०३१ औदुम्बरमणिः

०३१ औदुम्बरमणिः ...{Loading}...

Whitney subject
  1. For various blessings: with an amulet of udumbára.
VH anukramaṇī

औदुम्बरमणिः।
१-१४ सविता (पुष्टिकामः)। औदुम्बरमणिः। अनुष्टुप्, ५, १२ त्रिष्टुप्, ६ विराट् प्रस्तारपङ्क्तिः, ११ , १३ पञ्चपदा शक्वरी, १४ विराडास्तारपङ्क्तिः।

Whitney anukramaṇī

[Savitṛ (puṣṭīkāmaḥ).—caturdaśa. mantroktāudumbaramaṇidevatyam. ānuṣṭubham: 5, 12. triṣṭubh; 6. virāṭ prastārapan̄kti; 11, 13. 5-p. ¸śakvarī; 14. virāḍ āstārapan̄kti.]

Whitney

Comment

⌊Partly prose, vs. 12 (?).⌋ Found also in Pāipp. x. The comm. finds it used in Nakṣ. K. 17, 19, by one desiring wealth, or in the case of loss of wealth, in a mahāśānti ceremony called kāuberī, with binding on of an amulet of udumbara.

Translations

Translated: Grifiith, ii. 287.

Griffith

A charm to ensure general prosperity, accompanying self-investiture with an amulet of Udumbara

०१ औदुम्बरेण मणिना

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

औदु॑म्बरेण म॒णिना॒ पुष्टि॑कामाय वे॒धसा॑।
प॑शू॒णां सर्वे॑षां स्फा॒तिं गो॒ष्ठे मे॑ सवि॒ता क॑रत् ॥

०१ औदुम्बरेण मणिना ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. With an amulet of udumbára, for the pious one desiring prosperity:
    may Savitar make in my cow-stall fatness (sphātí) of all cattle.
Notes

The translation implies in b emendation to vedháse, which seems
hardly avoidable. The comm. gives two explanations of vedhasā: vidhātrā
purā prayogaḥ. kṛtaḥ;
and puṣṭyādividhātrā kartrā maṇinā. Nearly all
the mss. accent paśū́nām (one of ours has -śūnā́m), and SPP. passes
the anomaly without remark.

Griffith

Savitar make all cattle grow and prosper in my stable with. Amulet of Udumbara, helper of him who longs for wealth!

पदपाठः

औदु॑म्बरेण। म॒णिना॑। पुष्ट‍ि॑ऽकामाय। वे॒धसा॑। प॒शूना॑म्। सर्वे॑षाम्। स्फा॒तिम‌्। गो॒ऽस्थे। मे॒। स॒वि॒ता। क॒र॒त्। ३१.१।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • औदुम्बरमणिः
  • सविता
  • अनुष्टुप्
  • औदुम्बरमणि सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

ऐश्वर्य की प्राप्ति का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (औटुम्बरेण) संघटन चाहनेवाले (मणिना) श्रेष्ठ (वेधसा) जगत्स्रष्टा [परमेश्वर] के साथ (पुष्टिकामाय) वृद्धि की कामनावाले (मे) मेरे लिये (सविता) सर्वप्रेरक [गृहपति] (सर्वेषाम्) सब (पशूनाम्) पशुओं की (स्फातिम्) बढ़ती (गोष्ठे) गोशाला में (करत्) करे ॥१॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - गृहपति को योग्य है कि सर्वनियन्ता परमेश्वर का आश्रय लेकर गौ आदि प्राणियों की वृद्धि से कुटुम्ब का पालन करे ॥१॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: १−(औदुम्बरेण) अ०८।६।१७। पॄभिदिव्यधि०। उ०१।२३। उडु संहतौ संहनने समूहे वा, सौत्रो धातुः-कु। संज्ञायां भृतॄवृ०। पा०३।२।४६। उडु+वृञ् वरणे-खच् मुम् च, डस्य दः वस्य बः। ततः स्वार्थे अण्। संहतेः संघट्टनस्य स्वीकर्ता (मणिना) श्रेष्ठेन (पुष्टिकामाय) वृद्धिं कामयमानाय (वेधसा) विधाञो वेध च। उ०४।२२५। वि+दधातेः-असि। वेधा मेधाविनाम-निघ०३।१५। जगत्स्रष्ट्रा परमेश्वरेण सह (पशूनाम्) गवादीनाम् (सर्वेषाम्) (स्फातिम्) वृद्धिम् (गोष्ठे) गोशालायाम् (मे) मह्यम् (सविता) सर्वप्रेरको गृहपतिः (करत्) कुर्यात् ॥

०२ यो नो

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

यो नो॑ अ॒ग्निर्गार्ह॑पत्यः पशू॒नाम॑धि॒पा अस॑त्।
औदु॑म्बरो॒ वृषा॑ म॒णिः सं मा॑ सृजतु पु॒ष्ट्या ॥

०२ यो नो ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. Whatever householder’s fire of ours may be overlord of cattle: let
    the virile (vṛ́ṣan) amulet of udumbára unite me with prosperity.
Notes

The connection of the parts of the verse is obscure. The comm. makes
b apodosis to a, supplying asti in a, and taking ásat
optatively—which is extremely implausible. In d the mss. read
(p. sáḥ: mā); the comm. divides sam ā, with his usual disregard
of accent (ā = sarvataḥ); our sám mā is an obvious and
unquestionable emendation, and is also read by Ppp. ⌊See my note to
xviii. 2. 3, where this case and similar ones are put together, and cf.
vi. 5. 2.⌋ The mss. further vary between púṣṭyā and puṣṭyā́, the
decided majority having the latter.

Griffith

May he who was our Household Fire, the ruler of our cattle, strong. Amulet of Udumbara endow us with prosperity.

पदपाठः

यः। नः॒। अ॒ग्निः। गार्ह॑ऽपत्यः। प॒शू॒नाम्। अ॒धि॒ऽपाः। अस॑त्। औदु॑म्बरः। वृषा॑। म॒णिः। सः। मा॒। सृ॒ज॒तु॒। पु॒ष्ट्या। ३१.२।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • औदुम्बरमणिः
  • सविता
  • अनुष्टुप्
  • औदुम्बरमणि सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

ऐश्वर्य की प्राप्ति का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) जो (गार्हपत्यः) गृहपति की स्थापित (अग्निः) अग्नि [के समान तेजस्वी परमेश्वर] (नः) हमारे (पशूनाम्) प्राणियों का (अधिपाः) बड़ा स्वामी (असत्) है। (सः) वही (औदुम्बरः) संघटन चाहनेवाला, (मणिः) श्रेष्ठ, (वृषा) वीर्यवान् [परमेश्वर] (मा) मुझको (पुष्ट्या) वृद्धि के साथ (सृजतु) संयुक्त करे ॥२॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - सब मनुष्य परमात्मा की उपासना करके मनुष्य आदि प्राणियों से वृद्धि करें ॥२॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: २−(यः) परमेश्वरः (नः) अस्माकम् (अग्निः) अग्निवत्तेजस्वी परमात्मा (गार्हपत्यः) गृहपतिना संयुक्तः स्थापितः (पशूनाम्) प्राणिनाम् (अधिपाः) अधि+पा रक्षणे-विच्। महाराजः (असत्) लडर्थे लेट्। अस्ति (औदुम्बरः) म०१। संहतिस्वीकर्ता (वृषा) वीर्यवान् (मणिः) प्रशस्तः (सः) परमेश्वरः (मा) माम् (सृजतु) संयोजयतु (पुष्ट्या) वृद्ध्या ॥

०३ करीषिणीं फलवतीम्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

क॑री॒षिणीं॒ फल॑वतीं स्व॒धामिरां॑ च नो गृ॒हे।
औदु॑म्बरस्य॒ तेज॑सा धा॒ता पु॒ष्टिं द॑धातु मे ॥

०३ करीषिणीं फलवतीम् ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. Rich in manure, rich in fruit, svadhā́ and cheer (írā) in our
    house—prosperity let Dhātar assign to me through the keenness (téjas)
    of the [amulet] of udumbára.
Notes

A few of the mss. again accent púṣṭim. Ppp. reads in a karīṣiṇaṁ
phalāvatīṁ
. The comm. explains irā first as = bhūmi, and then as =
ilā gāuḥ = gāvaḥ.

Griffith

By power of the Udumbara Charm may Dhatar give me plenty, rich. In the kine’s droppings and in fruit, and, in our dwelling, food, and drink.

पदपाठः

क॒री॒षिणी॑म्। फल॑ऽवतीम्। स्व॒धाम्। इरा॑म्। च॒। नः॒। गृ॒हे। औदु॑म्बरस्य। तेज॑सा। धा॒ता। पु॒ष्टिम्। द॒धा॒तु॒। मे॒। ३१.३।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • औदुम्बरमणिः
  • सविता
  • अनुष्टुप्
  • औदुम्बरमणि सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

ऐश्वर्य की प्राप्ति का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (नः) हमारे (गृहे) घर में (औदुम्बरस्य) संघटन चाहनेवाले [परमेश्वर] के (तेजसा) तेज से (करीषिणीम्) बहुत गोबरवाली, (फलवतीम्) बहुत फलवाली, (स्वधाम्) बहुत अन्नवाली (च) और (इराम्) बहुत भूमिवाली (पुष्टिम्) वृद्धि को (धाता) पोषक [गृहपति] (मे) मुझे (दधातु) देवे ॥३॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - गृहपति परमेश्वर के अनुग्रह और अपने पुरुषार्थ से कुटुम्ब पालने को बहुत गौएँ दूध घृत आदि के लिये, आरामवाटिका फल आदि के लिये, अन्न-भोजनादि के लिये और भूमि राज्य खेती आदि के लिये रक्खे ॥३॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ३−(करीषिणीम्) अ०३।१४।३। बहुना करीषेण गोमयेन युक्ताम् (फलवतीम्) बहुफलयुक्ताम् (स्वधाम्) स्वधा-अर्शआद्यच्। बह्वन्नवतीम् (इराम्) अर्शआद्यच्। बहुभूमियुक्ताम् (च) (नः) अस्माकम् (गृहे) निवासे (औदुम्बरस्य) म०१। संहतिस्वीकारकस्य (तेजसा) प्रतापेन (धाता) पोषको गृहपतिः (पुष्टिम्) पोषणम् (दधातु) ददातु (मे) मह्यम् ॥

०४ यद्द्विपाच्च चतुष्पाच्च

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

यद्द्वि॒पाच्च॒ चतु॑ष्पाच्च॒ यान्यन्ना॑नि॒ ये रसाः॑।
गृ॒ह्णे॒३॒॑हं त्वे॑षां भू॒मानं॒ बिभ्र॒दौदु॑म्बरं म॒णिम् ॥

०४ यद्द्विपाच्च चतुष्पाच्च ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. Both what [is] two-footed and what four-footed, what foods [there
    are], what savors (rása)—I seize (grah) the abundance of them,
    wearing the amulet of udumbára.
Notes

Some of the mss. read rásā at end of b. In c, our téṣām is
an obviously called-for emendation; most mss. read tvéṣām or tveṣām
(p. tú: éṣām or tú: eṣām); SPP. strangely gives tvéṣām in
saṁhitā and tú: eṣām in pada, the two not agreeing together; the
comm. either reads eṣām simply or overlooks the tu in his
exposition. Ppp. gives gṛhṇīyāṁ teṣāṁ bhāumānaṁ.

Griffith

I win great plenty, while I wear the Amulet of Udumbara. Of quadrupeds and bipeds, of juices and food of every sort.

पदपाठः

यत्। द्वि॒ऽपात्। च॒। चतुः॑पात्। च॒। यानि॑। अन्ना॑नि। ये। रसाः॑। गृ॒ह्णे। अ॒हम्। तु। ए॒षा॒म्। भू॒मान॑म्। बिभ्र॑त्। औदु॑म्बरम्। म॒णिम्। ३१.४।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • औदुम्बरमणिः
  • सविता
  • अनुष्टुप्
  • औदुम्बरमणि सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

ऐश्वर्य की प्राप्ति का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) जो कुछ (द्विपात्) दोपाया (च) और (चतुष्पात्) चौपाया है, (च) और (यानि) जो-जो (अन्नानि) अन्न और (ये) जो-जो (रसाः) रस हैं। (औदुम्बरम्) संघटन चाहनेवाले (मणिम्) श्रेष्ठ [परमेश्वर] को (बिभ्रत्) धारण करता हुआ (तु) ही (अहम्) मैं (एषाम्) इनकी (भूमानम्) बहुतायत को (गृह्णे) ग्रहण करूँ ॥४॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - मनुष्य सर्वशक्तिमान् परमेश्वर की उपासना करके प्रयत्न के साथ उत्तम मनुष्यों, उत्तम अन्नों, और उत्तम दूध-घी शर्करा गुड़ादि रसों को बहुतायत से रक्खें ॥४॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: इस मन्त्र का मिलान करो-अ०५।२८।३॥४−(यत्) (द्विपात्) पादद्वयोपेतं मनुष्यादिकम् (च) (चतुष्पात्) पादचतुष्टयोपेतं गवादिकं पशुजातम् (च) (यानि) (अन्नानि) व्रीहियवादीनि (ये) (रसाः) दधिक्षीरमधुशर्करागुडादिरूपाः (गृह्णे) स्वीकरोमि (अहम्) (तु) ही (एषाम्) पूर्वोक्तानाम् (भूमानम्) बहुभावम् (बिभ्रत्) धारयन् सन् (औदुम्बरम्) संहतिस्वीकर्तारम् (मणिम्) प्रशस्तं परमात्मानम् ॥

०५ पुष्टिं पशूनाम्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

पु॒ष्टिं प॑शू॒नां परि॑ जग्रभा॒हं चतु॑ष्पदां द्वि॒पदां॒ यच्च॑ धा॒न्य᳡म्।
पयः॑ पशू॒नां रस॒मोष॑धीनां॒ बृह॒स्पतिः॑ सवि॒ता मे॒ नि य॑च्छात् ॥

०५ पुष्टिं पशूनाम् ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. I have seized all (pári-) the prosperity of cattle, of quadrupeds,
    of bipeds, and what grain [there is]; the milk of cattle, the sap
    (rása) of herbs, may Bṛihaspati, may Savitar confirm to me.
Notes

Nearly all the mss. accent this time puṣṭím.

Griffith

I have obtained abundant wealth of cattle, bipeds and quad- rupeds, and corn in plenty. Savitar and Brihaspati vouchsafe me the milk of kine and herbs’ refreshing juices!

पदपाठः

पु॒ष्टिम्। प॒शू॒नाम्। परि॑। ज॒ग्र॒भ॒। अ॒हम्। चतुः॑ऽपदाम्। द्वि॒ऽपदाम्। यत्। च॒। धा॒न्य᳡म्। पयः॑। प॒शू॒नाम्। रस॑म्। ओष॑धीनाम्। बृह॒स्पतिः॑। स॒वि॒ता। मे॒। नि। य॒च्छा॒त्। ३१.५।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • औदुम्बरमणिः
  • सविता
  • त्रिष्टुप्
  • औदुम्बरमणि सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

ऐश्वर्य की प्राप्ति का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (अहम्) मैंने (चतुष्पदाम्) चौपाये और (द्विपदाम्) दोपाये (पशूनाम्) जीवों की, (च) और (यत्) जो (धान्यम्) धान्य है, [उसकी भी], (पुष्टिम्) बढ़ती को (परि) सब ओर से (जग्रभ) ग्रहण किया है। (पशूनाम्) पशुओं का (पयः) दूध और (औषधीनाम्) ओषधियों [सोमलता अन्न आदि] का (रसम्) रस (बृहस्पतिः) बड़े ज्ञानों का रक्षक (सविता) सर्वप्रेरक [गृहपति वा परमेश्वर] (मे) मुझे (नि) नित्य (यच्छात्) देवे ॥५॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - मनुष्य परमेश्वर की भक्तिपूर्वक सब आवश्यक पदार्थों का संग्रह करके प्रजा की यथावत् रक्षा करे ॥५॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ५−(पुष्टिम्) वृद्धिम् (पशूनाम्) प्राणिनाम् (परि) सर्वतः (जग्रभ) हस्य भः। जग्रह। गृहीतवानस्मि (चतुष्पदाम्) पादचतुष्टययुक्तानाम् (द्विपदाम्) पादद्वयोपेतानाम् (यत्) (च) (धान्यम्) अन्नम्, तस्य पुष्टिं च (पयः) क्षीरम् (पशूनाम्) गवादीनाम् (रसम्) (ओषधीनाम्) सोमलताव्रीहियवादीनाम् (बृहस्पतिः) बृहतां ज्ञानानां पालकः (सविता) सर्वप्रेरकः गृहपतिः परमेश्वरो वा (मे) मह्यम् (नि) नित्यम् (यच्छात्) लेटि रूपम्। दद्यात् ॥

०६ अहं पशूनामधिपा

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

अ॒हं प॑शू॒नाम॑धि॒पा असा॑नि॒ मयि॑ पु॒ष्टं पु॑ष्ट॒पति॑र्दधातु।
मह्य॒मौदु॑म्बरो म॒णिर्द्रवि॑णानि॒ नि य॑च्छतु ॥

०६ अहं पशूनामधिपा ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. Let me be the over-ruler of cattle; let the lord of prosperity
    (puṣṭá-) assign to me prosperity; let the amulet of udumbára confirm
    to me possessions (dráviṇa).
Notes

SPP. leaves asāni in a unaccented, though every ms. but one
(doubtless an accidental exception) accents it, and defensibly, on the
ground of antithesis.

Griffith

Fain would I be the lord of herds of cattle: may he who rules o’er riches send me riches! May the Udumbara Amulet vouchsafe possessions unto me.

पदपाठः

अ॒हम्। प॒शू॒नाम्। अ॒धि॒ऽपाः। अ॒सा॒नि॒। मयि॑। पु॒ष्टम्। पु॒ष्ट॒ऽपतिः॑। द॒धा॒तु॒। मह्य॑म्। औदु॑म्बरः। म॒णिः। द्रवि॑णानि। नि। य॒च्छ॒तु॒। ३१.६।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • औदुम्बरमणिः
  • सविता
  • विराट्प्रस्तारपङ्क्तिः
  • औदुम्बरमणि सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

ऐश्वर्य की प्राप्ति का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (अहम्) मैं (पशूनाम्) प्राणियों का (अधिपाः) बड़ा राजा (असानि) हो जाऊँ, (मयि) मुझमें (पुष्टपतिः) पोषण का स्वामी (पुष्टम्) पोषण (दधातु) धारण करे। (मह्यम्) मुझको (औदुम्बरः) संघटन चाहनेवाला (मणिः) प्रशंसनीय [परमेश्वर] (द्रविणानि) अनेक धन (नि) नित्य (यच्छतु) देवे ॥६॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को परमेश्वर की शरण लेकर पुरुषार्थ के साथ अनेक धन प्राप्त करने चाहिए ॥६॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ६−(अहम्) (पशूनाम्) जीवानाम् (अधिपाः) म०२। महाराजः (असानि) भवानि (मयि) (पुष्टम्) पोषणम् (पुष्टपतिः) पोषणस्वामी (दधातु) धारयतु (मह्यम्) (औदुम्बरः) म०१। संहतिस्वीकर्ता (मणिः) प्रशंसनीयः परमेश्वरः (द्रविणानि) धनानि (नि) नित्यम् (यच्छतु) ददातु ॥

०७ उप मौदुम्बरो

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

उप॒ मौदु॑म्बरो म॒णिः प्र॒जया॑ च॒ धने॑न च।
इन्द्रे॑ण जिन्वि॒तो म॒णिरा मा॑गन्त्स॒ह वर्च॑सा ॥

०७ उप मौदुम्बरो ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. Unto me the amulet of udumbára, with both progeny and riches: the
    amulet quickened by Indra hath come to me together with splendor.
Notes

Either Ppp. lacks 6 d and 7 a-c, or so much of its text is lost
in the manuscript. Owe jinvitás in c was an emendation, all the
mss. (SPP’s as well as ours) giving jinvátas, and Ppp. likewise; but
the comm. has jinvitas, and SPP. accordingly adopts it also in his
text. Some of the mss. leave upa at the beginning unaccented.

Griffith

To me with wealth and children come the Amulet of Udumbara. With splendour come the Amulet hastened by Indra on its way!

पदपाठः

उप॑। मा॒। औदु॑म्बरः। म॒णिः। प्र॒ऽजया॑। च॒। धने॑न। च॒। इन्द्रे॑ण। जि॒न्वि॒तः। म॒णिः। आ। मा॒। अ॒ग॒न्‌। स॒ह। वर्च॑सा। ३१.७।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • औदुम्बरमणिः
  • सविता
  • अनुष्टुप्
  • औदुम्बरमणि सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

ऐश्वर्य की प्राप्ति का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (औदुम्बरः) संघटन चाहनेवाला (मणिः) प्रशंसनीय [परमेश्वर] (प्रजया) प्रजा के साथ (च च) और (धनेन) धन के साथ (मा उप) मुझको, (इन्द्रेण) परम ऐश्वर्य करके (जिन्वितः) प्रेरित किया गया (मणिः) प्रशंसनीय [परमात्मा] (वर्चसा सह) तेज के साथ (मा) मुझको (आ अगन्) प्राप्त हुआ है ॥७॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - परमात्मा अपनी सर्वशक्तिमत्ता से प्रत्येक प्राणी में व्यापक है, यह विचार कर सब मनुष्य श्रेष्ठ पुरुषों और अनेक धनों की प्राप्ति से ऐश्वर्यवान् होवें ॥७॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ७−(उप) समीपे (मा) माम् (औदुम्बरः) म०१। संहतिस्वीकर्ता (मणिः) प्रशंसनीयः परमेश्वरः (प्रजया) (च) (धनेन) (च) (इन्द्रेण) परमैश्वर्येण (जिन्वितः) जिवि प्रीणने-क्त। प्रेरितः (मणिः) (आ अगन्) आगमत् (मा) माम् (सह) (वर्चसा) तेजसा ॥

०८ देवो मणिः

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

दे॒वो म॒णिः स॑पत्न॒हा ध॑न॒सा धन॑सातये।
प॒शोरन्न॑स्य भू॒मानं॒ गवां॑ स्फा॒तिं नि य॑च्छतु ॥

०८ देवो मणिः ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. The heavenly amulet, rival-slaying, riches-winning, in order to the
    winning of riches: let it confirm [to me] abundance of cattle, of
    food, [and] fatness of kine.
Notes

Nearly all the mss. read in d sphā́tir ní; ⌊disregarding the
accent, five of SPP’s authorities show sphātim⌋; SPP’s text agrees
with ours ⌊sphātím⌋, the comm. having the same. Ppp. again has
bhāumānaṁ in c.

Griffith

Divine, foe-quelling Amulet, wealth-winner for the gain of wealth– May it give store of beasts and food and cause our kine to multiply.

पदपाठः

दे॒वः। म॒णिः। स॒प॒त्न॒ऽहाः। ध॒न॒ऽसाः। धन॑ऽसातये। प॒शोः। अन्न॑स्‍य। भू॒मान॑म्। गवा॑म्। स्फा॒तिम्। नि। य॒च्छ॒तु॒। ३१.८।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • औदुम्बरमणिः
  • सविता
  • अनुष्टुप्
  • औदुम्बरमणि सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

ऐश्वर्य की प्राप्ति का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (देवः) प्रकाशमान (मणिः) प्रशंसनीय, (सपत्नहा) वैरियों का मारनेवाला, (धनसाः) धनों का देनेवाला [परमात्मा] (धनसातये) धनों के दान के लिये−(पशोः) प्राणियों की और (अन्नस्य) अन्न की (भूमानम्) बहुतायत और (गवाम्) गौओं की (स्फातिम्) बढ़ती (नि) नित्य (यच्छतु) देवे ॥८॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य परमात्मा के अनुग्रह से धनों को प्राप्त करके उत्तम रीति से उठाते हैं, वे सदा उन्नति करते हैं ॥८॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ८−(देवः) प्रकाशमयः (मणिः) प्रशंसनीयः (सपत्नहा) शत्रुनाशकः (धनसाः) जनसनखनक्रमगमो विट्। पा०३।२।६७। षण सम्भक्तौ-विट्। विड्वनोरनुनासिकस्यात्। पा०६।४।४१। इत्यात्वम्। धनानां साता दाता (धनसातये) धन+षण संभक्तौ-क्तिन्। जनसनखनां सञ्झलोः। पा०६।४।४२। इत्यात्वम्। धनानां दानाय (पशोः) बहुवचनस्यैकवचनम् पशूनाम् (भूमानम्) बहुत्वम् (गवाम्) धेनूनाम् (स्फातिम्) समृद्धिम् (नि) नित्यम् (यच्छतु) ददातु ॥

०९ यथाग्रे त्वम्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

यथाग्रे॒ त्वं व॑नस्पते पु॒ष्ठ्या स॒ह ज॑ज्ञि॒षे।
ए॒वा धन॑स्य मे स्फा॒तिमा द॑धातु॒ सर॑स्वती ॥

०९ यथाग्रे त्वम् ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. As in the beginning thou, O forest tree, wast born together with
    prosperity, so let Sarasvatī assign to me fatness of riches.
Notes

Some of the mss. accent púṣṭyā, and all ⌊but four⌋ leave jajñiṣe
unaccented. The majority accent sphā́tim in c. Ppp. reads in d
ā dadātisarasvatīm (or -tī?)⌋.

Griffith

As thou, O Forest Tree, wast born with increase when thy life began, So let Sarasvati bestow abundant growth of wealth on me.

पदपाठः

यथा॑। अग्रे॑। त्वम्। व॒न॒स्प॒ते॒। पु॒ष्ट्या। स॒ह। ज॒ज्ञि॒षे। ए॒व। धन॑स्य। मे॒। स्फा॒तिम्। आ। द॒धा॒तु॒। सर॑स्वती। ३१.९।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • औदुम्बरमणिः
  • सविता
  • अनुष्टुप्
  • औदुम्बरमणि सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

ऐश्वर्य की प्राप्ति का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (वनस्पते) हे सेवकों के रक्षक ! [परमेश्वर] (यथा) जिस प्रकार से (त्वम्) तू (अग्रे) पहिले (पुष्ट्या सह) पोषण के साथ (जज्ञिषे) प्रकट हुआ है। (एव) वैसे ही (मे) मुझको (सरस्वती) सरस्वती [विज्ञानवती विद्या] (धनस्य) धन की (स्फातिम्) बढ़ती (आ) सब ओर से (दधातु) देवे ॥९॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - परमात्मा ने पहिले से ही सब पोषण पदार्थ उत्पन्न कर दिये हैं, मनुष्य वेद आदि सत्य विद्याएँ ग्रहण करके धन को प्राप्त करें ॥९॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ९−(यथा) येन प्रकारेण (अग्रे) आदौ (त्वम्) (वनस्पते) वनानां सेवकानां पालक परमेश्वर (पुष्ट्या) समृद्ध्या (सह) (जज्ञिषे) प्रादुर्भूतोऽसि (एव) एवम् (धनस्य) (मे) मह्यम् (स्फातिम्) वृद्धिम् (आ) समन्तात् (दधातु) ददातु (सरस्वती) विज्ञानवती विद्या ॥

१० आ मे

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

आ मे॒ धनं॒ सर॑स्वती॒ पय॑स्फातिं च धा॒न्य॑म्।
सि॑नीवा॒ल्युपा व॑हाद॒यं चौदु॑म्बरो म॒णिः ॥

१० आ मे ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. Riches, fatness of milk, and grain shall Sarasvatī, shall Sinīvālī,
    and this amulet of udumbára bring to me.
Notes

Both our pada-mss. divide in b páyaḥ॰phātim, but SPP. reports no
such reading among his three, and gives correctly páyaḥ॰sph- (the
accent is probably false). Our text emends, perhaps unnecessarily, to
gáy-. In c, the pada-m%s. make the blundering analysis of
úpāvahāt into úpa: avahāt; SPP. gives, by emendation, úpa:
vahāt;
our text emends further to upā́vahāt (i.e. upa॰ā́vahāt); it is
uncertain which the comm. favors, but probably the latter: the sole ms.
has ⌊twice upāvahāt and once⌋ upa vahāt (probably misreading for
upāvahāt) upāvahatu. Ppp. has upāvahat; in b, it agrees with
the mss. in reading payasph-.

Griffith

Sarasvati vouchsafe me wealth, household prosperity, and corn! Let Sinivali bring them, and this Amulet of Udumbara.

पदपाठः

आ। मे॒। धन॑म्। सर॑स्वती। पयः॑ऽस्‍फातिम्। च॒। धा॒न्य᳡म्। सि॒नी॒वा॒ली। उप॑। व॒हा॒त्। अ॒यम्। च॒। औदु॑म्बरः। म॒णिः। ३१.१०।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • औदुम्बरमणिः
  • सविता
  • अनुष्टुप्
  • औदुम्बरमणि सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

ऐश्वर्य की प्राप्ति का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (सिनीवाली) अन्न देनेवाली (सरस्वती) सरस्वती [विज्ञानवती विद्या] (च) और (अयम्) यह (औदुम्बरः) संघटन चाहनेवाला (मणिः) प्रशंसनीय [परमात्मा] (मे) मेरे लिये (पयस्फातिम्) दूध की बढ़ती, (च) और (धनम्) धन और (धान्यम्) धान्य [अन्न] (आ) सब ओर से (उप) समीप (वहात्) लावे ॥१०॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य विद्या प्राप्त करते और परमात्मा पर विश्वास करके प्रयत्न करते हैं, वे धन-धान्य पाकर सदा प्रसन्न रहते हैं ॥१०॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: १०−(आ) समन्तात् (मे) मह्यम् (धनम्) सुवर्णादिरूपम् (सरस्वती) विज्ञानवती विद्या (पयस्फातिम्) दुग्धस्य वृद्धिम् (च) (धान्यम्) अन्नम् (सिनीवाली) अ०२।२६।२। इण्सिञ्जिदीङु०। उ०३।२। षिञ् बन्धने-नक्, ङीप्+वल संवरणे, वल जीवने दाने च-अण्, ङीप्। सिनीवाली सिनमन्नं भवति सिनाति भूतानि बालं पर्व वृणातेस्तस्मिन्नन्नवती निरु०११।३१। अन्नदात्री (उप) सांहितिको दीर्घः। समीपे (वहात्) प्रापयेत् (अयम्) प्रसिद्धः (च) (औदुम्बरः) म०१। संहतिस्वीकर्ता (मणिः) प्रशंसनीयः परमेश्वरः ॥

११ त्वं मणीनामधिपा

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

त्वं म॑णी॒नाम॑धि॒पा वृषा॑सि॒ त्वयि॑ पु॒ष्टं पु॑ष्ट॒पति॑र्जजान।
त्वयी॒मे वाजा॒ द्रवि॑णानि॒ सर्वौदु॑म्बरः॒ स त्वम॒स्मत्स॑हस्वा॒रादा॒रादरा॑ति॒मम॑तिं॒ क्षुधं॑ च ॥

११ त्वं मणीनामधिपा ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. Thou art the virile (vṛ́ṣan) over-ruler of amulets; in thee the
    lord of prosperity generated prosperity; in thee [are] these powers
    (vā́ja), [are] all possessions; do thou here, O [amulet] of
    udumbára, force (sah) far away from us the niggard, misery, and
    hunger.
Notes

In a the comm. reads adhipas. In b Ppp. gives puṣṭipatis. At
beginning of c, the comm. has tvayā me, which is not bad. In
c, the pada-mss. have vājā. At beginning of d, all the mss.
present āúdumbaras, and SPP. does not emend to -ra with us, although
the comm. has it and the sense demands it. But in e, where all the
mss. read amṛ́tam, he ventures to follow the comm. in substituting
ámatim, which is better than our conjecture ávartim (misprinted
avártim). ⌊Ppp. has, for e, ārād arātim abhitikṣayaṁ ca.⌋ The
verse scans naturally as 5 × 11 = 55: it is easy, but needless, to make
up the full count of a śakvarī, 56, by resolution.

Griffith

The Lord of amulets art thou, most mighty: in thee wealth’s ruler hath engendered riches, These gains are lodged in thee, and all great treasures. Amulet, conquer thou: far from us banish malignity and indigence, and hunger.

पदपाठः

त्वम्। म॒णी॒नाम्। अ॒धि॒ऽपाः। वृषा॑। अ॒सि॒। त्वयि॑। पु॒ष्टम्। पु॒ष्ट॒ऽपतिः॑। ज॒जा॒न॒। त्वयि॑। इ॒मे इति॑। वाजाः॑। द्रवि॑णानि। सर्वा॑। औदु॑म्बरः। सः। त्वम्। अ॒स्मत्। स॒ह॒स्व॒। आ॒रात्। अरा॑तिम्। अम॑तिम्। क्षुध॑म्। च॒। ३१.११।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • औदुम्बरमणिः
  • सविता
  • पञ्चपदा शक्वरी
  • औदुम्बरमणि सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

ऐश्वर्य की प्राप्ति का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - [हे परमात्मन् !] (त्वम्) तू (मणीनाम्) मणियों [प्रशंसनीय पदार्थों] का (अधिपाः) बड़ा राजा और (वृषा) बलवान् (असि) है, (त्वयि) तुझमें ही (पुष्टम्) पोषण को (पुष्टपतिः) पोषण के स्वामी [धनी पुरुष] ने (जजान) प्रकट किया है। (त्वयि) तुझमें ही (इमे) यह (वाजाः) अनेक बल और (सर्वा) सब (द्रविणानि) धन हैं, (सः) सो (औदुम्बरः) संघटन चाहनेवाला (त्वम्) तू (अस्मत्) हमसे (अरातिम्) अदानशीलता, (अमतिम्) कुमति (च) और (क्षुधम्) भूख को (आरात्) दूर (सहस्व) हटा ॥११॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - संसार में जो धनी पुरुष हैं, वे सब परमात्मा का आश्रय लेकर, पुरुषार्थ से धनवान् हुए हैं, यह विचारकर प्रत्येक मनुष्य को धन प्राप्त करके सुपात्र में व्यय, धर्म में सुमति और दुर्भिक्ष आदि के निवारण में दूरदर्शित रखनी चाहिये ॥११॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ११−(त्वम्) (मणीनाम्) प्रशंसनीयानां पदार्थानाम् (अधिपाः) महाराजः (वृषा) वीर्यवान् (असि) (त्वयि) (पुष्टम्) पोषणम् (पुष्टपतिः) पोषणस्वामी धनी पुरुषः (जजान) प्रकटीकृतवान् (त्वयि) (इमे) दृश्यमानाः (वाजाः) बलानि (द्रविणानि) धनानि (सर्वा) सर्वाणि (औदुम्बरः) म०१। संहतिस्वीकर्ता (सः) तादृशः (त्वम्) (अस्मत्) अस्मत्तः (सहस्व) अभिभव। अपगमय (आरात्) दूरे (अरातिम्) अदानशीलताम् (अमतिम्) कुमतिम् (क्षुधम्) बुभुक्षाम् (च) ॥

१२ ग्रामणीरसि ग्रामणीरुत्थायाभिषिक्तोऽभि

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

ग्रा॑म॒णीर॑सि ग्राम॒णीरु॒त्थाया॒भिषि॑क्तो॒ऽभि मा॑ सिञ्च॒ वर्च॑सा।
तेजो॑ऽसि॒ तेजो॒ मयि॑ धार॒याधि॑ र॒यिर॑सि र॒यिं मे॑ धेहि ॥

१२ ग्रामणीरसि ग्रामणीरुत्थायाभिषिक्तोऽभि ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. Troop-leader art thou, arising a troop-leader; being anointed
    (abhisic), do thou anoint me with splendor; brilliancy art thou,
    brilliancy maintain thou upon me; wealth art thou, wealth assign thou to
    me.
Notes

The reading of a is probably corrupt; for utthā́ya, which both
editions give (with two or three mss.), the mss. in general have
ukthyāya or utthyāya or ucchyāya, with ā̀ or ā́. According to
SPP., the comm’s text has grāmaṇī chāyā, and Ppp. strangely gives the
same; what he attempts to explain is very doubtful: ato ‘smākam api
grāmaṇīr bhava…atha vā mām api śreṣṭhaṁ kuru
. SPP. divides
grāma॰nī́ḥ in his pada-text, but without authority from the mss., and
against his practice in iii. 5. 7. In b, some of the mss. read
ṣiñca. On the ground of meter, SPP. suggests that rayís in d may
be for ádhirayis, one of the two successive adhi’s being lost; this
would be more acceptable if the word adhirayi, or anything closely
analogous with it, anywhere occurred. The comm. makes an adhirayis
(explaining it as adhigatarayis or prāptadhanas) by stealing for it
the ádhi of c, with his usual disregard of pada-division and
accent (neither of which, to be sure, is of much account in this book).
⌊The Index calls this vs. prose; but with ádhi at the end of c
and ádhirayis in d it might scan as 11 + 12: 11 + 11.⌋

Griffith

Vigour art thou, in me do thou plant vigour: riches art thou, so do thou grant me riches. Plenty art thou, so prosper me with plenty: House-holder, hear" a householder’s petition.

पदपाठः

ग्रा॒म॒ऽनीः। अ॒सि॒। ग्रा॒म॒ऽनीः। उ॒त्थाय॑। अ॒भिऽसि॑क्तः। अ॒भि। मा॒। सि॒ञ्च॒। वर्च॑सा। तेजः॑। अ॒सि॒। तेजः॑। मयि॑। धा॒र॒य॒। अधि॑। र॒यिः। अ॒सि॒। र॒यिम्। मे॒। धे॒हि॒। ३१.१२।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • औदुम्बरमणिः
  • सविता
  • त्रिष्टुप्
  • औदुम्बरमणि सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

ऐश्वर्य की प्राप्ति का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - [हे परमेश्वर !] तू (ग्रामणीः) समूहों का नेता (असि) है, (उत्थाय) खड़ा होकर तू (ग्रामणीः) समूहों का नेता [है], (अभिषिक्तः) अभिषेक [राज्यतिलक] किया हुआ तू (मा) मुझे (वर्चसा) तेज के साथ (अभिषिञ्च) अभिषिक्त कर। (तेजः) तू तेजःस्वरूप (असि) है, (मयि) मुझमें (तेजः) तेज (धारय) धारण कर, (रयिः) तू धनरूप (असि) है (मे) मेरे लिये (रयिम्) धन (अधि) अधिकायी से (धेहि) स्थापित कर ॥१२॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - परमात्मा अपने ऐश्वर्य से सब समूहों का राजा महाराजा है। इसी प्रकार सब मनुष्य धर्म के साथ प्रतापी और धनी होकर सुखी होवें ॥१२॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: १२−(ग्रामणीः) समूहानां नेता (असि) (ग्रामणीः) (उत्थाय) उद्गत्य (अभिषिक्तः) अभिषेकं प्राप्तः (मा) माम् (अभिषिञ्च) अभिषिक्तं कुरु (वर्चसा) तेजसा (तेजः) तेजोरूपः (असि) (तेजः) प्रकाशम् (मयि) (धारय) स्थापय (अधि) आधिक्ये (रयिः) धनरूपः (असि) (रयिम्) धनम् (मे) मह्यम् (धेहि) धारय ॥

१३ पुष्टिरसि पुष्ट्या

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

पु॒ष्टिर॑सि पु॒ष्ट्या मा॒ सम॑ङ्ग्धि गृहमे॒धी गृ॒हप॑तिं मा कृणु।
औदु॑म्बरः॒ स त्वम॒स्मासु॑ धेहि र॒यिं च॑ नः॒ सर्व॑वीरं॒ नि य॑च्छ रा॒यस्पोषा॑य॒ प्रति॑ मुञ्चे अ॒हं त्वाम् ॥

१३ पुष्टिरसि पुष्ट्या ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. Prosperity art thou, with prosperity anoint (añj) thou me
    completely; being house-sacrificer, make thou me householder; O
    [amulet] of udumbára, do thou here put in us and confirm to us
    wealth having all heroes; I fasten thee on in order to abundance of
    wealth.
Notes

The comm., against the Anukr. and the natural division, adds e to
verse 14. Part of the mss. again accent púṣṭi in a. Some,
including all the pada-mss., have indhi for an̄dhi; Ppp. agdhi.
SPP. again fails to follow us, the comm., Ppp., and one of our mss., in
reading āúdumbara (instead of -ras) in c; some of his mss. leave
tvam without accent. ⌊The non-elision of a in ahám justifies
the count as śakvarī, but hurts the meter, which is none too good if
we scan the vs. as 5 × 11.⌋

Griffith

Amulet of Udumbara, enrich us: vouchsafe us wealth with all good men about us. I bind thee on for increase of possessions.

पदपाठः

पु॒ष्टिः। अ॒सि॒। पु॒ष्ट्या। मा॒। सम्। अ॒ङ्ग्धि॒। गृ॒ह॒ऽमे॒धी। गृ॒हऽप॑तिम्। मा॒। कृ॒णु॒। औदु॑म्बरः। सः। त्वम्। अ॒स्मासु॑। धे॒हि॒। र॒यिम्। च॒। नः॒। सर्व॑ऽवीरम्। नि। य॒च्छ॒। रा॒यः। पोषा॑य। प्रति॑। मु॒ञ्चे॒। अ॒हम्। त्वाम्। ३१.१३।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • औदुम्बरमणिः
  • सविता
  • अनुष्टुप्
  • औदुम्बरमणि सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

ऐश्वर्य की प्राप्ति का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - [हे परमेश्वर !] तू (पुष्टिः) वृद्धिरूप (असि) है, (वृद्ध्या) वृद्धि के साथ (मा) मुझे (सम् अङ्ग्धि) संयुक्त कर, तू (गृहमेधी) घर के काम समझनेवाला [है], (मा) मुझे (गृहपतिम्) घर का स्वामी (कृणु) कर। (सः) सो (औदुम्बरः) संघटन चाहनेवाला (त्वम्) तू। (अस्मासु) हम लोगों के बीच (नः) हमको (सर्ववीरम्) सबको वीर रखनेवाला (रयिम्) धन (धेहि) दे, (च) और (नि यच्छ) दृढ़ कर, (अहम्) मैं (त्वाम्) तुझको (रायः) धन की (पोषाय) वृद्धि के लिये (प्रति मुञ्चे) स्वीकार करता हूँ ॥१३॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - परमात्मा को सर्वभण्डार और सर्वशक्तिमान् समझकर मनुष्य अपनी वृद्धि के लिये प्रवृत्ति करते रहें ॥१३॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: १३−(पुष्टिः) वृद्धिरूपः (असि) (पुष्ट्या) पोषेण (मा) माम् (सम् अङ्ग्धि) अञ्जू व्यक्तिम्रक्षणकान्तिगतिषु-लोट्। सम्यग् आक्तं कुरु। संयुक्तं कुरु (गृहमेधी) अ०८।१०।३। गृह+मेधृ वधमेधासङ्गमेषु-णिनि गृहाणि गृहकार्याणि मेधति जानातीति सः (गृहपतिम्) गृहस्वामिनम् (मा) माम् (कृणु) कुरु (औदुम्बरः) म०१। संहतिस्वीकर्ता (सः) (त्वम्) (अस्मासु) (धेहि) धारय (रयिम्) धनम् (च) (नः) अस्मभ्यम् (सर्ववीरम्) सर्वे वीरा यस्मात् तादृशम् (नि यच्छ) नियतं कुरु (रायः) धनस्य (पोषाय) वर्धनाय (प्रति मुञ्चे) स्वीकरोमि (अहम्) (त्वाम्) परमात्मानम् ॥

१४ अयमौदुम्बरो मणिर्वीरो

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

अ॒यमौदु॑म्बरो म॒णिर्वी॒रो वी॒राय॑ बध्यते।
स नः॑ स॒निं मधु॑मतीं कृणोतु र॒यिं च॑ नः॒ सर्व॑वीरं॒ नि य॑च्छात् ॥

१४ अयमौदुम्बरो मणिर्वीरो ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. This amulet of udumbára is bound, a hero, to a hero; let it make
    for us a winning rich in honey, and may it confirm to us wealth having
    all heroes.
Notes

Some of the mss. accent sánim in c. Ppp. reads ucyate for
badhyate in b.

Griffith

For hero is this hero bound, Amulet of Udumbara. So may he make our offering sweetly-savoured, and grant us wealth with all good men about us.

पदपाठः

अ॒यम्। औदु॑म्बरः। म॒णि। वी॒रः। वी॒राय॑। ब॒ध्य॒ते॒। सः। नः॒। स॒निम्। मधु॑ऽमतीम्। कृ॒णो॒तु॒। र॒यिम्। च॒। नः॒। सर्व॑ऽवीरम्। नि। य॒च्छा॒त्। ३१.१४।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • औदुम्बरमणिः
  • सविता
  • विराडास्तारपङ्क्तिः
  • औदुम्बरमणि सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

ऐश्वर्य की प्राप्ति का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (अयम्) यह (औदुम्बरः) संघटन चाहनेवाला, (मणिः) प्रशंसनीय (वीरः) वीर [परमात्मा] (वीराय) वीर पुरुष के लिये (बध्यते) धारण किया जाता है। (सः) वह (नः) हमारे लिये (मधुमतीम्) ज्ञानयुक्त (सनिम्) लाभ (कृणोतु) करे, (च) और (नः) हमारे लिये (सर्ववीरम्) सबका वीर बनानेवाला (रयिम्) धन (नि यच्छात्) नियत करे ॥१४॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य परमेश्वर के स्थिर कोश और नित्य दान का विचार करके पुरुषार्थ करते हैं, वे स्थिर निधि स्थापित करके सब मनुष्यों को वीर बनाते हैं ॥१४॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: १४−(अयम्) प्रसिद्धः (औदुम्बरः) म०१। संहतिस्वीकर्ता (मणिः) प्रशंसनीयः (वीरः) पराक्रमी परमात्मा (वीराय) पराक्रमिणे पुरुषाय (बध्यते) धार्यते (सः) तादृशः (नः) अस्मभ्यम् (सनिम्) लब्धिम् (मधुमतीम्) ज्ञानयुक्ताम् (कृणोतु) करोतु (रयिम्) धनम् (नः) अस्मभ्यम् (सर्ववीरम्) सर्वेषां वीरकरम् (नि यच्छात्) नियतं कुर्यात् ॥