०२२ ब्रह्मा

22. Homage to parts of the Atharva-Veda.

ब्रह्मा।
१-२१ अङ्गिराः। मन्त्रोक्ताः। १ साम्नी उष्णिक्, ३, १९ प्राजापत्या गायत्री, ४, ११, १७ दैवी जगती, ५, १२-१३ दैवी त्रिष्टुप्, २, ६, १४- १६, २० दैवी पङ्क्तिः, ८-१० आसुरी जगती, १८ आसुर्यनुष्टुप्, २१ चतुष्पदा त्रिष्टुप् (१-२० एकावसानाः)।

[An̄giras.—ekaviṅśati. mantroktadevatyam. 1. sāmny uṣṇih; 3, 19. prājāpatyā gāyatrī; 4, 7, 11, 17. dāivī jagatī; 5, 12, 13. dāivī triṣṭubh; 2, 6, 14-16, 20. dāivī pan̄kti; 8-10. āsurī jagatī; 18. āsury anuṣṭubh (1-20. 1-av.); 21. 4-p. triṣṭubh.]

Comment

⌊Verses 1-20, prose.⌋ ⌊Not found in Pāipp.⌋ The comm. quotes from Nakṣatra Kalpa, 17, 18, to the effect that this hymn and the following (together called samāsa) are to be used in the great appeasement-ceremony called ān̄girasī, by one who seeks success as practising or suffering witchcraft. ⌊Cf. introd. to next hymn.⌋

Translations

Translated: Griffith, ii. 279; vs. 21 also by Ludwig, p. 219.

A prose hymn of homage to various portions of the Atharva-veda, to the Rishis, and to Brahma

Translation

1. With the first five anuvākás of the Ān̄girasas, hail!

Notes

It is very strange that the instrumental case is used here, instead of
the dative, which is used everywhere else through this hymn and the
next. ⌊Conversely, note the use of the abl.-dat. form mādbhyás, below,
27. 2 c, where we expect the instrumental, as in the other pādas.⌋

With the first five chapters of the Angirases, Hail!

आ॒ङ्गि॒र॒साना॑म्। आ॒द्यैः। पञ्च॑। अ॒नु॒ऽवा॒कैः। स्वाहा॑। २२.१।

• मन्त्रोक्ताः
• अङ्गिराः
• साम्न्येकावसानोष्णिक्
• ब्रह्मा सूक्त

महाशान्ति के लिये उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (आङ्गिरसानाम्) अङ्गिरा [सर्वज्ञ परमेश्वर] के बनाये [ज्ञानों] के (पञ्च) पाँच [पृथिवी, जल, तेज, वायु, आकाश पञ्चभूतों] से सम्बन्धवाले (आद्यैः) आदि में [इस सृष्टि के पहिले] वर्तमान (अनुवाकैः) अनुकूल वेदवाक्यों के साथ (स्वाहा) स्वाहा [सुन्दर वाणी] हो ॥१॥

भावार्थभाषाः - मनुष्य परमेश्वरीय ज्ञान वेदों द्वारा पृथिवी आदि पदार्थों को यथावत् जानकर अपनी वाणी को सुफल करें ॥१॥

टिप्पणी: १−(आङ्गिरसानाम्) अङ्गिरस्-अण्। अङ्गिरसा सर्वज्ञेन परमात्मना कृतानां ज्ञानानाम् (आद्यैः) सृष्टेः प्राग् वर्तमानैः (पञ्च) विभक्तेर्लुक्। पञ्चभिः पृथिव्यादिपञ्चभूतसम्बन्धिभिः (अनुवाकैः) अनुकूलवेदवाक्यैः सह (स्वाहा) अ०१९।१७।१। सुवाणी ॥

Translation

2. To the sixth, hail!

Notes

To the sixth, Hail!

ष॒ष्ठाय॒। स्वाहा॑। २२.२।

• मन्त्रोक्ताः
• अङ्गिराः
• दैवी पङ्क्तिः
• ब्रह्मा सूक्त

महाशान्ति के लिये उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (षष्ठाय) छठे [पृथिवी, जल, तेज, वायु, आकाश पञ्च भूतों की अपेक्षा छठे परमात्मा] के लिये (स्वाहा) स्वाहा [सुन्दर वाणी] हो ॥२॥

भावार्थभाषाः - पृथिव्यादि पञ्चभूतों के नियन्ता परमेश्वर की उपासना सब मनुष्य करें। अथर्व०८।९।४। भी देखो ॥२॥

टिप्पणी: २−(षष्ठाय) पृथिव्यादिपञ्चभूतापेक्षया षट्संख्यापूरकाय परमेश्वराय ॥

Translation

3. To the seventh-and-eighth, hail!

Notes

To the seventh and eight, Hail!

स॒प्त॒म॒ऽअ॒ष्ट॒माभ्या॑म्। स्वाहा॑। २२.३।

• मन्त्रोक्ताः
• अङ्गिराः
• प्राजापत्या गायत्री
• ब्रह्मा सूक्त

महाशान्ति के लिये उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (सप्तमाष्टमाभ्याम्) सातवें के लिये और आठवें के लिये [भावार्थ देखो] (स्वाहा) स्वाहा [सुन्दर वाणी] हो ॥३॥

भावार्थभाषाः - यहाँ सातवाँ और आठवाँ पद परमेश्वर के दो गुणों का नाम है। परमेश्वर षड्वर्ग अर्थात् काम, क्रोध, लोभ, मोह, मद और मात्सर्य से अलग सातवाँ है। तथा कान, आँख, नाक जिह्वा, त्वचा पाँच ज्ञानेन्द्रिय और मन और चित्त से पृथक् होने से उसको आठवाँ माना है। उसकी उपासना हमें सदा करनी चाहिये ॥३॥

टिप्पणी: ३−(सप्तमाष्टमाभ्याम्) सप्तमश्चाष्टमश्च तौ ताभ्याम्। षड्वर्गेण कामक्रोधलोभमोहमदमात्सर्यैः पृथग्भूताय सप्तमाय, श्रोत्रनेत्रनासिकाजिह्वात्वग्मनश्चित्तैः पृथग् वर्तमानाय अष्टमाय च परमेश्वराय ॥

Translation

4. To the black claws, hail!

Notes

The black-clawed ones, Hail!

नी॒ल॒ऽन॒खेभ्यः॑। स्वाहा॑। २२.४।

• मन्त्रोक्ताः
• अङ्गिराः
• दैवी जगती
• ब्रह्मा सूक्त

महाशान्ति के लिये उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (नीलनखेभ्यः) निश्चित ज्ञान प्राप्त करानेवाले [परमेश्वर के गुणों] के लिये (स्वाहा) स्वाहा [सुन्दर वाणी] हो ॥४॥

भावार्थभाषाः - स्पष्ट है ॥४॥

टिप्पणी: ४−(नीलनखेभ्यः) नि+इल गतौ-क+णख गतौ-क। इला वाङ्नाम-निघ०१।११। नीलानां निश्चितज्ञानानां नखेभ्यः प्रापकेभ्यः परमात्मगुणेभ्यः ॥

Translation

5. To the green ones, hail!

Notes

Two of our mss. (O.D.) accent with our text háritebhyas; SPP. reads
haritébhyas, with (apparently) all his authorities and nearly all of
ours.

To the golden-hued ones, Hail!

ह॒रि॒तेभ्यः॑। स्वाहा॑। २२.५।

• मन्त्रोक्ताः
• अङ्गिराः
• दैवी त्रिष्टुप्
• ब्रह्मा सूक्त

महाशान्ति के लिये उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (हरितेभ्यः) स्वीकार करने योग्य [परमेश्वर के गुणों] के लिये (स्वाहा) स्वाहा [सुन्दर वाणी] हो ॥५॥

भावार्थभाषाः - स्पष्ट है ॥५॥

टिप्पणी: ५−(हरितेभ्यः) हृश्याभ्यामितन्। उ०३।९३। हृञ् स्वीकारे-इतन्। स्वीकरणीयेभ्यः परमेश्वरगुणेभ्यः ॥

Translation

6. To the petty ones, hail!

Notes

To the small ones, Hail!

क्षु॒द्रेभ्यः॑। स्वाहा॑। २२.६।

• मन्त्रोक्ताः
• अङ्गिराः
• दैवी पङ्क्तिः
• ब्रह्मा सूक्त

महाशान्ति के लिये उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (क्षुद्रेभ्यः) सूक्ष्म गुणों के लिये (स्वाहा) स्वाहा [सुन्दर वाणी] हो ॥६॥ यह मन्त्र आगे है-अथर्व०१९।२३।२१॥

भावार्थभाषाः - स्पष्ट है ॥६॥

टिप्पणी: ६−(क्षुद्रेभ्यः) स्फायितञ्चिवञ्चिशकिक्षिषिक्षुदि०। उ०२।१३। क्षुदिर् संपेषणे-रक्। सूक्ष्मगुणेभ्यः ॥

Translation

7. To them of the paryāyas, hail!

Notes

To those composed in strophes, Hail!

प॒र्या॒यि॒केभ्यः॑। स्वाहा॑। २२.७।

• मन्त्रोक्ताः
• अङ्गिराः
• दैवी जगती
• ब्रह्मा सूक्त

महाशान्ति के लिये उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (पर्यायिकेभ्यः) पर्याय [अनुक्रम] वाले गुणों के लिये (स्वाहा) स्वाहा [सुन्दर वाणी] हो ॥७॥

भावार्थभाषाः - स्पष्ट है ॥७॥

टिप्पणी: ७−(पर्यायिकेभ्यः) अत इनिठनौ। पा०५।२।११५। पर्याय-ठन्। अनुक्रमयुक्तेभ्यः ॥

Translation

8. To the first conchs, hail!

Notes

To the first shells, Hail!

प्र॒थ॒मेभ्यः॑। श॒ङ्खेभ्यः॑। स्वाहा॑। २२.८।

• मन्त्रोक्ताः
• अङ्गिराः
• आसुरी जगती
• ब्रह्मा सूक्त

महाशान्ति के लिये उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (प्रथमेभ्यः) पहिले [सृष्टि से पहिले वर्तमान] (शङ्खेभ्यः) विचारयोग्य गुणों के लिये (स्वाहा) स्वाहा [सुन्दर वाणी] हो ॥८॥

भावार्थभाषाः - स्पष्ट है ॥८॥

टिप्पणी: ८−(प्रथमेभ्यः) सृष्टेः पूर्ववर्तमानेभ्यः (शङ्खेभ्यः) शमेः खः। उ०१।१०२। शम आलोचने दर्शने च, शमु उपशमे च-ख प्रत्ययः। आलोचनीयेभ्यो गुणेभ्यः ॥

Translation

9. To the second conchs, hail!

Notes

To the second shells, Hail!

द्वि॒ती॒येभ्यः॑। श॒ङ्खेभ्यः॑। स्वाहा॑। २२.९।

• मन्त्रोक्ताः
• अङ्गिराः
• आसुरी जगती
• ब्रह्मा सूक्त

महाशान्ति के लिये उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (द्वितीयेभ्यः) दूसरे [सृष्टि के आदि की अपेक्षा अन्त में विद्यमान] (शङ्खेभ्यः) दर्शनीय गुणों के लिये (स्वाहा) स्वाहा [सुन्दर वाणी] हो ॥९॥

भावार्थभाषाः - स्पष्ट है ॥९॥

टिप्पणी: ९−(द्वितीयेभ्यः) सृष्टेराद्यपेक्षया अन्ते वर्तमानेभ्यः (शङ्खेभ्यः) म०८। दर्शनीयगुणेभ्यः ॥

Translation

10. To the third conchs, hail!

Notes

In 9 and 10, SPP. accents, with all the mss., dvitīyébhyas and
tṛtīyébhyas; we have not hesitated to make the necessary emendations
to -tī́ye-. ⌊The false accent is perhaps a blundering assimilation to
that of prathamébhyas: cf. notes to vss. 13 and 14, and especially to
xviii. 3. 47.—Two of W’s later collated mss., D.L., have rightly
-tī́ye-.⌋

To the third shells, Hail!

तृ॒ती॒येभ्यः॑। श॒ङ्खेभ्यः॑। स्वाहा॑। २२.१०।

• मन्त्रोक्ताः
• अङ्गिराः
• आसुरी जगती
• ब्रह्मा सूक्त

महाशान्ति के लिये उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (तृतीयेभ्यः) तीसरे [आदि और अन्त की अपेक्षा मध्य में वर्तमान] (शङ्खेभ्यः) शान्तिदायक गुणों के लिये (स्वाहा) स्वाहा [सुन्दर वाणी] हो ॥१०॥

भावार्थभाषाः - स्पष्ट है ॥१०॥

टिप्पणी: १०−(तृतीयेभ्यः) आद्यन्तापेक्षया मध्ये वर्तमानेभ्यः (शङ्खेभ्यः) म०८। शान्तिप्रदगुणेभ्यः ॥

Translation

11. To the next to the last ones, hail!

Notes

To the penultimates, Hail.

उ॒प॒ऽउ॒त्त॒मेभ्यः॑। स्वाहा॑। २२.११।

• मन्त्रोक्ताः
• अङ्गिराः
• दैवी जगती
• ब्रह्मा सूक्त

महाशान्ति के लिये उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (उपोत्तमेभ्यः) श्रेष्ठों के समीपवर्ती [ब्रह्मचारी आदि पुरुषों] के लिये (स्वाहा) स्वाहा [सुन्दर वाणी] हो ॥११॥

भावार्थभाषाः - स्पष्ट है ॥११॥

टिप्पणी: ११−(उपोत्तमेभ्यः) श्रेष्ठानां समीपवर्तिभ्यो ब्रह्मचार्यादिभ्यः ॥

Translation

12. To the last ones, hail!

Notes

To the last ones, Hail!

उ॒त्ऽत॒मेभ्यः॑। स्वाहा॑। २२.१२।

• मन्त्रोक्ताः
• अङ्गिराः
• दैवी त्रिष्टुप्
• ब्रह्मा सूक्त

महाशान्ति के लिये उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (उत्तमेभ्यः) अत्यन्त श्रेष्ठ [पुरुषों] के लिये (स्वाहा) स्वाहा [सुन्दर वाणी] हो ॥१२॥

भावार्थभाषाः - स्पष्ट है ॥१२॥

टिप्पणी: १२−(उत्तमेभ्यः) अतिश्रेष्ठपुरुषेभ्यः ॥

Translation

13. To the further ones, hail!

Notes

SPP. again follows the mss. in accenting uttarébhyas; ⌊again a
blundering assimilation to the accent of uttamébhyas, vs. 12⌋.

To the latter ones, Hail!

उ॒त्ऽत॒रेभ्यः॑। स्वाहा॑। २२.१३।

• मन्त्रोक्ताः
• अङ्गिराः
• दैवी त्रिष्टुप्
• ब्रह्मा सूक्त

महाशान्ति के लिये उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (उत्तरेभ्यः) अधिकतर ऊँचे [पुरुषों] के लिये (स्वाहा) स्वाहा [सुन्दर वाणी] हो ॥१–३॥

भावार्थभाषाः - स्पष्ट है ॥१–३॥

टिप्पणी: १३−(उत्तरेभ्यः) अधिकतरोन्नतपुरुषेभ्यः ॥

Translation

14. To the seers, hail!

Notes

Here also we emended the accent ⌊to ṛ́ṣibhyas, which W’s D.L. indeed
give⌋; but SPP. has, with the mss., ṛṣíbhyas. ⌊For the rationale of
the blunder (due to śiṣíbhyas, vs. 15), of. notes to vss. 10 and 13
and note to xviii. 3. 47.⌋

To the Rishis, Hail!

ऋ॒षिऽभ्यः॑। स्वाहा॑। २२.१४।

• मन्त्रोक्ताः
• अङ्गिराः
• दैवी पङ्क्तिः
• ब्रह्मा सूक्त

महाशान्ति के लिये उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (ऋषिभ्यः) ऋषियों [वेदव्याख्याता मुनियों] के लिये (स्वाहा) स्वाहा [सुन्दर वाणी] हो ॥१४॥

भावार्थभाषाः - स्पष्ट है ॥१४॥

टिप्पणी: १४−(ऋषिभ्यः) वेदार्थदर्शकेभ्यो मुनिभ्यः ॥

Translation

15. To the peaked ones (? śikhín), hail!

Notes

Here the mss. vary between śikhíbhyas and śiṣíbhyas.

To those with hair in tufts, Hail!

शि॒खिऽभ्यः॑। स्वाहा॑। २२.१५।

• मन्त्रोक्ताः
• अङ्गिराः
• दैवी पङ्क्तिः
• ब्रह्मा सूक्त

महाशान्ति के लिये उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (शिखिभ्यः) शिखाधारियों [चोटी-वालों, अथवा चोटी-वाले पर्वतादि के समान ऊँचे ब्रह्मज्ञानियों] के लिये (स्वाहा) स्वाहा [सुन्दर वाणी] हो ॥१५॥

भावार्थभाषाः - स्पष्ट है ॥१५॥

टिप्पणी: १५−(शिखिभ्यः) व्रीह्यादिभ्यश्च। पा०५।२।११६। शिखा-इनि। शिखाधारिभ्यः, यद्वा शिखरयुक्तपर्वतादितुल्योन्नतेभ्यो ब्राह्मणेभ्यः ॥

Translation

16. To the gaṇás, hail!

Notes

To the Ganas, Hail!

ग॒णेभ्यः॑। स्वाहा॑। २२.१६।

• मन्त्रोक्ताः
• अङ्गिराः
• दैवी पङ्क्तिः
• ब्रह्मा सूक्त

महाशान्ति के लिये उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (गणेभ्यः) समूहों के लिये (स्वाहा) स्वाहा [सुन्दर वाणी] हो ॥१६॥

भावार्थभाषाः - स्पष्ट है ॥१६॥

टिप्पणी: १६−(गणेभ्यः) समूहेभ्यः ॥

Translation

17. To the great gaṇás, hail!

Notes

To the great Ganas, Hail!

म॒हा॒ऽग॒णेभ्यः॑। स्वाहा॑। २२.१७।

• मन्त्रोक्ताः
• अङ्गिराः
• दैवी जगती
• ब्रह्मा सूक्त

महाशान्ति के लिये उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (महागणेभ्यः) बड़े समूहों के लिये (स्वाहा) स्वाहा [सुन्दर वाणी] हो ॥१७॥

भावार्थभाषाः - स्पष्ट है ॥१७॥

टिप्पणी: १७−(महागणेभ्यः) महासमूहेभ्यः ॥

Translation

18. To all the gaṇá-knowing (??) An̄girases, hail!

Notes

It is altogether likely that vidagaṇá either never meant anything or
is a corrupt reading; the translation is given merely in order not to
leave the word untranslated.

To all the Vidagana Angirases, Hail!

सर्वे॑भ्यः। अङ्गि॑रःऽभ्यः। वि॒द॒ऽग॒णेभ्यः॑। स्वाहा॑। २२.१८।

• मन्त्रोक्ताः
• अङ्गिराः
• आसुर्यनुष्टुप्
• ब्रह्मा सूक्त

महाशान्ति के लिये उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (सर्वेभ्यः) सब (अङ्गिरोभ्यः) विज्ञानी (विदगणेभ्यः) पण्डित समूहों के लिये (स्वाहा) स्वाहा [सुन्दर वाणी] हो ॥१८॥

भावार्थभाषाः - स्पष्ट है ॥१८॥

टिप्पणी: १८−(सर्वेभ्यः) समस्तेभ्यः (अङ्गिरोभ्यः) विज्ञानिभ्यः (विदगणेभ्यः) विद ज्ञाने-क। पण्डितसमूहेभ्यः।

Translation

19. To the two thousands severally, hail!

Notes

To those two with separate thousands, Hail!

पृ॒थ॒क्ऽस॒ह॒स्राभ्या॑म्। स्वाहा॑। २२.१९।

• मन्त्रोक्ताः
• अङ्गिराः
• आसुर्यनुष्टुप्
• ब्रह्मा सूक्त

महाशान्ति के लिये उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (पृथक्सहस्राभ्याम्) पृथक्-पृथक् और सहस्रोंवाले दोनों [समूहों] के लिये (स्वाहा) स्वाहा [सुन्दर वाणी] हो ॥१९॥

भावार्थभाषाः - मनुष्य पृथक्-पृथक् होकर और सामाजिक समुदाय बनाकर हितकारी कर्म करें करावें ॥१९॥

टिप्पणी: १९−(पृथक्सहस्राभ्याम्) व्यक्तिजन्यसहस्रजन्याभ्यां समूहाभ्याम् ॥

Translation

20. To the bráhman (?), hail!

Notes

SPP. reads brahmáṇe, and mentions no disagreement among his
authorities; all but one or two of ours have the same, and our text
might probably have been better left to read so; but the accentuation of
the mss. is wholly unauthoritative, and the distinction here also of no
manner of importance. The comm. understands brahmáṇe. ⌊I think
bráhmaṇe is to be preferred for the reason given at p. 932, line 7.⌋
Tlie numbers of syllables in the verses agree throughout with those
demanded by the definitions of the Anukr.

It is a great disappointment to find that the designations given in this
hymn to the various parts or elements of the Atharvan text are just as
much a puzzle to the commentator as they are to us, so that he does not
even venture to conjecture a meaning for them. He understands the
authors rather than the mantras to be meant as the recipients of the
homage. His whole comment follows: atra viṅśatikāṇḍātmikāyām asyāṁ
śākhāyāṁ vidyamānānuvākasūktagaṇaviśeṣādisaṁjñārūpāiḥ śabdāir
anuvākādidra. ṣṭāra etannāmāna ṛṣayaḥ pratipādyante:
nīlanakhādisūktaviśeṣāṇām prasiddhatvāt tāni viśeṣato na pradarśitāni:
brahmaṇe svāhe ’ti brahmaśabdena viṅśatikāṇḍātmakavedavācakena tasya
draṣṭā brahmākhya ṛṣiḥ pratipādyate: anyat sarvaṁ nigadavyākhyātam. It
sounds like a bad joke that he calls nīlanakha etc. ‘familiarly
known.’ That anuvāka is used in vs. 1 in the same sense as in the
present division of the text seems very unlikely.

To Brahma, Hail!

ब्र॒ह्मणे॑। स्वाहा॑। २२.२०।

• मन्त्रोक्ताः
• अङ्गिराः
• आसुर्यनुष्टुप्
• ब्रह्मा सूक्त

महाशान्ति के लिये उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (ब्रह्मणे) वेदज्ञान के लिये (स्वाहा) स्वाहा [सुन्दर वाणी] हो ॥२०॥

भावार्थभाषाः - मनुष्य वेदविद्या के उपदेश से परस्पर हित करते-कराते रहें ॥२०॥

टिप्पणी: २०−(ब्रह्मणे) वेदज्ञानाय ॥

Translation

21. Heroisms [were] gathered with the bráhman as chief; the
    bráhman as chief in the beginning stretched the sky; the Brahman was
    born as first of creatures; therefore (téna) who is fit to contend
    with the Brahman?

Notes

Or (in d) ‘with that (téna) Brahmán’ SPP’s text of the verse
agrees with ours save that he accents in d bráhmaṇā with the mss.,
and has in c prathamó ’tá (p. -máḥ: utá, though the pada-mss.
read -mā́: utá); the text of the comm. has -mo ’ta here, but -mo
‘tha in the verse repeated as 23. 30; the emendation in our text to
-mó ha is plainly the easiest way out of the difficulty. The
pada-mss. divide at the beginning, with remarkable absence of
intelligence, bráhma: jyeṣṭhā, or jyeṣṭhā́; half the saṁhitā-mss.
also accent jyeṣṭhā́; finally, the pada-mss., with incredible folly,
divide at the end spárddhi: tuṁkáḥ! SPP. holds that the verse must
have originally had brahmán throughout (four times), and gives in his
note a text of it in that form (but with prathamó ‘tha in c); but
it is far from improbable that bráhman was used in the first verse
and brahmán in the second, as in our text. Indeed, in a corresponding
verse in TB. (ii. 4. 7¹⁰), bráhman ⌊more appropriately, it would seem,
if I am right in supposing that vss. 29 and 30 of hymn 23 refer to the
Brahmaveda: cf. p. 932, l. 3⌋ is used every time: bráhmajyeṣṭhā (its
commentary takes this as vocative) vīryà sámbhṛtāni bráhmā ’gre
jyéṣṭham dívam ā́ tatāna: ṛtásya bráhma prathamó ’tá (! its comment
paraphrases by simply prathamám) jajñe ténā ’rhati bráhmaṇā
spárdhituṁ káḥ. Our comm. gives a second explanation of brahmajyeṣṭhā
as = brahmaṇā jyeṣṭhena, the case-ending of the former word being
omitted, as well as the in part of that of the second!

Collected manly powers are topped by Brahma. Brahma at first spread out the loftiest heaven. Brahma was born first of all things existing. Who then is meet to be that Brahma’s rival?

ब्रह्म॑ऽज्येष्ठा। सम्ऽभृ॑ता। वी॒र्या᳡णि। ब्रह्म॑। अग्रे॑। ज्येष्ठ॑म्। दिव॑म्। आ। त॒ता॒न। भू॒ताना॑म्। ब्र॒ह्मा। प्र॒थ॒मः। उ॒त। ज॒ज्ञे॒। तेन॑। अ॒र्ह॒ति॒। ब्रह्म॑णा। स्पर्धि॑तुम्। कः। २२.२१।

• मन्त्रोक्ताः
• अङ्गिराः
• चतुष्पदा त्रिष्टुप्
• ब्रह्मा सूक्त

महाशान्ति के लिये उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (संभृता) यथावत् भरे हुए (वीर्याणि) वीर कर्म (ब्रह्मज्येष्ठा) ब्रह्म [परमात्मा] को ज्येष्ठ [महाप्रधान रखने-वाले] हैं, (ज्येष्ठम्) ज्येष्ठ [सर्वप्रधान] (ब्रह्म) ब्रह्म [परमात्मा] ने (अग्रे) पहिले (दिवम्) ज्ञान को (आ) सब ओर (ततान) फैलाया है। (उत) और (ब्रह्मा) वह ब्रह्मा [सबसे बड़ा, सर्वजनक परमात्मा] (भूतानाम्) प्राणियों में (प्रथमः) पहिला (जज्ञे) प्रकट हुआ है, (तेन) इसलिये (ब्रह्मणा) ब्रह्मा [महान्-परमात्मा] के साथ (कः) कौन (स्पर्धितुम्) झगड़ने को (अर्हति) समर्थ है? ॥२१॥

भावार्थभाषाः - संसार में सब प्रकार के पराक्रम और बल सर्वशक्तिमान् जगदीश्वर के सामर्थ्य से हैं, उस महावृद्ध, सर्वजनक से तुल्य वा अधिक कोई भी नहीं है। सब मनुष्य उसकी उपासना करके सुख प्राप्त करें ॥२१॥

टिप्पणी: मन्त्र २०, २१ आगे हैं-अथर्व० १९।२३।२९,३० ॥२१−(ब्रह्मज्येष्ठा) ब्रह्म परमात्मा ज्येष्ठो महाप्रधानो येषां तानि (संभृता) सम्यक् पोषितानि (वीर्याणि) वीरकर्माणि (ब्रह्म) प्रवृद्धः परमात्मा (अग्रे) सृष्टिपूर्वम् (ज्येष्ठम्) सर्वप्रधानम् (दिवम्) दिवु गतौ-क। ज्ञानम् (आ) समन्तात् (ततान) विस्तारितवान् (भूतानाम्) प्राणिनां मध्ये (ब्रह्मा) सर्वेभ्यः प्रवृद्धः परमात्मा (प्रथमः) आद्यः (उत) अपि (प्रथमोत) रोर्यत्वे तस्य लोपे पुनः सन्धिश्छान्दसः संहितायाम् (जज्ञे) प्रादुर्बभूव (तेन) कारणेन (अर्हति) समर्थो भवति (ब्रह्मणा) परमात्मना सह (स्पर्धितुम्) स्पर्धामभिभवेच्छां कर्त्तुम् (कः) कः पुरुषः। न कोऽपीत्यर्थः ॥