००७

००७ ...{Loading}...

VH anukramaṇī

(१-४) १-३ सुकक्षः। ४ विश्वामित्रः। इन्द्रः। गायत्री।

Griffith

???

०१ उद्घेदभि श्रुतामघम्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

०१ उद्घेदभि श्रुतामघं ...{Loading}...

(सुकक्षः, इन्द्रः, गायत्री।)

उद्घ+++(=हि)+++ +इद् अ॒भि श्रु॒ताम॑घं+++(=श्रुतधनम्)++ वृष॒भं+++(=वर्षितारं याचमानेभ्यो)+++ नर्या॑पसम् +++(=नरहितकर्माणम्)+++ ।
अस्ता॑रम्+++(=दानशौण्डम्)++एषि सूर्य+++(=सारक / सूर्यात्मक [इन्द्र]!)+++ ॥

०१ उद्घेदभि श्रुतामघम् ...{Loading}...

Griffith

Surya, thou mountest up to meet the Hero famous for his wealth, Who hurls the bolt and works for man:

पदपाठः

उत्। घ॒। इत्। अ॒भि। श्रु॒तऽम॑घम्। वृ॒ष॒भम्। नर्य॑ऽअपसम्। अस्ता॑रम्। ए॒षि॒। सू॒र्य॒। ७.१।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • इन्द्रः
  • सुकक्षः
  • गायत्री
  • सूक्त-७
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

सेनापति के लक्षणों का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (सूर्य) हे सूर्य ! [सर्वव्यापक वा सर्वप्रेरक परमेश्वर] (श्रुतमघम्) विख्यात धनवाले, (वृषभम्) बलवान्, (नर्यापसम्) मनुष्यों के हितकारी कर्मवाले, (अस्तारम् अभि) शत्रुओं के गिरानेवाले पुरुष को (इत्) ही (घ) निश्चय करके (उद् एषि) तू उदय होता है ॥१॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - परमपिता जगदीश्वर पुरुषार्थी सर्वहितकारी शूर पुरुष का सदा सहाय करता है ॥१॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: मन्त्र १-३ ऋग्वेद में है-८।९३ [सायणभाष्य ८२]।१-३। मन्त्र १ साम० पू० २।४।१, मन्त्र १-३ साम० उ० ६।३। तृच० ४ ॥ १−(उद् एषि) ऊर्ध्वं गच्छसि (घ) अवश्यम् (इत्) एव (अभि) प्रति (श्रुतमघम्) प्रख्यातधनयुक्तम् (वृषभम्) बलवन्तम् (नर्यापसम्) अपः कर्मनाम-निघ० २।१। तस्मै हितम्। पा० ।१।। इति नर-यत्। नरेभ्यो हितकर्माणम् (अस्तारम्) असु क्षेपणे-तृन्। रधादिभ्यश्च। पा० ७।२।४। इति इड्विकल्पः। शत्रूणां निरसितारम्। क्षेप्तारम् (सूर्य) सृ गतौ यद्वा षू प्रेरणे यद्वा, सु+ईर गतौ-क्यप्। सूर्यः सर्तेर्वा सुवतेर्वा स्वीर्यतेर्वा-निरु० १२।१४। हे सर्वव्यापक सर्वप्रेरक वा परमेश्वर ॥

०२ नव यो

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

नव॒ यो न॑व॒तिं पुरो॑ बि॒भेद॑ बा॒ह्वो᳡जसा।
अहिं॑ च वृत्र॒हाव॑धीत् ॥

०२ नव यो ...{Loading}...

Griffith

Him who with might of both his arms brake nine-and ninety castles down, Slew Vritra and smote Ahi dead.

पदपाठः

नव॑। यः। न॒व॒तिम्। पुरः॑। बि॒भेद॑। बा॒हुऽओ॑जसा। अह‍ि॑म्। च॒। वृ॒त्र॒ऽहा। अ॒व॒धी॒त्। ७.२।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • इन्द्रः
  • सुकक्षः
  • गायत्री
  • सूक्त-७
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

सेनापति के लक्षणों का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) जिस (वृत्रहा) शत्रुनाशक [सेनापति] ने (बाह्वोजसा) अपने बाहुबल से (नव नवतिम्) नौ नब्बे [९+९०=९९ अथवा ९*९०=८१०, अर्थात् असंख्य] (पुरः) दुर्गों को (बिभेद) तोड़ा है (च) और (अहिम्) सर्प [सर्पसमान हिंसक शत्रु] को (अवधीत्) मारा ॥२॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जो शूर सेनापति अनेक अधर्मी दुष्टों को नाश करे, वही प्रजा को धनवान् करता है ॥२, ३॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: मन्त्र २ का मिलान करो-ऋक्० १।८४।१३ ॥ २−(यः) इन्द्रः (नव नवतिम्) नव च नवतिं च, यद्वा नवगुणितां नवतिं दशोत्तराणि अष्टाशतानि एतत्संख्याकाः। असंख्याः (पुरः) दुर्गाणि (बिभेद) भिन्नवान् (बाह्वोजसा) भुजबलेन (अहिम्) आङि श्रिहनिभ्यां ह्रस्वश्च। उ० ४।१३८। आङ्+हन हिंसागत्योः-इण् स च डित्। आहन्तारं सर्पमिव हिंसकं शत्रुम् (च) (वृत्रहा) शत्रुहन्ता (अवधीत्) हतवान् ॥

०३ स न

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

स न॒ इन्द्रः॑ शि॒वः सखाश्वा॑व॒द्गोम॒द्यव॑मत्।
उ॒रुधा॑रेव दोहते ॥

०३ स न ...{Loading}...

Griffith

This Indra is our gracious Friend. He sends us in a full broad stream Riches in horses, kine, and corn.

पदपाठः

सः। नः॒। इन्द्रः॑। शि॒वः। सखा॑। अश्व॑ऽवत्। गोऽम॑त्। यव॑ऽमत्। उ॒रुधा॑राऽइव। दो॒ह॒ते॒। ७.३।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • इन्द्रः
  • सुकक्षः
  • गायत्री
  • सूक्त-७
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

सेनापति के लक्षणों का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) वह (शिवः) सुखदायक (सखा) मित्र (इन्द्रः) इन्द्रः [बड़े ऐश्वर्यवाला सेनापति] (उरुधारा इव) बहुत दूधवाली [गौ] के समान (नः) हमारे लिये (अश्ववत्) उत्तम घोड़ोंवाला, (गोमत्) उत्तम गौओंवाला और (यवमत्) उत्तम अन्नवाला [धन] (दोहते) दुहे [पूर्ण करे] ॥३॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जो शूर सेनापति अनेक अधर्मी दुष्टों को नाश करे, वही प्रजा को धनवान् करता है ॥२, ३॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ३−(सः) पूर्वोक्तः (नः) अस्मभ्यम् (इन्द्रः) परमैश्वर्यवान् सेनापतिः (शिवः) सुखप्रदः (सखा) मित्रभूतः (अश्ववत्) उत्तमाश्वयुक्तम् (गोमत्) उत्तमगोभिरुपेतम् (यवमत्) उत्तमान्नयुक्तं धनम् (उरुधारा) प्रभूतक्षीरधारायुक्ता गाः (इव) यथा (दोहते) लेटि, अडागमः। पूरयेत् ॥

०४ इन्द्र क्रतुविदम्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

इन्द्र॑ क्रतु॒विदं॑ सु॒तं सोमं॑ हर्य पुरुष्टुत।
पि॒बा वृ॑षस्व॒ तातृ॑पिम् ॥

०४ इन्द्र क्रतुविदम् ...{Loading}...

Griffith

Indra, whom many laud, accept the strength-conferring Soma juice. Quaff, pour down drink that satisfies.

पदपाठः

इन्द्र॑। क्र॒तु॒ऽविद॑म्। सु॒तम्। सोम॑म्। ह॒र्य॒। पु॒रु॒ऽस्तु॒त॒। पिब॑। आ। वृ॒ष॒स्व॒। ततृ॑पिम्। ७.४।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • इन्द्रः
  • विश्वामित्रः
  • गायत्री
  • सूक्त-७
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

सेनापति के लक्षणों का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (पुरुष्टुत) हे बहुतों से बड़ाई किये गये (इन्द्रः) इन्द्र ! [बड़े ऐश्वर्यवाले सेनापति] (क्रतुविदम्) बुद्धि प्राप्त करानेवाले, (तातृपिम्) तृप्त करानेवाले, (सुतम्) सिद्ध किये हुए (सोमम्) सोम [महौषधियों के रस] की (हर्य) इच्छा कर, (पिब) पी (आ) और (वृषस्व) बलवान् हो ॥४॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - सेनापति बल और बुद्धि बढ़ानेवाले खान-पान के भोजन से तृप्त रहकर स्वस्थ रहे ॥४॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: यह मन्त्र आ चुका है-अ० २०।६।२ ॥ ४−अयं मन्त्रो व्याख्यातः-अ० २०।६।२ ॥