे तवैकेन्केन्यत्वनः। पा० ३।४।१४। नश व्याप्तौ-केन् प्रत्ययः। सम्यक् प्रापणीयः (यम्) इन्द्रम् (क्षोणीः) वीज्याज्वरिभ्यो निः। उ० ४।४८। टुक्षु शब्दे-नि, ङीप्। क्षोणी पृथिवीनाम-निघ० १।१। क्षोण्यः। पृथिव्यः। लोकाः (अनुचक्रदे) निरन्तरं क्रन्दन्ति स्म ॥