०२७ सुरक्षा

०२७ सुरक्षा ...{Loading}...

Whitney subject
  1. For protection etc.: with a triple amulet.
VH anukramaṇī

सुरक्षा।
१-१५ भृग्वङ्गिराः। त्रिवृत्, चन्द्रमाश्च। अनुष्टुप्, ३, ९ त्रिष्टुप्, १० जगती, ११ आर्ची उष्णिक्, १२ आर्च्यनुष्टुप्, १३ साम्नी त्रिष्टुप् (११-१३ एकावसानाः)।

Whitney anukramaṇī

[Bhṛgvan̄giras.—pañcadaśakam. trivṛddevatyam uta cāndramasam. ānuṣṭubham: 3, 9. triṣṭubh; 10. jagatī ⌊? see under the verse⌋; 11. ārcy uṣṇih; 12. ārcy anuṣṭubh; 13. sāmnī triṣṭubh (11-13. 1-av.).]

Whitney

Comment

Found (except verses 12 and 13) also in Pāipp. x. The comm. quotes from the Nakṣ. K. (17, 19) its use, in a mahāśānti called prājāpatyā, by one desiring progeny and cattle, and in case of the loss of progeny, with the binding on of an amulet made of three metals, gold and silver and copper.

Translations

Translated: Griffith, ii. 283.

Griffith

A benedictory hymn

०१ गोभिष्ट्वा पात्वृषभो

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

गोभि॑ष्ट्वा पात्वृष॒भो वृषा॑ त्वा पातु वा॒जिभिः॑।
वा॒युष्ट्वा॒ ब्रह्म॑णा पा॒त्विन्द्र॑स्त्वा पात्विन्द्रि॒यैः ॥

०१ गोभिष्ट्वा पात्वृषभो ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. Let the bull (ṛṣabhá) protect thee with the kine; let the virile
    one (vṛ́ṣan) protect thee with the vigorous ones (vājín); let Vāyu
    protect thee with bráhman; let Indra protect thee with Indra’s powers
    (? indriyá).
Notes

The comm. reads in a vṛṣabhas.* In b, he naturally
understands horses as intended, and connects vājin with the root vij
(vājibhir vejanavadbhiḥ śīghragatibhir aśvāiḥ). Of bráhman he gives
three different and equally worthless explanations. To indriya he says
indriyāṇy atre ’ndrasṛṣṭānī ’ndrajuṣṭāni vā, which gives us no help.
*⌊But the text of the comm. has pātv ṛṣabhas.⌋

Griffith

Let the Bull guard thee with the kine, the Stallien with the fleet- foot steeds. Let Vayu keep thee safe with prayer, and Indra with his mighty power.

पदपाठः

गोभिः॑। त्वा॒। पा॒तु॒। ऋ॒ष॒भः। वृषा॑। त्वा॒। पा॒तु॒। वा॒जिऽभिः॑। वा॒युः। त्वा॒। ब्रह्म॑णा। पा॒तु॒। इन्द्रः॑। त्वा॒। पा॒तु॒। इ॒न्द्रि॒यैः। २७.१।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • त्रिवृत्
  • भृग्वङ्गिराः
  • अनुष्टुप्
  • सुरक्षा सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

आशीर्वाद देने का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - [हे मनुष्य !] (ऋषभः) सर्वदर्शक परमेश्वर (गोभिः) गौओं के साथ (त्वा) तुझे (पातु) बचावे, (वृषा) वीर्यवान् [परमेश्वर] (वाजिभिः) फुरतीले घोड़ों के साथ (त्वा) तुझे (पातु) बचावे। (वायुः) सर्वत्रगामी [परमेश्वर] (ब्रह्मणा) बढ़ते हुए अन्न के साथ (त्वा) तुझे (पातु) बचावे, (इन्द्रः) परम ऐश्वर्यवान् [जगदीश्वर] (इन्द्रियैः) परम ऐश्वर्य के व्यवहारों के साथ (त्वा) तुझे (पातु) बचावे ॥१॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - मनुष्य परमात्मा के श्रेष्ठ गुणों का चिन्तन करके अनेक पुरुषार्थों के साथ रक्षा करे ॥१॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: १−(गोभिः) धेनुभिः (त्वा) (पातु) (ऋषभः) ऋषिवृषिभ्यां कित्। उ०३।१२३। ऋष गतौ दर्शने च-अभच्, कित्। ऋषिर्दर्शनात्-निरु०२।११। सर्वदर्शकः परमेश्वरः (वृषा) वीर्यवान् (त्वा) (पातु) (वाजिभिः) वेगवद्भिरश्वैः (वायुः) सर्वत्रगामी परमेश्वरः (त्वा) (ब्रह्मणा) प्रवृद्धेनान्नेन-निघ०२।७ (पातु) (इन्द्रः) परमैश्वर्यवान्। जगदीश्वरः (पातु) (इन्द्रियैः) परमैश्वर्यव्यवहारैः ॥

०२ सोमस्त्वा पात्वोषधीभिर्नक्षत्रैः

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

सोम॑स्त्वा पा॒त्वोष॑धीभि॒र्नक्ष॑त्रैः पातु॒ सूर्यः॑।
मा॒द्भ्यस्त्वा॑ च॒न्द्रो वृ॑त्र॒हा वातः॑ प्रा॒णेन॑ रक्षतु ॥

०२ सोमस्त्वा पात्वोषधीभिर्नक्षत्रैः ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. Let Soma protect thee with the herbs; let the sun protect with the
    asterisms; [let] the moon, Vṛitra-slayer, [protect] ⌊thee⌋ from the
    months; let the wind defend with breath.
Notes

All the mss. without exception read in c mādbhyás, instead of the
mādbhís which we should have expected, and which the comm. has. It
seems like a blundering confusion of the two cases (the reverse of that
in 22. 1, above). The comm. makes nakṣatra here refer to the planets,
most unnecessarily; he reads in d rakṣati, but glosses it with
rakṣatu.

Griffith

Let Soma guard thee with the plants, Surya protect thee with the stars; With breath let Wind protect thee, and the Moon, foe-slayer, with the months.

पदपाठः

सोमः॑। त्वा॒। पा॒तु॒। ओष॑धीभिः। नक्ष॑त्रैः। पा॒तु॒। सूर्यः॑। मा॒त्ऽभ्यः। त्वा॒। च॒न्द्रः। वृ॒त्र॒ऽहा। वातः॑। प्रा॒णेन॑। र॒क्ष॒तु॒। २७.२।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • त्रिवृत्
  • भृग्वङ्गिराः
  • अनुष्टुप्
  • सुरक्षा सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

आशीर्वाद देने का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (सोमः) सोमरस (ओषधीभिः) ओषधियों के साथ (त्वा) तुझे (पातु) बचावे, (सूर्यः) सबका चलानेवाला सूर्य (नक्षत्रैः) नक्षत्रों के साथ (पातु) बचावे। (वृत्रहा) अन्धकारनाशक (चन्द्रः) आनन्दप्रद चन्द्रमा (माद्भ्यः) महीनों के लिये और (वातः) पवन (प्राणेन) प्राण [जीवनसामर्थ्य] के साथ (त्वा) तुझे (पातु) बचावे ॥२॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - मनुष्य ओषधि आदि संसार के सब पदार्थों से उपकार लेकर सुखी होवें ॥२॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: २−(सोमः) सोमरसः (त्वा) (पातु) (ओषधीभिः) (नक्षत्रैः) (पातु) (सूर्यः) लोकानां प्रेरक आदित्यः (माद्भ्यः) मासानां हिताय (त्वा) (चन्द्रः) आह्लादकश्चन्द्रमाः (वृत्रहा) शत्रुनाशकः (वातः) पवनः (प्राणेन) जीवनसामर्थ्येन (रक्षतु) ॥

०३ तिस्रो दिवस्तिस्रः

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

ति॒स्रो दिव॑स्ति॒स्रः पृ॑थि॒वीस्त्रीण्य॒न्तरि॑क्षाणि च॒तुरः॑ समु॒द्रान्।
त्रि॒वृतं॒ स्तोमं॑ त्रि॒वृत॒ आप॑ आहु॒स्तास्त्वा॑ रक्षन्तु त्रि॒वृता॑ त्रि॒वृद्भिः॑ ॥

०३ तिस्रो दिवस्तिस्रः ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. They call the heavens (dív) three, the earths three, the
    atmospheres three, the oceans four, the song of praise (stóma) triple,
    the waters triple: let these triple ones defend thee with the triple
    ones.
Notes

In Ppp., b and c have apparently dropped out, and d is made
to end with trivṛtās trivṛttibhiḥ. The mss. vary between trivṛ́ta
(which both editions read), trivṛ́tās, and trivṛ́tāt; the translation
implies trivṛ́tas, which the comm. has, and which is pretty evidently
the intent of the verse; ⌊cf. vs. 9 d, below⌋. The mss. to a great
extent read tṛv- instead of triv-, as in other like cases. In a
in our text, emend to tisráḥ. We need to combine trivṛtā ”pa ā- in
c to make a good triṣṭubh. ⌊I doubt if it is a triṣṭubh. To
reckon trī́ṇi to pāda a is very harsh. I suspect we have to
pronounce pṛthvī́s in a, and to read and pronounce trī́ṇy
antárikṣā
in b. Thus the verse scans as 8 + 11: 11 + 11.⌋

Griffith

Three are the earths, they say, and three the heavens, three are the atmospheres, and four the oceans. Threefold the hymn of praise, threefold the Waters. Let these with triple song and triplets guard thee.

पदपाठः

ति॒स्रः। दिवः॑। ति॒स्रः। पृ॒थि॒वीः। त्रीणि॑। अ॒न्तरि॑क्षाणि। च॒तुरः॑। स॒मु॒द्रान्। त्रि॒ऽवृत॑म्। स्तोम॑म्। त्रि॒ऽवृतः॑। आपः॑। आ॒हुः॒। ताः। त्वा॒। र॒क्ष॒न्तु॒। त्रि॒ऽवृता॑। त्रि॒वृत्ऽभिः॑। २७.३।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • त्रिवृत्
  • भृग्वङ्गिराः
  • त्रिष्टुप्
  • सुरक्षा सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

आशीर्वाद देने का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - [उत्कृष्ट, निकृष्ट, मध्यम होने से] (दिवः) प्रकाशमान पदार्थों को (तिस्रः) तीन, (पृथिवीः) पृथिवी के देशों को (तिस्रः) तीन, (अन्तरिक्षाणि) अन्तरिक्षलोकों को (त्रीणि) तीन, और (समुद्रान्) आत्माओं को [धर्म, अर्थ, काम, मोक्ष के लिये पुरुषार्थी होने से] (चतुरः) चार, (स्तोमम्) स्तुतियोग्य वेद को (त्रिवृतम्) तीन [कर्म, उपासना, ज्ञान] में वर्तमान, (त्रिवृतः) तीन [कर्म, उपासना, ज्ञान] में वर्तमान रहनेवाले (आपः) आप्त प्रजा लोग (आहुः) बताते हैं, (त्रिवृता) तीन [कर्म, उपासना, ज्ञान] में वर्तमान (ताः) वे [प्रजाएँ] (त्वा) तुझको (त्रिवृद्भिः) तीन [कर्म, उपासना और ज्ञानरूप] वृत्तियों के साथ (रक्षन्तु) बचावें ॥३॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य संसार के पदार्थों के तत्त्वों को जानकर पुरुषार्थ करते हैं, वे सदा सुरक्षित रहते हैं ॥३॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ३−(तिस्रः) उत्कृष्टनिकृष्टमध्यमभेदेन त्रिसंख्याकाः (दिवः) प्रकाशमानान् पदार्थान् (तिस्रः) त्रिसंख्याकाः (पृथिवीः) पृथिवीदेशान् (त्रीणि) त्रिसंख्याकानि (अन्तरिक्षाणि) अन्तरिक्षस्थलोकान् (चतुरः) धर्मार्थकाममोक्षेभ्यः पुरुषार्थकरणात् चतुःसंख्याकान् (समुद्रान्) समुद्र आत्मा-निरु०१४।१६। जीवात्मनः (त्रिवतम्) वृतु वर्तने-क्विप्। त्रिषु कर्मोपासनाज्ञानेषु वर्त्तमानम् (स्तोमम्) स्तुत्यं वेदम् (त्रिवृतः) त्रिषु कर्मोपासनाज्ञानेषु वर्तमानाः (आपः) आप्ताः प्रजाः-दयानन्दभाष्ये, यजु०६।२७ (आहुः) कथयन्ति (ताः) प्रजाः (त्वा) (रक्षन्तु) (त्रिवृता) सुपां सुलुक्०। पा०७।१।३९। प्रथमाविभक्तेराकारादेशः। त्रिवृतः। त्रिषु कर्मोपासनाज्ञानेषु वर्तमानाः (त्रिवृद्भिः) तिसृभिः कर्मोपासनाज्ञानरूपाभिर्वृत्तिभिः सह ॥

०४ त्रीन्नाकांस्त्रीन्समुद्रांस्त्रीन्ब्रध्नांस्त्रीन्वैष्टपान्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

त्रीन्नाकां॒स्त्रीन्स॑मु॒द्रांस्त्रीन्ब्र॒ध्नांस्त्रीन्वै॑ष्ट॒पान्।
त्रीन्मा॑त॒रिश्व॑न॒स्त्रीन्त्सूर्या॑न्गो॒प्तॄन्क॑ल्पयामि ते ॥

०४ त्रीन्नाकांस्त्रीन्समुद्रांस्त्रीन्ब्रध्नांस्त्रीन्वैष्टपान् ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. The three firmaments (nā́ka), the three oceans, the three bright
    ones (bradhná), the three at the summit (? vāiṣṭapá), the three
    Mātariśvans, the three suns, do I arrange (kḷp) as thy guardians.
Notes

Nearly ail the mss. read in a nā́kaṅs, and a part also
bradháṅs.* The comm. has badhnān, and ⌊some of⌋ our mss. also
badh-, although SPP. strangely appears to find no badh- among his
authorities. The pada-mss. give nā́kam and ⌊some of them⌋ bradhnán.
Some mss. accent mātáriś- in c, and read goptrī́n in d. All
these are of the superficial variety of discordant readings which swarm
in this book, and have no real importance. The comm. explains his
badhnān thus: trīn badhnān badhnaḥ sarvasya bandha ādhārabhūta
ādityaḥ
, in which he shows himself equal to the occasion after
precisely his own fashion. The Anukr. takes no notice of the metrical
irregularity (7 + 7: 9 + 7 = 30). ⌊Roth notes expressly that Ppp. reads
vāiṣṭapān.⌋ *⌊Cf. note to 13. 8 above, and to 28. 2; also Müller’s
1st quarto ed. of RV., vol. 1., preface, p. xii; and Pischel, Gram. der
Prakrit-sprachen
, §83.⌋

Griffith

Three vaults of heaven, and three seas, three bright, three stationary ones, Three Matarisvans, and three suns, protectors, I arrange for thee.

पदपाठः

त्रीन्। नाका॑न्। त्रीन्। स॒मु॒द्रान्। त्रीन्। ब्र॒ध्नान्। त्रीन्। वै॒ष्ट॒पान्। त्रीन्। मा॒त॒रिश्व॑नः। त्रीन्। सूर्या॑न्। गो॒प्तॄन्। क॒ल्प॒या॒मि॒। ते॒। २७.४।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • त्रिवृत्
  • भृग्वङ्गिराः
  • अनुष्टुप्
  • सुरक्षा सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

आशीर्वाद देने का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - [हे मनुष्य !] (त्रीन्) तीन [आत्मा, मन और शरीर सम्बन्धी] (नाकान्) सुखों को, (त्रीन्) तीन [ऊपर, नीचे और मध्य में वर्तमान] (समुद्रान्) अन्तरिक्षों को, (त्रीन्) तीन [कर्म, उपासना और ज्ञान] (ब्रध्नान्) बड़े व्यवहारों को, (त्रीन्) तीन [स्थान, नाम और जन्म वा जातिवाले] (वैष्टपान्) संसार निवासियों को, (त्रीन्) तीन [ऊपर नीचे और तिरछे चलनेवाले] (मातरिश्वनः) आकाशगामी पवनों को, और (त्रीन्) तीन [वृष्टि, अन्नोत्पत्ति और पुष्टि करनेवाले] (सूर्यान्) सूर्य [के तापों] को (ते) तेरे (गोप्तॄन्) रक्षक (कल्पयामि) मैं बनाता हूँ ॥४॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य पदार्थों के तत्त्वों को यथावत् समझकर उपयोग में लाते हैं, वे उन्नति करते हैं ॥४॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: मन्त्र ३,४ का मिलान करो-अ०५।२८।१४, १५॥४−(त्रीन्) आत्ममनःशरीरसम्बन्धिनः (नाकान्) आनन्दान् (त्रीन्) ऊर्ध्वाधोमध्यवर्तमानान् (समुद्रान्) अन्तरिक्षदेशान् (त्रीन्) कर्मोपासनाज्ञानाख्यान् (ब्रध्नान्) बन्धेर्ब्रधिबुधी च। उ०३।५। बन्ध बन्धने-नक्, ब्रधादेशः। ब्रध्नो महन्नाम-निघ०३।३। महतो व्यवहारान् (त्रीन्) स्थाननामजन्माख्याकान् (वैष्टपान्) विटपविष्टपविशिपोलपाः। उ०३।१४५। विश प्रवेशने-कपप्रत्ययः, तुडागमः। विष्टप-अण्। विष्टपेषु भुवनेषु निवासकान् (त्रीन्) ऊर्ध्वाधस्तिर्यग्गतीन् (मातरिश्वनः) मातरि आकाशे श्वयन्ति गच्छन्ति ये तान् पवनान् (त्रीन्) वृष्ट्यन्नोत्पत्तिपुष्टिकारकान् (सूर्यान्) सूर्यप्रदेशान् (गोप्तॄन्) रक्षकान् (कल्पयामि) रचयामि (ते) तव ॥

०५ घृतेन त्वा

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

घृ॒तेन॑ त्वा॒ समु॑क्षा॒म्यग्न॒ आज्ये॑न व॒र्धय॑न्।
अ॒ग्नेश्च॒न्द्रस्य॒ सूर्य॑स्य॒ मा प्रा॒णं मा॒यिनो॑ दभन् ॥

०५ घृतेन त्वा ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. With ghee do I sprinkle thee all over, O Agni, increasing thee with
    sacrificial butter; of fire, of moon, of sun, let not the wily ones
    damage the breath.
Notes

The comm. takes the liberty of filling out c, d so as to mean “by
the favor of the fire etc….thy breath, O man that wearest the
threefold amulet.” Some of SPP’s mss. read in a ukhyāmi and
ukṣyāmi.

Griffith

Increasing thee with butter I, Agni! with fatness sprinkle thee. Let not magicians harm the life of Agni or of Moon or Sun.

पदपाठः

घृ॒तेन॑। त्वा॒। सम्। उ॒क्षा॒मि॒। अग्ने॑। आज्ये॑न। व॒र्धय॑न्। अ॒ग्नेः। च॒न्द्रस्य॑। सूर्य॑स्य। मा। प्रा॒णम्। मा॒यिनः॑। द॒भ॒न्। २७.५।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • त्रिवृत्
  • भृग्वङ्गिराः
  • अनुष्टुप्
  • सुरक्षा सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

आशीर्वाद देने का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) हे अग्नि [ के समान तेजस्वी विद्वान् ! ] जैसे अग्नि | को ] (श्राज्येन) घृत से (वर्धयन्) बढ़ाता हुआ मैं (त्वा) तुझे (घृतेन) ज्ञान प्रकाश से (सम्) यथावत् (उक्षामि) बढ़ाता हूं । (अग्ने:) अग्नि के, (चन्द्रस्य) चन्द्रमा केऔर (सूर्यस्य) सूर्य के (प्राणम्) प्रारण [जीवन सामर्थ्य ] को (मायिनः) छली(मा दभन्) नहीं नाश करें ||५||

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - सब मनुष्य विद्या से पूर्ण होकर और अग्नि, चन्द्रमा और सूर्य आदि की जीवनशक्तियों से यथावत् उपकार लेकर शत्रुओं को वश में करें –॥५॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ५−(घृतेन) ज्ञानप्रकाशेन (त्वा) त्वाम् (सम्) सम्यक् (उक्षामि) उक्षण उक्षतेर्वृद्धिकर्मणः-निरु०१२।९। वर्धयमामि (अग्ने) हे अग्निवत्तेजस्विन् विद्वन् (आज्येन) सर्पिषा। होमद्रव्येण (वर्धयन्) प्रवृद्धं कुर्वन्-अग्निं यथा (अग्नेः) पावकस्य (चन्द्रस्य) चन्द्रलोकस्य (सूर्यस्य) भास्करस्य (प्राणम्) जीवनसामर्थ्यम् (मायिनः) छलिनः (मा दभन्) दम्भु दम्भे-लुङ्। मा हिंसन्तु नाशयन्तु ॥

०६ मा वः

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

मा वः॑ प्रा॒णं मा वो॑ऽपा॒नं मा हरो॑ मा॒यिनो॑ दभन्।
भ्रा॑जन्तो वि॒श्ववे॑दसो दे॒वा दैव्ये॑न धावत ॥

०६ मा वः ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. Let not the wily ones damage your breath, nor your expiration nor
    flame (? háras); shining, all-possessing, run ye, O gods, with what is
    of the gods.
Notes

The translation implies emendation of devā́s in d to dévās; the
comm. understands dévās, but doubtless only by his customary disregard
of the accent. He understands vas in a ⌊altenatively⌋ as plur.
majest.
of the king on whom the amulet is bound, and haras in b
as śatrubalāpahārakaṁ tejas. To dāivyena in d he supplies
rathādinā sādhanena vegena vā. We are tempted to emend at the end to
dāívyenā́ ”dhāvata; Ppp. reads māvata for dhāvata.

Griffith

Let not magicians mar your heat, your vital or diffusive breath. Brilliant and all-possessing Gods, run ye your course with God- like power.

पदपाठः

मा। वः॒। प्रा॒णम्। मा। वः॒। अ॒पा॒नम्। मा। हरः॑। मा॒यिनः॑। द॒भ॒न्। भ्राज॑न्तः। वि॒श्वऽवे॑दसः। दे॒वाः। दैव्ये॑न। धा॒व॒त॒। २७.६।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • त्रिवृत्
  • भृग्वङ्गिराः
  • अनुष्टुप्
  • सुरक्षा सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

आशीर्वाद देने का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - [हे मनुष्यो !] (मा) न तो (वः) तुम्हारे (प्राणम्) श्वास को, (मा) न (वः) तुम्हारे (अपानम्) प्रश्वास को, और (मा) न (हरः) तेज को (मायिनः) छली लोग (दभन्) नष्ट करें। (भ्राजन्तः) चमकते हुए, (विश्ववेदसः) सब प्रकार धनवाले, (देवाः) विद्वानो ! तुम (दैव्येन) विद्वानों के योग्य कर्म के साथ (धावत) धावा करो ॥६॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को विद्वानों के समान दूरदर्शी होकर शत्रु लोग रोकने चाहिएँ कि जिससे वे किसी प्रकार हानि न पहुँचावें ॥६॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ६−(मा) निषेधे (वः) युष्माकम् (प्राणम्) श्वासम् (मा) (वः) (अपानम्) प्रश्वासम् (हरः) तेजः (मायिनः) छलिनः (मा दभन्) मा नाशयन्तु (भ्राजन्तः) दीप्यमानाः (विश्ववेदसः) सर्वधनाः (देवाः) विद्वांसः (दैव्येन) देव-यञ्। विद्वद्योग्यकर्मणा (धावत) शीघ्रं गच्छत ॥

०७ प्राणेनाग्निं सम्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

प्रा॒णेना॒ग्निं सं सृ॑जति॒ वातः॑ प्रा॒णेन॒ संहि॑तः।
प्रा॒णेन॑ वि॒श्वतो॑मुखं॒ सूर्यं॑ दे॒वा अ॑जनयन् ॥

०७ प्राणेनाग्निं सम् ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. One unites Agni with breath; the wind is combined with breath; with
    breath the gods generated the sun that faces all ways. ⌊See p. xxxvi,
    n.⌋
Notes

All the mss. (save one of SPP’s, which has -jāti) read sṛjati in
a, and, as the meter favors it, it might better stand (our text
emended to -anti). Ppp. gives for a prāṇenā ’gniṁ saṁ dadhata,
and ⌊reads and⌋ combines at the end ⌊suryaṁdevā ’janayan.

Griffith

Fire they endow with vital breath, Wind is compact, with vital breath: With vital breath the Gods produced the Sun whose face turn every way.

पदपाठः

प्रा॒णेन॑। अ॒ग्निम्। सम्। सृ॒ज॒ति॒। वातः॑। प्रा॒णेन॑। सम्ऽहि॑तः। प्रा॒णेन॑। वि॒श्वतः॑ऽमुखम्। सूर्य॑म्। दे॒वाः। अ॒ज॒न॒य॒न्। २७.७।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • त्रिवृत्
  • भृग्वङ्गिराः
  • अनुष्टुप्
  • सुरक्षा सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

आशीर्वाद देने का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - वह [परमात्मा] (प्राणेन) प्राण [जीवनसामर्थ्य] के साथ (अग्निम्) अग्नि को (सं सृजति) संयुक्त करता है, (वातः) वायु (प्राणेन) प्राण [जीवनसामर्थ्य] के साथ (संहितः) मिला हुआ है। (प्राणेन) प्राण [जीवनसामर्थ्य] के साथ (विश्वतोमुखम्) सब ओर मुखवाले (सूर्यम्) सूर्य को (देवाः) दिव्य नियमों ने (अजनयन्) उत्पन्न किया है ॥७॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जैसे परमात्मा ने अग्नि आदि में प्राण वा जीवनसामर्थ्य देकर उपयोगी बनाया है, वैसे ही मनुष्य अपनी आत्मिक और शारीरिक शक्तियों द्वारा जीवन को उपयोगी बनावें ॥७॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ७−(प्राणेन) जीवनसामर्थ्येन (अग्निम्) पावकम् (सं सृजति) संयोजयति स परमेश्वरः (वातः) वायुः (प्राणेन) जीवनसामर्थ्येन (संहितः) संधीकृतः (प्राणेन) (विश्वतोमुखम्) सर्वतोमुखमिव द्रष्टारम् (सूर्यम्) (देवाः) दिव्यनियमाः (अजनयन्) उदपादयन् ॥

०८ आयुषायुष्कृतां जीवायुष्माञ्जीव

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

आयु॑षायु॒ष्कृतां॑ जी॒वायु॑ष्माञ्जीव॒ मा मृ॑थाः।
प्रा॒णेना॑त्म॒न्वतां॑ जीव मा मृ॒त्योरुद॑गा॒ वश॑म् ॥

०८ आयुषायुष्कृतां जीवायुष्माञ्जीव ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. Live thou with the life-time of the life-time-makers; live as one
    long-lived; do not die; live with the breath of the soulful
    (ātmanvánt); do not come under the control of death.
Notes

Nearly all the mss. read in a āyuḥkṛ́tām, and SPP. follows them,
although the comm. gives -uṣk-. In c both the editions emend to
ātmanvátām, all the mss. having ātmatvátām (p. ātma॰tvátām!); the
comm. appears to imply -nvatām in his explanation, though (according
to SPP.) his text also has -tvatām. Nearly all ⌊SPP’s authorities⌋
accent after it jīvá; both editions read jīva, ⌊SPP.⌋ on very
slender authority. Our úpa gās in d is an emendation, for the úd
agās
of the mss., SPP., and the comm.; the change was demanded by the
requirements both of grammar and of the sense; and Ppp. supports it,
reading upa gā v-.

Griffith

Live with the Life-Creators’ life. Die not, live on to lengthened age. Live with the breath of men with souls. Submit not to the power of Death.

पदपाठः

आयु॑षा। आ॒युः॒ऽकृता॑म्। जी॒व॒। आयु॑ष्मान्। जी॒व॒। मा। मृ॒थाः॒। प्रा॒णेन॑। आ॒त्म॒न्ऽवता॑म्। जी॒व॒। मा। मृ॒त्योः। उत्। अ॒गाः॒। वश॑म्। २७.८।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • त्रिवृत्
  • भृग्वङ्गिराः
  • अनुष्टुप्
  • सुरक्षा सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

आशीर्वाद देने का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (आयुष्कृताम्) जीवन बनानेवाले [विद्वानों] के (आयुषा) जीवन के साथ (जीव) तू जीवित रह, (आयुष्मान्) उत्तम जीवनवाला होकर (जीव) तू जीवित रह, (मा मृथाः) तू मत मरे। (आत्मन्वताम्) आत्मावालों के (प्राणेन) प्राण [जीवनसामर्थ्य] से (जीव) तू जीवित रह (मृत्योः) मृत्यु के (वशम्) वश में (मा उत् अगाः) मत जा ॥८॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को योग्य है कि बड़े जितेन्द्रिय पुरुषार्थी महात्माओं के समान अपने जीवन को पुरुषार्थी बनाकर यशस्वी होवें ॥८॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ८−(आयुषा) जीवनेन (आयुष्कृताम्) ब्रह्मचर्यादितपसा आयुषोऽलङ्कुर्वताम् (जीव) प्राणान् धारय (आयुष्मान्) उत्तमजीवनयुक्तः सन् (जीव) (मा मृथाः) प्राणान् मा त्यज (प्राणेन) जीवनसामर्थ्येन (आत्मन्वताम्) अ०४।१०।७। आत्मन्-मतुप्, नुडागमः। सात्मकानां दृढजीवनवताम् (मृत्योः) मरणस्य (मा उत् अगाः) इण् गतौ-लुङ्। मा प्राप्नुहि (वशम्) अधीनत्वम् ॥

०९ देवानां निहितम्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

दे॒वानां॒ निहि॑तं नि॒धिं यमिन्द्रो॒ऽन्ववि॑न्दत्प॒थिभि॑र्देव॒यानैः॑।
आपो॒ हिर॑ण्यं जुगुपुस्त्रि॒वृद्भि॒स्तास्त्वा॑ रक्षन्तु त्रि॒वृता॑ त्रि॒वृद्भिः॑ ॥

०९ देवानां निहितम् ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. The treasured (ni-dhā) treasure of the gods that Indra discovered
    by roads that the gods travel—the gold did the waters guard with triple
    ones; let those triple ones defend thee with the triple ones.
Notes

The last pāda is a repetition of 3 d, and has the same readings as
there in mss.,* editions, and comm. Instead of índro ‘nv- in a, b
the mss. give indrā ’nv- (p. indra: anu-); but this time SPP. also,
as well as we, emends to the former reading, which is that of the comm.
Nidhiṁ devā́nāṁ níhitaṁ yám índraḥ would be good rhythm.⌋ *⌊Or nearly
so: but trivṛ́tā of 3 is here tṛvátā.⌋

Griffith

The secret treasure of the Gods which Indra, by pathways travelled by the Gods, discovered, That gold the Waters with the triplets guarded. May they keep thee with threebold hymn and triplets.

पदपाठः

दे॒वाना॑म्। निऽहि॑तम्। नि॒ऽधिम्। यम्। इन्द्रः॑। अ॒नु॒ऽअवि॑न्दत्। प॒थिऽभिः॑। दे॒व॒ऽयानैः॑। आपः॑। हिर॑ण्यम्। जु॒गु॒षुः॒। त्रि॒वृत्ऽभिः॑। ताः। त्वा॒। र॒क्ष॒न्तु॒। त्रि॒ऽवृता॑। त्रि॒वृत्ऽभिः॑। २७.९।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • त्रिवृत्
  • भृग्वङ्गिराः
  • त्रिष्टुप्
  • सुरक्षा सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

आशीर्वाद देने का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (देवानाम्) विद्वानों के (निहितम्) धरे हुए (यम्) जिस (निधिम्) निधि [रत्नों के कोश] को (इन्द्रः) इन्द्र [बड़े ऐश्वर्यवान् पुरुष] ने (देवयानैः) विद्वानों के चलने योग्य (पथिभिः) मार्गों से (अन्वविन्दत) खोजकर पाया है। (आपः) आप्त प्रजाओं ने (हिरण्यम्) उस तेज [वा सुवर्ण] को (त्रिवृद्भिः) तीन [कर्म, उपासना, ज्ञानरूप] वृत्तियों के साथ (जुगुपुः) रक्षित किया है, (त्रिवृता) तीन [कर्म, उपासना, ज्ञान] में वर्तमान (ताः) वे [प्रजाएँ] (त्वा) तुझको (त्रिवृद्भिः) तीन [कर्म, उपासना, ज्ञानरूप] वृत्तियों के साथ (रक्षन्तु) बचावें ॥९॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जो पुरुष शूर महात्माओं के समान वेदोक्त मार्ग पर चलकर धर्म के साथ तेज वा सुवर्ण आदि धन प्राप्त करते हैं, प्रजागण उन धीरवीरों को प्रिय जानकर सदा उनकी रक्षा करते रहें ॥९॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ९−(देवानाम्) विदुषाम् (निहितम्) स्थापितम् (निधिम्) रत्नसंग्रहम् (यम्) (इन्द्रः) परमैश्वर्यवान् पुरुषः (अन्वविन्दत) अन्विष्य लब्धवान् (पथिभिः) मार्गैः (देवयानैः) विद्वद्भिर्गन्तव्यैः (आपः) म०३। आप्ताः प्रजाः (हिरण्यम्) तत्तेजः सुवर्णं वा (जुगुपुः) ररक्षुः। अन्यद् पूर्ववत् म०३॥

१० त्रयस्त्रिंशद्देवतास्त्रीणि च

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

त्रय॑स्त्रिंशद्दे॒वता॒स्त्रीणि॑ च वी॒र्या᳡णि प्रिया॒यमा॑णा जुगुपुर॒प्स्व॑१॒॑न्तः।
अ॒स्मिंश्च॒न्द्रे अधि॒ यद्धिर॑ण्यं॒ तेना॒यं कृ॑णवद्वी॒र्या॑णि ॥

१० त्रयस्त्रिंशद्देवतास्त्रीणि च ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. Thirty-three deities and three heroisms guarded [it] within the
    waters, holding [it] dear; what gold there is upon this shining one (?
    candrá), therewith shall this man do heroisms.
Notes

All the mss. read in b priyā́yamā́ṇā (p. priyā́ya: mā́ṇā!); but here
again SPP. has the courage to follow us in emending to priyāyámāṇās
(p. priya॰yámāṇāḥ), since the comm. so understands it; it is only a
question whether in pada-text -māṇā should not rather be read, as
agreeing with the nearer of the two nouns; the comm. takes it as fem.
(priyam ivā ”carantyaḥ). The Anukr. is curiously confused here; after
correctly defining the verse devānāṁ nihitaṁ nidhim as a triṣṭubh,
it proceeds to define āpo hiraṇyaṁ jugupuḥ as a jagatī, and takes no
note of trayastriṅśad devatāḥ as a pratīka. Probably there is a
quid pro quo here, by a slip of memory; but one does not see how this
highly irregular* verse (13 + 11: 10 + 11 = 45) should be called simply
a jagatī. ⌊With a, cf. 37. 1 c, below.⌋ *⌊Possibly we have to
substitute the older grammatical equivalent in a, trī́ ca vīryā̀
(cf. 3 b); a ‘sti before ádhi would mend c.⌋

Griffith

With friendly thoughts the Deities, three-and thirty, and three great Powers preserved it in the Waters. He made heroic powers with the gold that lies upon this Moon.

पदपाठः

त्रयः॑ऽत्रिं॑शत्। दे॒वताः॑। त्रीणि॑। च॒। वी॒र्या᳡णि। प्रि॒य॒ऽयमा॑णाः। जु॒गु॒पुःः॒। अ॒प्ऽसु। अ॒न्तः। अ॒स्मिन्। च॒न्द्रे। अधि॑। यत्। हिर॑ण्यम्। तेन॑। अ॒यम्। कृ॒ण॒व॒त्। वी॒र्या᳡णि। २७.१०।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • त्रिवृत्
  • भृग्वङ्गिराः
  • विराट्स्थाना त्रिष्टुप्
  • सुरक्षा सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

आशीर्वाद देने का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (प्रियायमाणाः) प्रिय मानते हुए (त्रयस्त्रिंशत्) तेंतीस [८ वसु अर्थात् अग्नि, पृथिवी, वायु, अन्तरिक्ष, आदित्य, द्यौः वा प्रकाश, चन्द्रमा और नक्षत्र,−११ रुद्र अर्थात् प्राण, अपान, व्यान, समान, उदान, नाग, कूर्म, कृकल, देवदत्त, धनञ्जय यह दस प्राण और ग्यारहवाँ जीवात्मा,−१२ महीने,−१ इन्द्र अर्थात् बिजुली,−एक प्रजापति वा यज्ञ] (देवताः) देवताओं (च) और (त्रीणि) तीन [कायिक, वाचिक और मानसिक] (वीर्याणि) वीर कर्मों ने (अप्सु अन्तः) आप्त प्रजाओं के बीच (अस्मिन्) इस (चन्द्रे) आनन्द देनेवाले [जीवात्मा] में (अधि) अधिकारपूर्वक (यत्) जिस (हिरण्यम्) कमनीय तेज को (जुगुपुः) रक्षित किया है, (तेन) उसी [तेज] से (अयम्) यह [जीवात्मा] (वीर्याणि) वीर कर्मों को (कृणवत्) करे ॥१०॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - परमात्मा ने वसु आदि तेंतीस देवताओं शारीरिक आदि शक्तियों और पूर्व संस्कारों द्वारा मनुष्यों में जो तेज स्थापित किया है, मनुष्य उस तेज को विद्या आदि द्वारा प्रकाशित करके पराक्रम करता रहे ॥१०॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: १०−(त्रयस्त्रिंशत्) अथर्व०६।१३९।१। अष्टौ वसवो यथा, अग्निश्च पृथिवी च वायुश्चान्तरिक्षं चादित्यश्च द्यौश्च चन्द्रमाश्च नक्षत्राणि चेति, एकादश रुद्रा यथा प्राणापानव्यानसमानोदाननागकूर्मकृकलदेवदत्त-धनञ्जया इति दश प्राणा आत्मैकादशः, द्वादश मासाः, इन्द्रश्च प्रजापतिश्चेति (देवताः) देवाः (त्रीणि) कायिकवाचिकमानसानि (वीर्याणि) वीरकर्माणि। सामर्थ्यानि (प्रियायमाणाः) कर्तुः क्यङ् सलोपश्च। पा०३।१।११। प्रिय-क्यङ्। प्रिय इवाचरतीति प्रियायते, शानच्। प्रिया इवाचरन्त्यः (जुगुपुः) ररक्षुः (अप्सु) म०३। आप्तासु प्रजासु (अन्तः) मध्ये (अस्मिन्) समीपवर्तिनि (चन्द्रे) आह्लादके जीवात्मनि (अधि) अधिकारपूर्वकम् (यत्) (हिरण्यम्) कमनीयं तेजः (तेन) तेजसा (अयम्) जीवात्मा (वीर्याणि) ॥

११ ये देवा

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

ये दे॑वा दि॒व्येका॑दश॒ स्थ ते॑ देवासो ह॒विरि॒दं जु॑षध्वम् ॥

११ ये देवा ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. Ye, O gods, that are eleven in the sky, do ye, O gods, enjoy this
    oblation.
Notes
Griffith

O ye eleven Gods who are in heaven, accept this sacrifice.

पदपाठः

ये। दे॒वाः॒। दि॒वि। एका॑दश। स्थ। ते। दे॒वा॒सः॒। ह॒विः। इ॒दम्। जु॒ष॒ध्व॒म्। २७.११।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • त्रिवृत्
  • भृग्वङ्गिराः
  • एकावसानार्च्युष्णिक्
  • सुरक्षा सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

आशीर्वाद देने का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (देवाः) हे विद्वानो ! (ये) जो तुम (दिवि) सूर्यलोक में (एकादश) ग्यारह [प्राण, अपान, व्यान, समान, उदान, नाग, कूर्म, कृकल, देवदत्त, धनञ्जय, दस प्राण और ग्यारहवें जीवात्मा के समान] (स्थ) हो, (देवासः) हे विद्वानो ! (ते) वे तुम (इदम्) इस (हविः) ग्रहणयोग्य वस्तु [वचन] को (जुषध्वम्) सेवन करो ॥११॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जैसे सूर्यादि लोकों में सब पदार्थ स्थित रहकर अपना-अपना कर्तव्य कर रहे हैं, वैसे ही मनुष्यों को ईश्वर और वेद में दृढ़ रहकर अपने कर्तव्य में परम निष्ठा रखनी चाहिये ॥११-१३॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: मन्त्र ११-१३ कुछ भेद से ऋग्वेद में हैं-१।१३९।-११ और यजुर्वेद ७।१९॥११−(ये) जे यूयम् (देवाः) हे विद्वांसः (दिवि) सूर्यलोके (एकादश) दयानन्दभाष्ये, यजु०७।१९। प्राणापानव्यानसमानौदाननागकूर्मकृकलदेवदत्तधनञ्जया इति दश प्राणा आत्मैकादश−इत्येतैः समानाः (स्थ) भवथ (ते) ते यूयम् (देवासः) हे विद्वांसः (हविः) ग्राह्यं वस्तु। वचनम् (इदम्) (जुषध्वम्) सेवध्वम् ॥

१२ ये देवा

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

ये दे॑वा अ॒न्तरि॑क्ष॒ एका॑दश॒ स्थ ते॑ देवासो ह॒विरि॒दं जु॑षध्वम् ॥

१२ ये देवा ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. Ye, O gods, that are eleven in the atmosphere, do ye, O gods, enjoy
    this oblation.
Notes
Griffith

O ye eleven Gods who are in air, accept this sacrifice.

पदपाठः

ये। दे॒वाः॒। अ॒न्तरि॑क्षे। एका॑दश। स्थ। ते। दे॒वा॒सः॒। ह॒विः। इ॒दम्। जु॒ष॒ध्व॒म्। २७.१२।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • त्रिवृत्
  • भृग्वङ्गिराः
  • एकावसानार्च्युष्णिक्
  • सुरक्षा सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

आशीर्वाद देने का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (देवाः) हे विद्वानो ! (ये) जो तुम (अन्तरिक्षे) अन्तरिक्ष में (एकादश) ग्यारह [श्रोत्र, त्वचा, चक्षु, जिह्वा, नासिका, वाणी, हाथ, पाँव, गुदा, लिङ्ग और मन−इन ग्यारह के समान] (स्थ) हो, (देवासः) हे विद्वानो ! (ते) वे तुम (इदम्) इस (हविः) ग्रहणयोग्य वस्तु [वचन] को (जुषध्वम्) सेवन करो ॥१२॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जैसे सूर्यादि लोकों में सब पदार्थ स्थित रहकर अपना-अपना कर्तव्य कर रहे हैं, वैसे ही मनुष्यों को ईश्वर और वेद में दृढ़ रहकर अपने कर्तव्य में परम निष्ठा रखनी चाहिये ॥११-१३॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: मन्त्र ११-१३ कुछ भेद से ऋग्वेद में हैं-१।१३९।-११ और यजुर्वेद ७।१९॥१२−(अन्तरिक्षे) मध्यलोके (एकादश) यजु०७।१९। श्रोत्रत्वक्चक्षूरसनाघ्राणवाक्पाणिपादपायूपस्थमनांसि-इत्येभिः समानाः। अन्यत् पूर्ववत् ॥

१३ ये देवा

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

ये दे॑वा पृथि॒व्यामेका॑दश॒ स्थ ते॑ देवासो ह॒विरि॒दं जु॑षध्वम् ॥

१३ ये देवा ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. Ye, O gods, that are eleven on the earth, do ye, O gods, enjoy this
    oblation.
Notes

With these three verses corresponds RV. i. 139. 11: yé devāso divy
ékādaśa sthá pṛthivyā́m ádhy ékādaśa sthá: apsukṣíto mahināí ’kādaśa sthá
té devāso yajñám imáṁ juṣadhvam;
VS. vii. 19 precisely agrees with
this; MS. (in i. 3. 13) reads devās in a; TS. (in i. 4. 10) reads
devās in both a and d ⌊and apsuṣádo in c⌋. The comm’s
text inserts in vs. 11 divyās after devās.

Griffith

O ye eleven Gods who are on earth, accept this sacrifice.

पदपाठः

ये। दे॒वाः॒। पृ॒थि॒व्याम्। एका॑दश। स्थ। ते। दे॒वा॒सः॒। ह॒विः। इ॒दम्। जु॒ष॒ध्व॒म्। २७.१३।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • त्रिवृत्
  • भृग्वङ्गिराः
  • एकावसाना साम्नी त्रिष्टुप्
  • सुरक्षा सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

आशीर्वाद देने का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (देवाः) हे विद्वानो ! (ये) जो तुम (पृथिव्याम्) पृथिवी पर (एकादश) ग्यारह [पृथिवी, जल, अग्नि, पवन, आकाश, आदित्य, चन्द्रमा, नक्षत्र, अहङ्कार, महत्तत्त्व और प्रकृति−इन ग्यारह के समान] (स्थ) हो, (देवासः) हे विद्वानो ! (ते) वे तुम (इदम्) इस (हविः) ग्रहणयोग्य वस्तु [वचन] को (जुषध्वम्) सेवन करो ॥१३॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जैसे सूर्यादि लोकों में सब पदार्थ स्थित रहकर अपना-अपना कर्तव्य कर रहे हैं, वैसे ही मनुष्यों को ईश्वर और वेद में दृढ़ रहकर अपने कर्तव्य में परम निष्ठा रखनी चाहिये ॥११-१३॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: मन्त्र ११-१३ कुछ भेद से ऋग्वेद में हैं-१।१३९।-११ और यजुर्वेद ७।१९॥१३−(पृथिव्याम्) भूम्याम् (एकादश) यजु०७।१९। पृथिव्यप्तेजोवाय्वाकाशादित्यचन्द्रनक्षत्राहङ्कारमहत्तत्त्व-प्रकृतय इत्येभिः समानाः। अन्यत् पूर्ववत् ॥

१४ असपत्नं पुरस्तात्पश्चान्नो

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

अ॑सप॒त्नं पु॒रस्ता॑त्प॒श्चान्नो॒ अभ॑यं कृतम्।
स॑वि॒ता मा॑ दक्षिण॒त उ॑त्त॒रान्मा॑ शची॒पतिः॑ ॥

१४ असपत्नं पुरस्तात्पश्चान्नो ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. Freedom from rivals in front, behind us [is] fearlessness made;
    Savitar [protect] me on the south, the lord of śachī me on the north.
Notes
Griffith

Peace hath been given us from the east, and from the west security. Savitar guard me from the south, and from the north the Lord of Might.

पदपाठः

अ॒स॒प॒त्नम्। पु॒रस्ता॑त्। प॒श्चात्। नः॒। अभ॑यम्। कृ॒त॒म्। स॒वि॒ता। मा॒। द॒क्षि॒ण॒तः। उ॒त्त॒रात्। मा॒। शची॒ऽपतिः॑। २७.१४।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • त्रिवृत्
  • भृग्वङ्गिराः
  • अनुष्टुप्
  • सुरक्षा सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

आशीर्वाद देने का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (नः) हमारे लिये (मा) मुझको (पुरस्तात्) सामने से [वा पूर्व दिशा से], (पश्चात्) पीछे से [वा पश्चिम से], (दक्षिणतः) दाहिनी ओर [वा दक्खिन] से और (मा) मुझको (उत्तरात्) बाईं ओर से [वा उत्तर से] (सविता) सर्वप्रेरक राजा और (शचीपतिः) वाणियों वा कर्मों का पालनेवाला [मन्त्री] तुम दोनों (असपत्नम्) शत्रुरहित और (अभयम्) निर्भय (कृतम्) करो ॥१४॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जहाँ पर राजा और मन्त्री, अपनी वाणी और कर्म में पक्के होते हैं, उस राज्य में प्रजागण शत्रुओं से सुरक्षित रहते हैं ॥१४॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: यह मन्त्र पहिले आ चुका है अथ०१९।१६।१॥१४−अयं मन्त्रो व्याख्यातः-अ०१९।१९।१॥

१५ दिवो मादित्या

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

दि॒वो मा॑दि॒त्या र॑क्षन्तु॒ भूम्या॑ रक्षन्त्व॒ग्नयः॑।
इ॑न्द्रा॒ग्नी र॑क्षतां मा पु॒रस्ता॑द॒श्विना॑व॒भितः॒ शर्म॑ यच्छताम्।
ति॑र॒श्चीन॒घ्न्या र॑क्षतु जा॒तवे॑दा भूत॒कृतो॑ मे स॒र्वतः॑ सन्तु॒ वर्म॑ ॥

१५ दिवो मादित्या ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. From the sky let the Ādityas defend me, from the earth let the
    fires defend; let Indra-and-Agni defend me in front; let the Aśvins
    yield refuge round about; crosswise let the inviolable [cow], let
    Jātavedas, defend [me]; let the being-makers be my defense on all
    sides.
Notes

These two verses are a repetition of 16. 1, 2 above, and in our mss., as
usual, are read simply thus: asapatnám purástād íti dvé. The Anukr.
does not repeat its definition of their meter; inasmuch as it reckons
the hymn as of fifteen verses, it plainly takes the addition here as of
two verses only; the comm., however, again counts three, making of ⌊our
15 a, b⌋ a separate verse*; ⌊cf. notes to 16. 2⌋. In general, the
comm. does not comment for the second time a repeated passage; here,
however, he gives a full explanation, as if it were the first appearance
of the verses; and in 14 b (perhaps merely by an oversight?) he
reads me instead of nas. *⌊The comm. in fact takes our vss. 11-13
as one vs., his 11; our 14 as his 12; our 15 ab as his 13; and our
15 c-f as his 14. Or, he says, we may take our 14 with 15 ab as
one mantra. He reads agnis again in our e as in 16. 2 e.⌋

Griffith

May the Adityas from the sky protect me, Agni from the earth. May Indra-Agni guard me from the eastward, on all sides may the Asvins give me shelter. May Jatavedas guard, sidelong, our cattle. Our shield on all sides be the World-Creators!

पदपाठः

दि॒वः। मा॒। आ॒दि॒त्याः। र॒क्ष॒न्तु॒। भूम्याः॑। र॒क्ष॒न्तु॒। अग्न॒यः॑। इ॒न्द्रा॒ग्नी इति॑। र॒क्ष॒ता॒म्। मा॒। पु॒रस्ता॑त्। अ॒श्विनौ॑। अ॒भितः॑। शर्म॑। य॒च्छ॒ता॒म्। ति॒र॒श्चीन्। अ॒घ्न्या। र॒क्ष॒तु। जा॒तऽवे॑दाः। भू॒त॒ऽकृतः॑। मे॒। स॒र्वतः॑। स॒न्तु॒। वर्म॑। २७.१५।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • त्रिवृत्
  • भृग्वङ्गिराः
  • त्र्यवसाना सप्तपदा बृहतीगर्भातिशक्वरी
  • सुरक्षा सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

आशीर्वाद देने का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (आदित्याः) अखण्डव्रती शूर (मा) मुझे (दिवः) आकाश से (रक्षन्तु) बचावें, (अग्नयः) ज्ञानी पुरुष (भूम्याः) भूमि से (रक्षन्तु) बचावें। (इन्द्राग्नी) बिजुली और अग्नि [के समान तेजस्वी और व्यापक राजा और मन्त्री दोनों] (मा) मुझे (पुरस्तात्) सामने से (रक्षताम्) बचावें, (अश्विना) सूर्य और चन्द्रमा [के समान ठीक मार्ग पर चलनेवाले वे दोनों] (अभितः) सब ओर से (शर्म) सुख (यच्छताम्) देवें। (जातवेदाः) बहुत धनवाली (अघ्न्या) अटूट [राजनीति] (तिरश्चीन=तिरश्चिभ्यः) आड़े चलनेवाले [वैरियों] से [मुझे] (रक्षतु) बचावे, (भूतकृतः) उचित कर्म करनेवाले पुरुष (मे) मेरे लिये (सर्वतः) सब ओर से (वर्म) कवच (सन्तु) होवें ॥१५॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जो राजा और राजपुरुष आकाश में वायुयान द्वारा चलनेवाले वीरों से और पृथिवी पर अश्ववार आदि से अस्त्र-शस्त्र द्वारा शत्रुओं का नाश करते हैं, वही प्रजा की रक्षा कर सकते हैं ॥१५॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: यह मन्त्र ऊपर आ चुका है-अ०१९।१६।२॥१५−अयं मन्त्रो व्याख्यातः-अ०१९।१६।२॥