००५

5. Paryāya the fifth.

१-२१ अथर्वा। रुद्रः। १ त्रिपदा समविषमा गायत्री; २ त्रिपदा भुरिगार्ची त्रिष्टुप्;
३,६, ९,१२,१५,१८,२१ द्विपदा प्राजापत्याऽनुष्टुप्; ४ त्रिपदा स्वराट् प्राजापत्या पङ्क्तिः;
५,८,११,१७ त्रिपदा ब्राह्मी गायत्री; ७, १०, १६ त्रिपदा ककुप्; १३, १९ भुरिग् विषमा गायत्री;
१४ निचृद्ब्राह्मी गायत्री; २० विराट्।

[ṣoḍaśa. mantroktarudradevatyāk. 1 a. 3-p. samaviṣamā gāyatrī; 1 b. 3-p. bhurig ārcī triṣṭubh; c of 1-7. 2-p. prājāpatyā ’nuṣṭubh; 2 a. 3-p. svarāṭ prājāpatyā pan̄kti; b of 2-4, 6. 3-p. brāhmī gāyatrī; a of 3, 4, 6. 3-p. kakubh; a of 5, 7. bhurig viṣamā gāyatrī; 5 b. nicṛd brāhmī gāyatrī; 7 b. virāj.]

Comment

In this hymn, again, the division made by the mss. and the Anukr. is very strange and obviously opposed to the sense. Sixteen subdivisions ⌊the reckoning is explained above at p. 772, ¶ 3⌋ are made by reckoning the last 16 syllables ⌊following ī́śānaḥ and⌋ (beginning with nā́ ’sya) as belonging only to verses 1 and 7; and the mss. set no avasāna-mark after tiṣṭhati, where alone it has reason, but, in vss. 1, 7, introduce it after ī́śānaḥ, in the middle of a sentence. Rather than put it in so out of place, we have omitted it in our text. One ms. (R.), it may be noticed, fills out to tiṣṭhati॰: nā́ ’sya paśū́n ná sa-॰, showing that it understands vss. 2-6 to be carried out in full, like 1 and 7; the other mss. stop at diśáḥ, ⌊but at anuṣṭhātā́ in vs. 6⌋.

Translations

Translated: Aufrecht, Ind. Stud. i. 132; Muir, iv.2 338; Griffith, ii. 189.

Vratya

Translation

1. ⌊1.⌋ For him, from the intermediate direction of the eastern quarter,
   they made the archer (iṣvāsá) Bhava attendant.

Notes

A resolution is needed in a to make 24 syllables (10 + 6 + 8), also
in b to make the meter bhurij. ⌊This paragraph is reckoned to the
rāudra gaṇa; see note to Kāuś. 50. 13.⌋ ⌊The word “him” after
“injures” is part of the second avasāna.⌋

For him they made the Archer Bhava a deliverer from the inter- mediate space of the eastern region.

तस्मै॑। प्राच्याः॑। दि॒शः। अ॒न्तः॒ऽदे॒शात्। भ॒वम्। इ॒षु॒ऽआ॒सम्। अ॒नु॒ऽस्था॒तार॑म्। अ॒कु॒र्व॒न्। ५.१।

• त्रिपदा समविषमा गायत्री
• रुद्र
• अथर्वा
• अध्यात्म प्रकरण सूक्त

परमात्माके अन्तर्यामी होने का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (तस्मै) उस [विद्वान्]के लिये (प्राच्याः दिशः) पूर्वदिशा के (अन्तर्देशात्) मध्यदेश से (भवम्)सर्वत्र वर्तमान परमेश्वर को (इष्वासम्) हिंसानाशक, (अनुष्ठातारम्) अनुष्ठाता [साथ रहनेवाला] (अकुर्वन्) उन [विद्वानों] ने बनाया ॥१॥

भावार्थभाषाः - विद्वानों का मत है किजो मनुष्य परमात्मा को सर्वव्यापक सर्वान्तर्यामी जानकर सदा सर्वत्र पुरुषार्थकरके उसका आज्ञाकारी रहता है, वह सर्वशक्तिमान् परमेश्वर सब विघ्न हटाकर उस परउसके अनुगामियों पर अनुग्रह करता है ॥१-३॥

टिप्पणी: १−(तस्मै) विदुषे (प्राच्याः) पूर्वायाः (दिशः) (अन्तर्देशात्) मध्यदेशात् (भवम्) सर्वत्रवर्तमानं परमेश्वरम् (इष्वासम्) ईषेः किच्च। उ० १।१३। ईष हिंसायाम्-उ प्रत्ययः, कित् ह्रस्वश्च, इषु+असु क्षेपे-अण्। हिंसायाः क्षेपकं नाशकम् (अनुष्ठातारम्)सहवर्तमानम् (अकुर्वन्) ते विद्वांसः कृतवन्तः ॥

⌊2.⌋ The archer Bhava
attends him [as] attendant from the intermediate direction of the
eastern quarter; not śarva, not Bhava, not Īśāna (’the lord')

Bhava the Archer, a deliverer, delivers him from the intermediate space of the eastern region.

भ॒वः। ए॒न॒म्। इ॒षु॒ऽआ॒सः। प्राच्याः॑। दि॒शः। अ॒न्तः॒ऽदे॒शात्। अ॒नु॒ऽस्था॒ता। अनु॑। ति॒ष्ठ॒ति॒। न। ए॒न॒म्। श॒र्वः। न। भ॒वः। न। ईशा॑नः। ५.२।

• त्रिपदा भुरिक् आर्ची त्रिष्टुप्
• रुद्र
• अथर्वा
• अध्यात्म प्रकरण सूक्त

परमात्माके अन्तर्यामी होने का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (भवः) सर्वत्रवर्तमान, (इष्वासः) हिंसानिवारक, (अनुष्ठाता) साथ रहनेवाला परमात्मा (प्राच्याःदिशः) पूर्व दिशा के (अन्तर्देशात्) मध्य देश से (एनम् अनु) उस [विद्वान्] केसाथ (तिष्ठति) रहता है, और (एनम्) उस [विद्वान्] को (न) न (शर्वः) दुःखनाशक, (न) न (भवः) सर्वत्र वर्तमान और (न) न (ईशानः) सर्वस्वामी परमेश्वर ॥२॥

भावार्थभाषाः - विद्वानों का मत है किजो मनुष्य परमात्मा को सर्वव्यापक सर्वान्तर्यामी जानकर सदा सर्वत्र पुरुषार्थकरके उसका आज्ञाकारी रहता है, वह सर्वशक्तिमान् परमेश्वर सब विघ्न हटाकर उस परउसके अनुगामियों पर अनुग्रह करता है ॥१-३॥

टिप्पणी: २−(भवः) सर्वत्रवर्तमानः (एनम्) विद्वांसम् (इष्वासः) हिंसानाशकः (प्राच्याः) (दिशः) (अन्तर्देशात्) (अनुष्ठाता) सहवर्तमानः (अनु) अनुलक्ष्य (तिष्ठति) वर्तते (न)निषेधे (शर्वः) दुःखनाशकः परमेश्वरः (न) (भवः) (न) (ईशानः) सर्वेश्वरः ॥

⌊3.⌋
injures him nor his cattle nor his fellows who knoweth thus.

Neither Sarva nor Bhava nor Isana slays him who possesses this knowledge, or his cattle, or his kinsmen.

न। अ॒स्य॒। प॒शून्। न। स॒मा॒नम्। हि॒न॒स्ति॒। यः। ए॒वम्। वेद॑। ५.३।

• द्विपदा प्राजापत्या अनुष्टुप्
• रुद्र
• अथर्वा
• अध्यात्म प्रकरण सूक्त

परमात्माके अन्तर्यामी होने का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (हिनस्ति) कष्ट देताहै, (न) न (अस्य) उस [विद्वान्] के (पशून्) प्राणियों को और (न) न (समानान्) [उसके] तुल्य गुणवालों को [कष्ट देता है], (यः) जो [विद्वान्] (एवम्) ऐसे वाव्यापक [व्रात्य परमात्मा] को (वेद) जानता है ॥३॥

भावार्थभाषाः - विद्वानों का मत है किजो मनुष्य परमात्मा को सर्वव्यापक सर्वान्तर्यामी जानकर सदा सर्वत्र पुरुषार्थकरके उसका आज्ञाकारी रहता है, वह सर्वशक्तिमान् परमेश्वर सब विघ्न हटाकर उस परउसके अनुगामियों पर अनुग्रह करता है ॥१-३॥

टिप्पणी: ३−(न) निषेधे (अस्य) विदुषः (पशून्)प्राणिनः (न) (समानान्) तुल्यगुणान् पुरुषान् (हिनस्ति) दुःखयति (यः) विद्वान् (एवम्) ईदृशं व्यापकं वा व्रात्यं परमात्मानम् (वेद) जानाति ॥

2. ⌊4.⌋ For him, from the intermediate direction of the southern
   quarter, they made the archer śarva attendant.

They made Sarva the Archer his deliverer from the intermediate space of the southern region, etc, as in verse 1.

तस्मै॑। दक्षि॑णायाः। दि॒शः। अ॒न्तः॒ऽदे॒शात्। श॒र्वम्। इ॒षु॒ऽआ॒सम्। अ॒नु॒ऽस्था॒तार॑म्। अ॒कु॒र्व॒न्। ५.४।

• स्वराट् प्राजापत्या पङ्क्ति
• रुद्र
• अथर्वा
• अध्यात्म प्रकरण सूक्त

⌊5.⌋ The archer śarva
attends him as attendant from the intermediate direction of the southern
quarter; not śarva etc. etc.

श॒र्वः । ए॒न॒म् । इ॒षु॒ऽआ॒सः । दक्षि॑णायाः । दि॒शः । अ॒न्तः॒ऽदे॒शात् । अ॒नु॒ऽस्था॒ता । अनु॑ । ति॒ष्ठ॒ति॒ । न । ए॒न॒म् । श॒र्वः । न । भ॒वः । न । ईशा॑नः ।

• त्रिपदा ब्राह्मी गायत्री
• रुद्र
• अथर्वा
• अध्यात्म प्रकरण सूक्त

परमात्माके अन्तर्यामी होने का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - मन्त्र १-३ के समान है॥४-५॥४, ५−स्पष्टंपूर्ववच्च ॥

भावार्थभाषाः - (शर्वः) दुःखनाशक, (इष्वासः) हिंसा निवारक, (अनुष्ठाता) साथ रहनेवाला जगदीश्वर (दक्षिणायाः दिशः)दक्षिण दिशा के (अन्तर्देशात्) मध्य देश से (एनम् अनु) इस [विद्वान्] के साथ (तिष्ठति) रहता है, (एनम्) उस [विद्वान्] को (न) न… [म० २, ३] ॥५॥

टिप्पणी: ४, ५−स्पष्टंपूर्ववच्च ॥

न । अ॒स्य॒ । प॒शून् । न । स॒मा॒नम् । हि॒न॒स्ति॒ । यः । ए॒वम् । वेद॑ ।

• त्रिपदा ब्राह्मी गायत्री
• रुद्र
• अथर्वा
• अध्यात्म प्रकरण सूक्त

परमात्माके अन्तर्यामी होने का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - मन्त्र १-३ के समान है॥४-५॥४, ५−स्पष्टंपूर्ववच्च ॥

Translation

3. ⌊6.⌋ For him, from the intermediate direction of the western
   quarter, they made the archer Paśupati (’lord of cattle’) attendant.

They made Pasupati the Archer his deliverer from the inter- mediate space of the western region, etc.

तस्मै॑। प्र॒तीच्याः॑। दि॒शः। अ॒न्तः॒ऽदे॒शात्। प॒शु॒ऽपति॑म्। इ॒षु॒ऽआ॒सम्। अ॒नु॒ऽस्था॒तार॑म्। अ॒कु॒र्व॒न्। ५.६।

• त्रिपदा ककुप् उष्णिक्
• रुद्र
• अथर्वा
• अध्यात्म प्रकरण सूक्त

परमात्माके अन्तर्यामी होने का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (तस्मै) उस [विद्वान्]के लिये (प्रतीच्याः दिशः) पश्चिम दिशा के (अन्तर्देशात्) मध्य देश से (पशुपतिम्) प्राणियों के रक्षक परमात्मा को (इष्वासम्) हिंसा हटानेवाला (अनुष्ठातारम्) साथ रहनेवाला (अकुर्वन्) उन [विद्वानों] ने बनाया ॥६॥

भावार्थभाषाः - मन्त्र १-३ के समान है॥६, ७॥

टिप्पणी: ६, ७−(प्रतीच्याः)पश्चिमायाः (पशुपतिम्) प्राणिनां रक्षकम् (पशुपतिः) प्राणिनां रक्षकः। अन्यत्पूर्ववत् ॥

⌊7.⌋ The archer Paśupati attends him as attendant from the intermediate
direction of the western quarter; not śarva etc. etc.

प॒शु॒ऽपतिः॑ । ए॒न॒म् । इ॒षु॒ऽआ॒सः । प्र॒तीच्याः॑ । दि॒शः । अ॒न्तः॒ऽदे॒शात् । अ॒नु॒ऽस्था॒ता । अनु॑ । ति॒ष्ठ॒ति॒ । न । ए॒न॒म् । श॒र्वः । न । भ॒वः ।

• द्विपदा प्राजापत्या अनुष्टुप्,त्रिपदा ब्राह्मी गायत्री
• रुद्र
• अथर्वा
• अध्यात्म प्रकरण सूक्त

परमात्माके अन्तर्यामी होने का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (पशुपतिः) प्राणियोंका रक्षक, (इष्वासः) हिंसा हटानेवाला (अनुष्ठाता) साथ रहनेवाला परमात्मा (प्रतीच्याः दिशः) पश्चिम दिशा के (अन्तर्देशात्) मध्य देश से (एनम् अनु) उस [विद्वान्] के साथ (तिष्ठति) रहता है और (एनम्) उस [विद्वान्] को (न) न…. [म०२, ™३] ॥७॥

भावार्थभाषाः - मन्त्र १-३ के समान है॥६, ७॥

टिप्पणी: ६, ७−(प्रतीच्याः)पश्चिमायाः (पशुपतिम्) प्राणिनां रक्षकम् (पशुपतिः) प्राणिनां रक्षकः। अन्यत्पूर्ववत् ॥

न । अ॒स्य॒ । प॒शून् । न । स॒मा॒नम् । हि॒न॒स्ति॒ । यः । ए॒वम् । वेद॑ ।

• त्रिपदा ब्राह्मी गायत्री
• रुद्र
• अथर्वा
• अध्यात्म प्रकरण सूक्त

परमात्माके अन्तर्यामी होने का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - मन्त्र १-३ के समान है॥४-५॥४, ५−स्पष्टंपूर्ववच्च ॥

Translation

4. ⌊8.⌋ For him, from the intermediate direction of the northern
   quarter, they made the archer, the formidable god, attendant.

Notes

At the beginning, read in our text tásmā for tásmāi.

They made the Awful God, the Archer, his deliverer from the intermediate space of the northern region, etc, as above.

तस्मै॑। उदी॑च्याः। दि॒शः। अ॒न्तः॒ऽदे॒शात्। उ॒ग्रम्। दे॒वम्। इ॒षु॒ऽआ॒सम्। अ॒नु॒ऽस्था॒तार॑म्। अ॒कु॒र्व॒न्। ५.८।

• त्रिपदा ककुप् उष्णिक्
• रुद्र
• अथर्वा
• अध्यात्म प्रकरण सूक्त

परमात्माके अन्तर्यामी होने का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (तस्मै) उस [विद्वान्]के लिये (उदीच्याः दिशः) उत्तर दिशा के (अन्तर्देशात्) मध्यदेश से (उग्रम्)प्रचण्ड स्वभाववाले (देवम्) प्रकाशमय परमात्मा को (इष्वासम्) हिंसा हटानेवाला, (अनुष्ठातारम्) साथ रहनेवाला (अकुर्वन्) उन [विद्वानों] ने बनाया ॥८॥

भावार्थभाषाः - मन्त्र १-३ के समान है॥८, ९॥

टिप्पणी: ८, ९−(उदीच्याः)उत्तरायाः (उग्रम्) प्रचण्डस्वभावम् (देवम्) प्रकाशमयम्। अन्यत् पूर्ववत् स्पष्टंच ॥

⌊9.⌋ The
archer, the formidable god, attends him as attendant from the
intermediate direction of the northern quarter; not śarva etc. etc.

उ॒ग्रः । ए॒न॒म् । दे॒वः । इ॒षु॒ऽआ॒सः । उदी॑च्याः । दि॒शः । अ॒न्तः॒ऽदे॒शात् । अ॒नु॒ऽस्था॒ता । अनु॑ । ति॒ष्ठ॒ति॒ । न । ए॒न॒म् । श॒र्वः । न । भ॒वः ।

• द्विपदा प्राजापत्या अनुष्टुप्,त्रिपदा ब्राह्मी गायत्री
• रुद्र
• अथर्वा
• अध्यात्म प्रकरण सूक्त

परमात्माके अन्तर्यामी होने का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (उग्रः) प्रचण्डस्वभाववाला, (देवः) प्रकाशमय, (इष्वासः) हिंसा हटानेवाला, (अनुष्ठाता) साथरहनेवाला परमात्मा (उदीच्याः दिशः) उत्तर दिशा के (अन्तर्देशात्) मध्य देश से (एनम् अनु) उस [विद्वान्] के साथ (तिष्ठति) रहता है, (एनम्) उस [विद्वान्] को (न) न…. [मन्त्र २, ३] ॥९॥

भावार्थभाषाः - मन्त्र १-३ के समान है॥८, ९॥

टिप्पणी: ८, ९−(उदीच्याः)उत्तरायाः (उग्रम्) प्रचण्डस्वभावम् (देवम्) प्रकाशमयम्। अन्यत् पूर्ववत् स्पष्टंच ॥

न । अ॒स्य॒ । प॒शून् । न । स॒मा॒नम् । हि॒न॒स्ति॒ । यः । ए॒वम् । वेद॑ ।

• त्रिपदा ब्राह्मी गायत्री
• रुद्र
• अथर्वा
• अध्यात्म प्रकरण सूक्त

परमात्माके अन्तर्यामी होने का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - मन्त्र १-३ के समान है॥४-५॥४, ५−स्पष्टंपूर्ववच्च ॥

5. ⌊10.⌋ For him, from the intermediate direction of the fixed quarter,
   they made the archer Rudra attendant.

They made Rudra the Archer his deliverer from the intermediate space of the region of the nadir etc.

तस्मै॑। ध्रु॒वायाः॑। दि॒शः। अ॒न्तः॒ऽदे॒शात्। रु॒द्रम्। इ॒षु॒ऽआ॒सम्। अ॒नु॒ऽस्था॒तार॑म्। अ॒कु॒र्व॒न्। ५.१०।

• भुरिग्विषमा गायत्री
• रुद्र
• अथर्वा
• अध्यात्म प्रकरण सूक्त

परमात्माके अन्तर्यामी होने का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (तस्मै) उस [विद्वान्]के लिये (ध्रुवायाः दिशः) नीची दिशा के (अन्तर्देशात्) मध्य देश से (रुद्रम्)शत्रुनाशक परमेश्वर को (इष्वासम्) हिंसा हटानेवाला, (अनुष्ठातारम्) साथ रहनेवाला (अकुर्वन्) उन [विद्वानों] ने बनाया ॥१०॥

भावार्थभाषाः - मन्त्र १-३ के समान है॥१०, ११॥

टिप्पणी: १०, ११−(ध्रुवायाः)अधोवर्तमानायाः (रुद्रम्) रुङ् गतिहिंसनयोः-क्विप् तुक् च+रुङ् हिंसायाम्-ड।शत्रुनाशकम्। अन्यत् पूर्ववत् स्पष्टं च ॥

⌊11.⌋ The archer Rudra attends him
as attendant from the intermediate direction of the fixed quarter; not
śarva etc. etc.

रु॒द्रः । ए॒न॒म् । इ॒षु॒ऽआ॒सः । ध्रु॒वायाः॑ । दि॒शः । अ॒न्तः॒ऽदे॒शात् । अ॒नु॒ऽस्था॒ता । अनु॑ । ति॒ष्ठ॒ति॒ । न । ए॒न॒म् । श॒र्वः । न । भ॒वः । न । ईशा॑नः ।

• द्विपदा प्राजापत्या अनुष्टुप्, निचृद् ब्राह्मी गायत्री
• रुद्र
• अथर्वा
• अध्यात्म प्रकरण सूक्त

परमात्माके अन्तर्यामी होने का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (रुद्रः) शत्रुनाशक, (इष्वासः) हिंसा हटानेवाला (अनुष्ठाता) साथ रहनेवाला परमात्मा (ध्रुवायाः दिशः)नीची दिशा के (अन्तर्देशात्) मध्य देश से (एनम् अनु) उस [विद्वान्] के साथ (तिष्ठति) रहता है, और (एनम्) उस [विद्वान्] को (न) न… [म० २, ३] ॥११॥

भावार्थभाषाः - मन्त्र १-३ के समान है॥१०, ११॥

टिप्पणी: १०, ११−(ध्रुवायाः)अधोवर्तमानायाः (रुद्रम्) रुङ् गतिहिंसनयोः-क्विप् तुक् च+रुङ् हिंसायाम्-ड।शत्रुनाशकम्। अन्यत् पूर्ववत् स्पष्टं च ॥

न । अ॒स्य॒ । प॒शून् । न । स॒मा॒नम् । हि॒न॒स्ति॒ । यः । ए॒वम् । वेद॑ ।

• त्रिपदा ब्राह्मी गायत्री
• रुद्र
• अथर्वा
• अध्यात्म प्रकरण सूक्त

परमात्माके अन्तर्यामी होने का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - मन्त्र १-३ के समान है॥४-५॥४, ५−स्पष्टंपूर्ववच्च ॥

6. ⌊12.⌋ For him, from the intermediate direction of the upward
   quarter, they made the archer Mahādeva (‘great god’) attendant.

They made Mahadeva his deliverer from the intermediate space of the region of the zenith, etc.

तस्मै॑। ऊ॒र्ध्वायाः॑। दि॒शः। अ॒न्तः॒ऽदे॒शात्। म॒हा॒ऽदे॒वम्। इ॒षु॒ऽआ॒सम्। अ॒नु॒ऽस्था॒तार॑म्। अ॒कु॒र्व॒न्। ५.१२।

• त्रिपदा ककुप् उष्णिक्
• रुद्र
• अथर्वा
• अध्यात्म प्रकरण सूक्त

परमात्माके अन्तर्यामी होने का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (तस्मै) उस [विद्वान्]के लिये (ऊर्ध्वायाः दिशः) ऊँची दिशा के (अन्तर्देशात्) मध्य देश से (महादेवम्)महादेव [बड़े प्रकाशमय] परमेश्वर को (इष्वासम्) हिंसा हटानेवाला (अनुष्ठातारम्)साथ रहनेवाला (अकुर्वन्) उन [विद्वानों] ने बनाया ॥१२॥

भावार्थभाषाः - मन्त्र १-३ के समान है॥१२, १३॥

टिप्पणी: १२, १३−(ऊर्ध्वायाः)उपरिवर्तमानायाः (महादेवम्) महाप्रकाशमयम्। अन्यत् पूर्ववत् स्पष्टं च ॥

⌊13.⌋
The archer Mahādeva attends him as attendant from the intermediate
direction of the upward quarter; not śarva etc. etc.

म॒हा॒ऽदे॒वः । ए॒न॒म् । इ॒षु॒ऽआ॒सः । ऊ॒र्ध्वायाः॑ । दि॒शः । अ॒न्तः॒ऽदे॒शात् । अ॒नु॒ऽस्था॒ता । अनु॑ । ति॒ष्ठ॒ति॒ । न । ए॒न॒म् । श॒र्वः । न । भ॒वः । न । ईशा॑नः ।

• द्विपदा प्राजापत्या अनुष्टुप्,त्रिपदा ब्राह्मी गायत्री
• रुद्र
• अथर्वा
• अध्यात्म प्रकरण सूक्त

परमात्माके अन्तर्यामी होने का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (महादेवः) महादेव [बड़ा प्रकाशमय] (इष्वासः) हिंसा हटानेवाला (अनुष्ठाता) साथ रहनेवाला परमात्मा (ऊर्ध्वायाः दिशः) ऊँची दिशा के (अन्तर्देशात्) मध्य देश से (एनम् अनु) उस [विद्वान्] के साथ (तिष्ठति) रहता है, और (एनम्) उस [विद्वान्] को (न) न… [म०२, ३] ॥१३॥

भावार्थभाषाः - मन्त्र १-३ के समान है॥१२, १३॥

टिप्पणी: १२, १३−(ऊर्ध्वायाः)उपरिवर्तमानायाः (महादेवम्) महाप्रकाशमयम्। अन्यत् पूर्ववत् स्पष्टं च ॥

न । अ॒स्य॒ । प॒शून् । न । स॒मा॒नम् । हि॒न॒स्ति॒ । यः । ए॒वम् । वेद॑ ।

• त्रिपदा ब्राह्मी गायत्री
• रुद्र
• अथर्वा
• अध्यात्म प्रकरण सूक्त

परमात्माके अन्तर्यामी होने का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - मन्त्र १-३ के समान है॥४-५॥४, ५−स्पष्टंपूर्ववच्च ॥

Commentary

7. ⌊14.⌋ For him, from all the intermediate directions, they made the
   archer Īśāna attendant.

Notes

The mss. vary in a and b between sárvebhyo ant- and -bhyo
‘nt-; in a, only P.M.W.E. have -bhyo ‘nt-; in b, ⌊at least
two, E. and⌋ Bs. Probably our text ought to give in both places -bhyo
ant-; ⌊so SPP. with all but two of his authorities⌋.

After the definition of the c of 1-7 the Anukr. adds: hinasti
vyāghrādiṣv avagantavyaḥ; which apparently means that in 2-6 is to be
understood the verb hinasti, which is expressed only in 1 c and 7
c; vyāghrādiṣu is probably a corruption.

⌊After its metrical definition of xi. 1. 36, the Anukr. inserts the
words vyāghrādiṣv avagantavyā; and after that of xiv. 1. 60 occur the
words (see p. 740) ity, or parāviny, edhiṣīmahīti vyāghrādiṣv
avagantavyaḥ.—One ritual use of xiv. 1. 60 is as a prayer for the
safety of the bride as she sets out for her new home. In that
connection, a specification of the safety as “in respect of tigers and
so forth” would be entirely appropriate. And it is also appropriate
here, at xv. 5.—The verse xi. 1. 36 is used in the ritual (Kāuś. 63. 9)
with iv. 14. 5 in the sava offering: the former, as a prayer for
safety on the road to heaven (ágne patháḥ kalpaya devayā́nān) the
latter, somewhat similarly (svàr yantu yájamānāḥ svastí). Although
tigers more frequently accelerate than retard a Hindu’s transit to
heaven, the verses may nevertheless be conceived as used secondarily for
safety on terrestrial paths.—Accordingly the remark of the Anukr is
perhaps intended as exegetical, but it is at any rate most
unexpected.—The vs. AV. xii. 1. 49 furnishes testimony (quite
superfluous) to the familiarity of the ancient Hindus with
“man-eaters."⌋

They made Isana the Archer his deliverer from all the inter- mediate regions. ॥

तस्मै॑। सर्वे॑भ्यः। अ॒न्तः॒ऽदे॒शेभ्यः॑। ईशा॑नम्। इ॒षु॒ऽआ॒सम्। अ॒नु॒ऽस्था॒तार॑म्। अ॒कु॒र्व॒न्। ५.१४।

• भुरिग्विषमा गायत्री
• रुद्र
• अथर्वा
• अध्यात्म प्रकरण सूक्त

परमात्माके अन्तर्यामी होने का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (तस्मै) उस [विद्वान्]के लिये (सर्वेभ्यः) सब (अन्तर्देशेभ्यः) मध्यदेशों से (ईशानम्) सबके स्वामीपरमात्मा को (इष्वासम्) हिंसा हटानेवाला (अनुष्ठातारम्) साथ रहनेवाला (अकुर्वन्)उन [विद्वानों] ने बनाया ॥१४॥

भावार्थभाषाः - मन्त्र १-३ के समान है॥१४, १५, १६॥

टिप्पणी: १४, १५, १६−(अन्तर्देशेभ्यः) मध्यदेशेभ्यः (ईशानम्) सर्वस्वामिनम्। अन्यत् पूर्ववत्-म०१-३, स्पष्टं च ॥

⌊15.⌋ The archer Īśāna as attendant attends him
from all the intermediate directions; not śarva, ⌊not Bhava, not Īśāna,

Isana the Archer, a deliverer, delivers him from all the intermediate regions. Neither Sarva nor Bhava, nor Isana

ईशा॑नः। ए॒न॒म्। इ॒षु॒ऽआ॒सः। सर्वे॑भ्यः। अ॒न्तः॒ऽदे॒शेभ्यः॑। अ॒नु॒ऽस्था॒ता। अनु॑। ति॒ष्ठ॒ति॒। न। ए॒न॒म्। श॒र्वः। न। भ॒वः। न। ईशा॑नः। ५.१५।

• विराट् गायत्री
• रुद्र
• अथर्वा
• अध्यात्म प्रकरण सूक्त

परमात्माके अन्तर्यामी होने का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (ईशानः) सबका स्वामी, (इष्वासः) हिंसा हटानेवाला (अनुष्ठाता) साथ रहनेवाला परमात्मा (सर्वेभ्यःअन्तर्देशेभ्यः) सब मध्य देशों से (एनम् अनु) उस [विद्वान्] के साथ (तिष्ठति)रहता है, और (एनम्) उस [विद्वान्] को (न) न (शर्वः) दुःखनाशक, (न) न (भवः)सर्वत्र वर्तमान (न) न (ईशानः) सर्वस्वामी परमेश्वर ॥१५॥

भावार्थभाषाः - मन्त्र १-३ के समान है॥१४, १५, १६॥

टिप्पणी: १४, १५, १६−(अन्तर्देशेभ्यः) मध्यदेशेभ्यः (ईशानम्) सर्वस्वामिनम्। अन्यत् पूर्ववत्-म०१-३, स्पष्टं च ॥

16. injures him nor his cattle nor his fellows who knoweth thus⌋.

slays him who possesses this knowledge, or his cattle, or his kinsmen.

न । अ॒स्य॒ । प॒शून् । न । स॒मा॒नम् । हि॒न॒स्ति॒ । यः । ए॒वम् । वेद॑ ।

• द्विपदा प्राजापत्या अनुष्टुप्
• रुद्र
• अथर्वा
• अध्यात्म प्रकरण सूक्त

परमात्माके अन्तर्यामी होने का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (हिनस्ति) कष्ट देताहै, (न) न (अस्य) उस [विद्वान्] के (पशून्) प्राणियों को और (न) न [उसके] (समानान्) तुल्य गुणवालों को [कष्ट देता है], (यः) जो [विद्वान्] (एवम्) ऐसे वाव्यापक [व्रात्य परमात्मा] को (वेद) जानता है ॥१६॥

भावार्थभाषाः - मन्त्र १-३ के समान है॥१४, १५, १६॥

टिप्पणी: १४, १५, १६−(अन्तर्देशेभ्यः) मध्यदेशेभ्यः (ईशानम्) सर्वस्वामिनम्। अन्यत् पूर्ववत्-म०१-३, स्पष्टं च ॥