००२

००२ ...{Loading}...

Whitney subject
  1. Paryāya the second.
VH anukramaṇī

१-३२ अथर्वा। अध्यात्मं, व्रात्यः। १, ६, ९, १७, २५, ३० साम्न्यनुष्टुप्; २, १८, २६ साम्नी त्रिष्टुप्; ३ द्विपदाऽर्षी पङ्क्तिः ४, २०, २८ द्विपदा ब्राह्मी गायत्री; ५, १३ २१, २९, द्विपदाऽर्ची गायत्री; १४ साम्नी पङ्क्तिः २२ आसुरी गायत्री; ७, १५, २३, ३१ पदपङ्क्तिः; ८, १६, २४, ३२ त्रिपदा प्राजापत्या त्रिष्टुप्; १० एकपदा उष्णिक्; ११ द्विपदाऽर्षी भुरिक् त्रिष्टुप् १२ आर्षी पराऽनुष्टुप्; १९ द्विपदा विराडार्षी पङ्क्तिः; २७ निचृदार्षी पङ्क्तिः।

Whitney anukramaṇī

[dvyūnā triṅśat. a of 1-4, 1 f, 4 f. sāmny anuṣṭubh; b of 1, 2, 4 sāmnī triṣṭubh; 1 c. 2-p. ārṣī pan̄kti; d of 1, 3, 4. 2-p. brāhmī gāyatrī; e of 1-4. 2-p. ārcī jagatī; 2 f. samnī pank̄ti; 3 f. āsurī gāyatrī; g of 1-4. padapan̄kti; h of 1-4. 3-p. prājāpatyā triṣṭubh; 2 b. 1-p. uṣṇih; 2 c. 2-p. ārṣī bhurik triṣṭubh; 2 d. ārṣī parānuṣṭubh; 3 c. 2-p. virāḍ ārṣī pan̄kti; 4 c. nicṛd ārṣī pan̄kti.]

Whitney

Comment

The Anukr. professes to count 28 divisions in this paryāya; but its metrical definitions are of 32 divisions, 8 in each; in the translation they are marked by introduced letters. ⌊The reckoning is explained above, at page 772, ¶ 3.⌋

Griffith

The same, continued

०१ स उदतिष्ठत्सप्राचीम्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

स उद॑तिष्ठ॒त्सप्राचीं॒ दिश॒मनु॒ व्य᳡चलत् ॥

०१ स उदतिष्ठत्सप्राचीम् ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. a. ⌊1.⌋ He arose; he moved out (vi-cal) toward the eastern
    quarter;
Griffith

He arose and went his way to the eastern region.

पदपाठः

सः। उत्। अ॒ति॒ष्ठ॒त्। सः। प्राची॑म्। दिश॑म्। अनु॑। वि। अ॒च॒ल॒त्। २.१।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • साम्नी अनुष्टुप्
  • अध्यात्म अथवा व्रात्य
  • अथर्वा
  • अध्यात्म प्रकरण सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

परमेश्वर की सर्वत्र व्यापकता का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) वह [व्रात्यपरमात्मा] (उत् अतिष्ठत्) खड़ा हुआ (सः) वह (प्राचीम्) सामनेवाली [अथवा पूर्व] (दिशम् अनु) दिशा की ओर (वि अचलत्) विचरा ॥१॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - मनुष्य परमात्मा कोअपने सामने वा पूर्व दिशा में व्यापक जानकर आगे को प्रवृत्ति करे ॥१॥इस सूक्तमें परमात्मा के विराट् रूप का वर्णन है ॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: १−(सः) व्रात्यः परमात्मा (उदतिष्ठत्)प्रादुरभवत् (सः) (प्राचीम्) अ० ३।२६।१। अभिमुखीभूताम् पूर्वाम् (दिशम्) दिशाम् (अनु) अनुलक्ष्य (वि) विविधम् (अचलत्) अचरत् ॥

०२ तं बृहच्चरथन्तरम्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

तं बृ॒हच्च॑रथन्त॒रं चा॑दि॒त्याश्च॒ विश्वे॑ च दे॒वा अ॑नु॒व्य᳡चलन् ॥

०२ तं बृहच्चरथन्तरम् ...{Loading}...

Whitney
Translation

b. ⌊2.⌋ after him moved out both the bṛhát and the
rathaṁtará and the Ādityas and all the gods;

Griffith

The Brihat, the Rathantara, the Adityas and all the Gods followed him.

पदपाठः

तम्। बृ॒हत्। च॒। र॒थ॒म्ऽत॒रम्। च॒। आ॒दि॒त्याः। च॒। विश्वे॑। च॒। दे॒वाः। अ॒नु॒ऽव्य᳡चलन्। २.२।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • साम्नी त्रिष्टुप्
  • अध्यात्म अथवा व्रात्य
  • अथर्वा
  • अध्यात्म प्रकरण सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

परमेश्वर की सर्वत्र व्यापकता का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (बृहत्) बृहत् [बड़ाआकाश] (च च) और (रथन्तरम्) रथन्तर [रमणीय गुणों द्वारा पार होने योग्य जगत्] (च)और (आदित्याः) सब चमकनेवाले सूर्य आदि (च) और (विश्वे) सब (देवाः) गतिवाले लोक (तम्) उस [व्रात्य परमात्मा] के (अनुव्यचलन्) पीछे-पीछे विचरे ॥२॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - मनुष्य को चाहिये किआकाश, भूमि, सूर्य, और सब चलते हुए लोकों को परमात्मा की आज्ञा में चलता हुआसाक्षात् करे ॥२॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: २−(तम्) व्रात्यं परमात्मानम् (बृहत्) प्रवृद्धमाकाशम् (च) (रथन्तरम्) अ० ८।१०(२)।६। रमु क्रीडायाम्-क्थन्+तॄ प्लवनतरणयोः-खच् मुम् च।रमणीयैर्गुणैस्तरणीयं जगत् (च) (आदित्याः) आदीप्यमानाः सूर्यादिलोकाः (च) (विश्वे)सर्वे (च) (देवाः) दिवु गतौ-पचाद्यच्। गतिमन्तो लोकाः (अनुव्यचलन्) अनुसृत्यव्यचरन् ॥

०३ बृहते च

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

बृ॑ह॒ते च॒ वै सर॑थन्त॒राय॑ चादि॒त्येभ्य॑श्च॒ विश्वे॑भ्यश्च दे॒वेभ्य॒ आ वृ॑श्चते॒ य ए॒वंवि॒द्वांसं॒ व्रात्य॑मुप॒वद॑ति ॥

०३ बृहते च ...{Loading}...

Whitney
Translation

c. ⌊3.⌋ against both
the bṛhát and the rathaṁtará and the Ādityas and all the gods doth
he offend (ā-vraśc) who revileth a thus-knowing Vrātya;

Griffith

That man is alienated from the Brihat, the Rathantara, the Adityas, and all Gods who reviles the Vratya who possesses this knowledge.

पदपाठः

बृ॒ह॒ते। च॒। वै। सः। र॒थ॒म्ऽत॒राय॑। च॒। आ॒दि॒त्येभ्यः॑। च॒। विश्वे॑भ्यः। च॒। दे॒वेभ्यः॑। आ। वृ॒श्च॒ते॒। यः। ए॒वम्। वि॒द्वांस॑म्। व्रात्य॑म्। उ॒प॒ऽवद॑ति। २.३।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • द्विपदार्षो पङ्क्ति
  • अध्यात्म अथवा व्रात्य
  • अथर्वा
  • अध्यात्म प्रकरण सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

परमेश्वर की सर्वत्र व्यापकता का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) वह [मूर्ख] (वै)निश्चय करके (बृहते) बृहत् [बड़े आकाश] के लिये (च च) और (रथन्तराय) रथन्तर [रमणीय गुणों द्वारा पार होने योग्य जगत्] के लिये (च) और, (आदित्येभ्यः)चमकनेवाले सूर्य आदि के लिये (च) और (विश्वेभ्यः) सब (देवेभ्यः) गतिवाले लोकोंके लिये (आ) सब प्रकार (वृश्चते) दोषी होता है, (यः) जो [मूर्ख] (एवम्) ऐसे वाव्यापक (विद्वांसम्) ज्ञानवान् (व्रात्यम्) व्रात्य [सब समूहों के हितकारीपरमात्मा] को (उपवदति) बुरा कहता है ॥३॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य परमात्मा केगुणों को साक्षात् न करके तत्त्वज्ञान नहीं पाता, वह संसार के पदार्थों सेयथावत् उपकार नहीं ले सकता ॥३॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ३−(बृहत्) प्रवृद्धायाकाशाय (च) (वै) निश्चयेन (रथन्तराय) रमणीयैर्गुणैस्तरणीयाय जगते (च) (आदित्येभ्यः) आदीप्यमानेभ्यःसूर्यादिभ्यः (च) (विश्वेभ्यः) (च) (देवेभ्यः) गतिमद्भ्यो लोकेभ्यः (आ समन्तात् (वृश्चते) वृश्च्यते। छिद्यते। दूषितो भवति (यः) (मूर्खः) (एवम्) इण्शीभ्यांवन्। उ० १।१५२। इण् गतौ-वन्। एवैरयनैरवनैर्वा-निरु० २।२५। एतिप्राप्नोतीत्येवस्तम्। ईदृशम्। व्यापकम् (विद्वांसम्) विज्ञातारम् (व्रात्यम्)म० १। व्रातेभ्यः सर्वसमूहेभ्यो हितकरं परमात्मानम् (उपवदति) हीनं कथयति।निन्दति ॥

०४ बृहतश्च वै

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

बृ॑ह॒तश्च॒ वै सर॑थन्त॒रस्य॑ चादि॒त्यानां॑ च॒ विश्वे॑षां च दे॒वानां॑ प्रि॒यं धाम॑ भवति॒ तस्य॒ प्राच्यां॑ दि॒शि ॥

०४ बृहतश्च वै ...{Loading}...

Whitney
Translation

d. ⌊4.⌋ of
both the bṛhát and the rathaṁtará and of the Ādityas and of all the
gods doth he become the dear abode (dhā́man) [who knoweth thus]. Of
him in the eastern quarter

Notes

The natural division of the matter of this and the following verses is
in the latter half strangely violated by the tradition. Division d
should most certainly have at its end yá eváṁ véda, as is shown by the
requirements of the sense and by the occurrence of these words in the
same connection in 6. 1-9, 8. 3, and 9. 3; but the phrase is wanting in
all the mss.; we have introduced it in our text, and the translation
gives it (in brackets). Then the mss. most senselessly reckon to d
the words which really introduce e-h, or the second half of the
verse; i.e., they set no avasāna before tásya, but have one after
diśí; and the Anukr. follows the same method; it is corrected in our
text ⌊although the division by letters in the translation follows the
mss.⌋; the analogy of the verses of hymns 4 and 5 is a sufficient
justification for so doing. In the second half, the only natural
division is after puraḥsarāú; very strangely, however, the mss. and
Anukr. set no avasāna here, but one, altogether out of place, after
pratodás, and two that are uncalled for after maṇís and vipathám
respectively; of these two we have retained only that after maṇís (as
it denoted a certain change of subject), while we have shifted forward
to its proper place the one after pratodás. The metrical definitions
of the Anukr. are evidently applicable, with the usual degree of
exactness, to the divisions as made by the mss.

The translation follows the mss. in reading in e mitró (but all
save Bs.s.m.D.R. accent mítro) māgadhó. ⌊Correct the Berlin ed. from
mántro to mitró.⌋ The Pet. Lex. conjectures pravarta to signify a
rounded ornament. ⌊As for turban, goad, etc., see p. 770, ¶ 2.⌋ ⌊Ppp.
has sa prācīṁ diśam anuvyacalat; the remainder of the book is
wanting.⌋

Griffith

He who hath this knowledge becomes the beloved home of the Brihat, the Rathantara the Adityas, and all the Gods.

पदपाठः

बृ॒ह॒तः। च॒। वै। सः। र॒थ॒म्ऽत॒रस्य॑। च॒। आ॒दि॒त्याना॑म्। च॒। विश्वे॑षाम्। च॒। दे॒वाना॑म्। प्रि॒यम्। धाम॑। भ॒व॒ति॒। तस्य॑। प्राच्या॑म्। दि॒शि। २.४।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • द्विपदा ब्राह्मी गायत्री
  • अध्यात्म अथवा व्रात्य
  • अथर्वा
  • अध्यात्म प्रकरण सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

परमेश्वर की सर्वत्र व्यापकता का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) वह [विद्वान्] (वै) निश्चय करके (बृहतः) बृहत् [बड़े आकाश] का (च च) और भी (रथन्तरस्य) रथन्तर [रमणीय गुणों द्वारा पार होने योग्य जगत्] का (च) और (आदित्यानाम्) चमकनेवालेसूर्यों का (च) और (विश्वेषाम्) सब (देवानाम्) गतिवाले लोकों [अर्थात् उनकेज्ञान] का (प्रियम्) प्रिय (धाम) धाम [घर] (भवति) होता है और (तस्य) उस [विद्वान्] के लिये (प्राच्यां दिशि) सामनेवाली [वा पूर्व] दिशा में ॥४॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जब मनुष्य योगाभ्यासकरके शुद्ध ज्ञान द्वारा परमाणु से लेकर परमेश्वर तक साक्षात् कर लेता है, वहपूर्णकाम और पूर्ण विज्ञानी होकर संसार में अपने आप कीर्ति और यश पाता है॥४-८॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ४−(बृहतः)प्रवृद्धस्याकाशस्य (च) (वै) (सः) विद्वान् (रथन्तरस्य) रमणीयैर्गुणैस्तरणीयस्यजगतः (च) (आदित्यानाम्) आदीप्यमानानां सूर्याणाम् (च) (विश्वेषाम्) (च) (देवानाम्) गतिमतां लोकानाम् (प्रियम्) (धाम) गृहम् (भवति) (तस्य) चतुर्थ्यांषष्ठी। विदुषे जनाय (प्राच्याम्) अभिमुखीभूतायाम्। पूर्वस्याम् (दिशि) दिशायाम्॥

०५ श्रद्धापुंश्चली मित्रो

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

श्र॒द्धापुं॑श्च॒ली मि॒त्रो मा॑ग॒धो वि॒ज्ञानं॒ वासोऽह॑रु॒ष्णीषं॒ रात्री॒ केशा॒ हरि॑तौप्रव॒र्तौ क॑ल्म॒लिर्म॒णिः ॥

०५ श्रद्धापुंश्चली मित्रो ...{Loading}...

Whitney

Translation

e. ⌊5.⌋ faith is the harlot, Mitra the
māgadhá (bard?), discernment the garment, day the turban, night the
hair, yellow the two pravartás, kalmalí the jewel (maṇí),

Griffith

In the eastern region Faith is his leman, the hymn his panegyrist, knowledge his vesture, day his turban, night his hair, Indra’s two Bays his circular ornaments, the splendour of the stars his jewel.

पदपाठः

श्र॒ध्दा। पुं॒श्च॒ली। मि॒त्रः। मा॒ग॒धः। वि॒ऽज्ञान॑म्। वासः॑। अहः॑। उ॒ष्णीष॑म्। रात्री॑। केशाः॑। हरि॑तौ। प्र॒ऽव॒र्तौ। क॒ल्म॒लिः। म॒णिः। २.५।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • द्विपदार्ची जगती
  • अध्यात्म अथवा व्रात्य
  • अथर्वा
  • अध्यात्म प्रकरण सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

परमेश्वर की सर्वत्र व्यापकता का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (श्रद्धा) इच्छा (पुंश्चली) पुंश्चली [पर पुरुषों में जानेवाली व्यभिचारिणी स्त्री, तथापरस्त्रीगामी व्यभिचारी पुरुष के समान घृणित] (मित्रः) स्नेह (मागधः) भाट [स्तुतिपाठक के समान], (विज्ञानम्) विज्ञान [विवेक] (वासः) वस्त्र [समान], (अहः)दिन (उष्णीषम्) [धूप रोकनेवाली] पगड़ी [समान], (रात्री) रात्री (केशाः) केश [समान], (हरितौ) दोनों धारण आकर्षण गुण (प्रवर्तौ) दो गोलकुण्डल [कर्णभूषण समान]और (कल्मलिः) [गति देनेवाली] तारा गुणों की झलक (मणिः) मणि [मणियों के हार समान]॥५॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जब मनुष्य योगाभ्यासकरके शुद्ध ज्ञान द्वारा परमाणु से लेकर परमेश्वर तक साक्षात् कर लेता है, वहपूर्णकाम और पूर्ण विज्ञानी होकर संसार में अपने आप कीर्ति और यश पाता है॥४-८॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ५−(श्रद्धा) श्रिञ्सेवायाम्, श्रिय दाहे, श्री पाके वा-डति+डुधाञ् धारणपोषणयोः-अङ्, टाप्। इच्छा।श्रद्धा संप्रत्ययः स्पृहा-अमर० २३।१०२। (पुंश्चली) पुंस्सु अन्यपुरुषेषुचलतीति। पुंस्+चल गतौ-अच्, ङीष्। व्यभिचारिणी कुलटेव घृणिता (मित्रः) स्नेहः (मागधः) मगि गतौ-घञ्+धा-क, पृषोदरादिरूपम्। स्तुतिपाठको यथा (विज्ञानम्) विवेकः (वासः) वस्त्रं यथा (अहः) दिनम् (उष्णीषम्) उष्ण+ईष हिंसायाम्-क, शकन्ध्वादिरूपम् तापनिवारकं शिरोवेष्टनवस्त्रं यथा (रात्री) (केशाः) (हरितौ)धारणाकर्षणगुणौ (प्रवर्तौ) वृतु वर्तने-अच्। द्वे वर्तुले कुण्डले। कर्णभूषणे (कल्मलिः) अर्तिस्तुसुहु०। उ० १।१४०। कल गतौ-मन्+ला दाने-कि। गतिदात्रीतारादीप्तिः (मणिः) मणिभूषणं यथा ॥

०६ भूतं चभविष्यच्च

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

भू॒तं च॑भवि॒ष्यच्च॑ परिष्क॒न्दौ मनो॑ विप॒थम् ॥

०६ भूतं चभविष्यच्च ...{Loading}...

Whitney
Translation

f.
⌊6.⌋ both what is and what is to be the two footmen (pariṣkandá), mind
the rough vehicle (vipathá),

Griffith

Present and Future are his running footmen, mind is his war-chariot,

पदपाठः

भू॒तम्। च॒। भ॒वि॒ष्यत्। च॒। प॒रि॒ऽस्क॒न्दौ। मनः॑। वि॒ऽप॒थम्। २.६।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • साम्नी अनुष्टुप्
  • अध्यात्म अथवा व्रात्य
  • अथर्वा
  • अध्यात्म प्रकरण सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

परमेश्वर की सर्वत्र व्यापकता का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (भूतम्) भूत [बीताहुआ] (च च) और भी (भविष्यत्) भविष्यत् [आनेवाला] (परिष्कन्दौ) [सब ओर चलनेवाले]दो सेवक [समान], (मनः) मन (विपथम्) विविध मार्गगामी रथ [यान आदि समान] ॥६॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जब मनुष्य योगाभ्यासकरके शुद्ध ज्ञान द्वारा परमाणु से लेकर परमेश्वर तक साक्षात् कर लेता है, वहपूर्णकाम और पूर्ण विज्ञानी होकर संसार में अपने आप कीर्ति और यश पाता है॥४-८॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ६−(भूतम्) अतीतम् (च) (भविष्यत्) अनागतम् (च) (परिष्कन्दौ) स्कन्दिर् गतिशोषणयोः-घञ्। परितो गन्तारौपरपुष्टौ। सेवकौ यथा (मनः) चित्तम् (विपथम्) विविधगमनं यानम् ॥

०७ मातरिश्वा चपवमानश्च

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

मा॑त॒रिश्वा॑ च॒पव॑मानश्च विपथवा॒हौ वातः॒ सार॑थी रे॒ष्मा प्र॑तो॒दः ॥

०७ मातरिश्वा चपवमानश्च ...{Loading}...

Whitney
Translation

g. ⌊7.⌋ Mātariśvan and Pavamāna (the
‘cleansing’ wind) the two drawers (-vāhá) of the rough vehicle, the
wind the charioteer, the whirlwind the goad,

Griffith

Matarisvan and Pavamana are they who draw it, Vita is his charioteer, Storm his goad,

पदपाठः

मा॒त॒रिश्वा॑। च॒। पव॑मानः। च॒। वि॒प॒थ॒ऽवा॒हौ। वातः॑। सार॑थिः। रे॒ष्मा। प्र॒ऽतो॒दः। २.७।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • पदपङ्क्ति
  • अध्यात्म अथवा व्रात्य
  • अथर्वा
  • अध्यात्म प्रकरण सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

परमेश्वर की सर्वत्र व्यापकता का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (मातरिश्वा) आकाश मेंघूमनेवाला सूत्रात्मा [वायु विशेष] (च च) और भी (पवमानः) संशोधक वायु (विपथवाहौ)दो रथ ले चलनेवाले [बैल घोड़े आदि समान], (वातः) वात [सामान्य वायु] (सारथिः)सारथी [रथ हाँकनेवाले के समान] (रेष्मा) आँधी (प्रतोदः) अङ्कुश [कोड़ा, पैनासमान] ॥७॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जब मनुष्य योगाभ्यासकरके शुद्ध ज्ञान द्वारा परमाणु से लेकर परमेश्वर तक साक्षात् कर लेता है, वहपूर्णकाम और पूर्ण विज्ञानी होकर संसार में अपने आप कीर्ति और यश पाता है॥४-८॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ७−(मातरिश्वा) आकाशेगमनशीलः सूत्रात्मा वायुः (च) (पवमानः) संशोधको वायुः (च) (विपथवाहौ) रथवाहकौवृषभौ यथा (वातः) सामान्यपवनः (सारथिः) सर्तेर्णिच्च। उ० ४।८९। सृ गतौ-घथिन्, णित्। रथचालकः (रेष्मा) रिष हिंसायाम्-मनिन्। प्रचण्डवायुः (प्रतोदः) तुद-घञ्।अश्वादिताडनदण्डः ॥

०८ कीर्तिश्चयशश्च पुरःसरावैनम्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

की॒र्तिश्च॒यश॑श्च पुरःस॒रावैनं॑ की॒र्तिर्ग॑च्छ॒त्या यशो॑ गच्छति॒ य ए॒वं वेद॑ ॥

०८ कीर्तिश्चयशश्च पुरःसरावैनम् ...{Loading}...

Whitney
Translation

h. ⌊8.⌋ both fame and
glory the two forerunners: to him cometh fame, cometh glory, who knoweth
thus.

Griffith

Fame and Glory are his harbingers. Fame and Glory come to him who hath this knowledge.

पदपाठः

की॒र्तिः। च॒। यशः॑। च॒। पु॒रः॒ऽस॒रौ। आ। ए॒न॒म्। की॒र्तिः। ग॒च्छ॒ति॒। आ। यशः॑। ग॒च्छ॒ति॒। यः। ए॒वम्। वेद॑। २.८।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • त्रिपदा प्राजापत्या त्रिष्टुप्
  • अध्यात्म अथवा व्रात्य
  • अथर्वा
  • अध्यात्म प्रकरण सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

परमेश्वर की सर्वत्र व्यापकता का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (कीर्तिः) कीर्ति [दानआदि से बड़ाई] (च च) और (यशः) यश [शूरता आदि से बड़ाई] (पुरः सरौ) दो अग्रधावक [पावक समान] हैं, (एनम्) उस [विद्वान्] को (कीर्तिः) कीर्ति [दान आदि से बड़ाई] (आ) आकर (गच्छति) मिलती है, (यशः) यश [शूरता आदि से बड़ा नाम] (आ) आकर, (गच्छति)मिलता है, (यः) जो [विद्वान्] (एवम्) ऐसे वा व्यापक [व्रात्य परमात्मा] को (वेद)जानता है ॥८॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जब मनुष्य योगाभ्यासकरके शुद्ध ज्ञान द्वारा परमाणु से लेकर परमेश्वर तक साक्षात् करलेता है, वहपूर्णकाम और पूर्णविज्ञानी होकर संसार में अपने आप कीर्ति और यश पाता है॥४-८॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ८−(कीर्तिः) दानादिप्रभवा ख्यातिः (च) (यशः) दानादिप्रभवं नाम (च) (पुरःसरौ) अग्रधावकौ (आ) आगत्य (एनम्) विद्वांसम् (कीर्तिः) (गच्छति) प्राप्नोति (आ) (यशः) (गच्छति) (यः) विद्वान् पुरुषः (एवम्) म० ३। ईदृशं व्यापकं वापरमात्मानम् (वेद) जानाति ॥

०९ स उदतिष्ठत्सदक्षिणाम्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

स उद॑तिष्ठ॒त्सदक्षि॑णां॒ दिश॒मनु॒ व्य᳡चलत् ॥

०९ स उदतिष्ठत्सदक्षिणाम् ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. a. ⌊9.⌋ He arose; he moved out toward the southern quarter;
Griffith

He arose and went away to the southern region.

पदपाठः

सः। उत्। अ॒ति॒ष्ठ॒त्। सः। दक्षि॑णाम्। दिश॑म्। अनु॑। वि। अ॒च॒ल॒त्। २.९।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • साम्नी अनुष्टुप्
  • अध्यात्म अथवा व्रात्य
  • अथर्वा
  • अध्यात्म प्रकरण सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

परमेश्वर की सर्वत्र व्यापकता का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) वह [व्रात्यपरमात्मा] (उत् अतिष्ठत्) खड़ा हुआ, (सः) वह (दक्षिणाम्) दाहिनी [वा दक्षिण] (दिशम् अनु) दिशा की ओर (वि अचलत्) विचरा ॥९॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - मनुष्य परमात्मा कोअपनी दाहिनी वा दक्षिण दिशा में व्यापक जानकर आगे बढ़े ॥९॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ९−(दक्षिणाम्)अवामभागस्थाम्। दक्षिणस्थाम्। अन्यत्पूर्ववत्-म० १ ॥

१० तंयज्ञायज्ञियं च

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

तंय॑ज्ञाय॒ज्ञियं॑ च॒ वा॑मदे॒व्यं च॑ य॒ज्ञश्च॒ यज॑मानश्चप॒शव॑श्चानु॒व्य᳡चलन्॥

१० तंयज्ञायज्ञियं च ...{Loading}...

Whitney
Translation

b. ⌊10.⌋ after him moved out both the yajñāyajñíya and the
vāmadevyá and the sacrifice and the sacrificer and the cattle;

Griffith

Yajnayajniya and Vamadevya and Sacrifice and Sacrificer and sacrificial victims followed him.

पदपाठः

तम्। य॒ज्ञा॒य॒ज्ञिय॑म्। च॒। वा॒म॒ऽदे॒व्यम्। च॒। य॒ज्ञः। च॒। यज॑मानः। च॒। प॒शवः॑। च॒। अ॒नु॒ऽव्य᳡चलन्। २.१०।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • एकपदोष्णिक्
  • अध्यात्म अथवा व्रात्य
  • अथर्वा
  • अध्यात्म प्रकरण सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

परमेश्वर की सर्वत्र व्यापकता का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (यज्ञायज्ञियम्) सबयज्ञों का हितकारी [वेदज्ञान] (च च) और (वामदेव्यम्) वामदेव [श्रेष्ठ परमात्मा]से जताया गया [भूतपञ्चक] (च) और (यज्ञः) यज्ञ [पूजनीय व्यवहार] (च) और (यजमानः)यजमान [पूजनीय व्यवहार करनेवाला पुरुष] (च) और (पशवः) सब जीव-जन्तु (तम्) उस [परमात्मा] के (अनुव्यचलन्) पीछे-पीछे विचरे ॥१–०॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - सब ऋग्वेद आदि वेदपृथिवी आदि पञ्चभूत, सद्व्यवहार और सत्कर्मी पुरुष और सब प्राणी परमात्मा केअनुशासनगामी हैं ॥१–०॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: १–०−(तम्) व्रात्यं परमात्मानम् (यज्ञायज्ञियम्) अ०८।१०(२)।६। यज्ञायज्ञ-घ प्रत्ययः। सर्वेभ्यो यज्ञेभ्यो हितं वेदज्ञानम् (च) (वामदेव्यम्) अ० ४।३४।१। वामदेवाड् ड्यड्ड्यौ। पा० ४।२।९। वामदेव-ड्य। वामदेवेनश्रेष्ठपरमेश्वरेण विज्ञापितं पृथिव्यादिभूतपञ्चकम् (च) (यज्ञः) पूजनीयव्यवहारः (च) (यजमानः) पूजनीयव्यवहारकर्ता (च) (पशवः) जन्तवः-निरु० ११।२९। (अनुव्यचलन्)अनुसृत्य विचरितवन्तः ॥

११ यज्ञायज्ञियायच वै

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

य॑ज्ञाय॒ज्ञिया॑यच॒ वै स वा॑मदे॒व्याय॑ च य॒ज्ञाय॑ च॒ यज॑मानाय च प॒शुभ्य॒श्चा वृ॑श्चते॒ य ए॒वंवि॒द्वांसं॒ व्रात्य॑मुप॒वद॑ति ॥

११ यज्ञायज्ञियायच वै ...{Loading}...

Whitney
Translation

c.
⌊11.⌋ against both the yajñāyajñíya and the vāmadevyá and the
sacrifice and the sacrificer and the cattle doth he offend who revileth
a thus-knowing Vrātya;

Griffith

The man who reviles the Vratya possessing this knowledge is alienated from Yajnayajniya and Vamadevya, Sacrifice, Sacrificer and sacrificial victims.

पदपाठः

य॒ज्ञा॒य॒ज्ञिया॑य। च॒। वै। सः। वा॒म॒ऽदे॒व्याय॑। च॒। य॒ज्ञाय॑। च॒। यज॑मानाय। च॒। प॒शुऽभ्यः॑। च॒। आ। वृ॒श्च॒ते॒। यः। ए॒वम्। वि॒द्वांस॑म्। व्रात्य॑म्। उ॒प॒ऽवद॑ति। २.११।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • द्विपदार्षी भुरिक् त्रिष्टुप्
  • अध्यात्म अथवा व्रात्य
  • अथर्वा
  • अध्यात्म प्रकरण सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

परमेश्वर की सर्वत्र व्यापकता का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) वह [मूर्ख] (वै)निश्चय करके (यज्ञायज्ञियाय) सब यज्ञों के हितकारी [वेदज्ञान] के लिये (च च) औरभी (वामदेव्याय) वामदेव [श्रेष्ठ परमात्मा] से जताये गये [भूतपञ्चक] के लिये (च) और (यज्ञाय) पूजनीय व्यवहार के लिये (च) और (यजमानाय) यजमान [पूजनीय व्यवहारकरनेवाले] के लिये (च) और (पशुभ्यः) सब जीव-जन्तुओं के लिये (आ) सब प्रकार (वृश्चते) दोष होता है, (यः) जो [मूर्ख] (एवम्) ऐसे वा व्यापक (विद्वांसम्)ज्ञानवान् (व्रात्यम्) व्रात्य [सब समूहों के हितकारी परमात्मा] को (उपवदति)बुरा कहता है ॥१–१॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - मन्त्र ३ देखो−अर्थात्अज्ञानी अनीश्वरवादी पापात्मा मनुष्य अपने शुभ कर्तव्यों में सर्वथा असमर्थ होताहै ॥१–१॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: १–१−(यज्ञायज्ञियाय) म० १–०। सर्वयज्ञहितकराय वेदज्ञानाय (वामदेव्याय)श्रेष्ठपरमात्मना विज्ञापिताय भूतपञ्चकाय (यज्ञाय) श्रेष्ठव्यवहाराय (यजमानाय)श्रेष्ठव्यवहारकारकाय पुरुषाय (पशुभ्यः) सर्वप्राणिभ्यः। अन्यत् पूर्ववत्-म० ३॥

१२ यज्ञायज्ञियस्य च

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

य॑ज्ञाय॒ज्ञिय॑स्य च॒ वै स वा॑मदे॒व्यस्य॑ च य॒ज्ञस्य॑ च॒ यज॑मानस्य च पशू॒नांच॑ प्रि॒यं धाम॑ भवति॒ तस्य॒ दक्षि॑णायां दिशि ॥

१२ यज्ञायज्ञियस्य च ...{Loading}...

Whitney
Translation

d. ⌊12.⌋ of both the yajñāyajñíya and the
vāmadevyá and the sacrifice and the sacrificer and the cattle doth he
become the dear abode [who knoweth thus]. Of him in the southern
quarter

Griffith

He who hath this knowledge becomes the beloved home of Yajnayajniya,Vamadevya, Sacrifice, Sacrificer, and sacrificial victims.

पदपाठः

य॒ज्ञा॒य॒ज्ञिय॑स्य। च॒। वै। सः। वा॒म॒ऽदे॒वस्य॑। च॒। य॒ज्ञस्य॑। च॒। यज॑मानस्य। च॒। प॒शू॒नाम्। च॒। प्रि॒यम्। धाम॑। भ॒व॒ति॒। तस्य॑। दक्षि॑णायाम्। दि॒शि। २.१२।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • आर्षी परानुष्टुप्
  • अध्यात्म अथवा व्रात्य
  • अथर्वा
  • अध्यात्म प्रकरण सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

परमेश्वर की सर्वत्र व्यापकता का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) वह [विद्वान्] (वै) निश्चय करके (यज्ञायज्ञियस्य) सब यज्ञों के हितकारी [वेदज्ञान] का (च च)और भी (वामदेव्यस्य) वामदेव [श्रेष्ठ परमात्मा] से जताये गये [भूतपञ्चक] का (च)और (यज्ञस्य) यज्ञ [पूजनीय व्यवहार] का (च) और (यजमानस्य) यजमान [पूजनीय व्यवहारकरनेवाले पुरुष] का (च) और (पशूनाम्) सब जीव-जन्तुओं का (प्रियम्) प्रिय (धाम)धाम [घर], (भवति) होता है। और (तस्य) उस [विद्वान्] के लिये (दक्षिणायाम्)दाहिनी [वा दक्षिण] (दिशि) दिशा में ॥१–२॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य परमात्मा केज्ञान के साथ अविद्या के त्याग और विद्या की प्राप्ति से योग्य पदार्थों केउपकार और अयोग्यों के अपकार को जानकर अपना कर्तव्य करता है, वह संसार मेंकीर्तिमान् और यशस्वी होता है ॥१२-१–४॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: १–२−(यज्ञायज्ञियस्य)सर्वव्यवहारहितस्य वेदज्ञानस्य (वामदेव्यस्य) श्रेष्ठपरमात्मना ज्ञापितस्यभूतपञ्चकस्य (यज्ञस्य) पूजनीयव्यवहारस्य (यजमानस्य) पूजनीयकर्मकारस्य पुरुषस्य (पशूनाम्) सर्वजन्तूनाम् (तस्य) तस्मै (दक्षिणायाम्) अवामदेशस्थायाम्।दक्षिणस्याम्। अन्यत् पूर्ववत्-म० ४ ॥

१३ उषाः पुंश्चलीमन्त्रो

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

उषाः पुं॑श्च॒लीमन्त्रो॑ माग॒धो वि॒ज्ञानं॒ वासोऽह॑रु॒ष्णीषं॒ रात्री॒ केशा॒ हरि॑तौ प्रव॒र्तौक॑ल्म॒लिर्म॒णिः ॥

१३ उषाः पुंश्चलीमन्त्रो ...{Loading}...

Whitney
Translation

e. ⌊13.⌋ dawn is the harlot, the mántra the māgadhá,
discernment the garment, day the turban, night the hair, yellow the two
pravartás, kalmalí the jewel,

Notes

All the mss. have in e mántro; ⌊so also SPP.: correct the Berlin
ed.⌋; in our text it and the mitró of 1 e have been made to change
places, for the sake of better adaptation to the surroundings. Why 2
d (44 syllables) should be called by the Anukr. an ārṣī
parānuṣṭubh
is obscure; perhaps triṣṭubh is to be added (or implied
from the next preceding definition). ⌊For paśavas, perhaps ‘victims’
would suit the connection better than ‘cattle,’ here and below.⌋

Griffith

In the southern region Dawn is his leman, Mitra his panegyrist, knowledge his vesture, day his turban, night his hair, Indra’s two Bays are his circular ornaments,

पदपाठः

उ॒षाः। पुं॒श्च॒ली। मन्त्रः॑। मा॒ग॒धः। वि॒ऽज्ञान॑म्। वासः॑। अहः॑। उ॒ष्णीष॑म्। रात्री॑। केशाः॑। हरि॑तौ। प्र॒ऽव॒र्तौ। क॒ल्म॒लिः। म॒णिः। २.१३।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • द्विपदार्ची जगती
  • अध्यात्म अथवा व्रात्य
  • अथर्वा
  • अध्यात्म प्रकरण सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

परमेश्वर की सर्वत्र व्यापकता का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (उषाः) हिंसा (पुंश्चली) पुंश्चली [पर पुरुषों में जानेवाली व्यभिचारिणी स्त्री, तथापरस्त्रीगामी व्यभिचारी पुरुष के समान घृणित], (मन्त्रः) मननगुण (मागधः) भाट [स्तुतिपाठक के समान], (विज्ञानम्) विज्ञान [विवेक] (वासः) वस्त्र [समान], (अहः)दिन (उष्णीषम्) [धूप रोकनेवाली] पगड़ी [समान], (रात्री) रात्री (केशाः) केश [समान], (हरितौ) दोनों धारण आकर्षण गुण (प्रवर्तौ) दो गोल कुण्डल [कर्णभूषणसमान] और (कल्मलिः) [गति देनेवाली] तारों की झलक (मणिः) मणि [मणियों के हारसमान] ॥१–३॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य परमात्मा केज्ञान के साथ अविद्या के त्याग और विद्या की प्राप्ति से योग्य पदार्थों केउपकार और अयोग्यों के अपकार को जानकर अपना कर्तव्य करता है, वह संसार मेंकीर्तिमान् और यशस्वी होता है ॥१२-१–४॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: १३−(उषाः) उषः किच्च।उ० ४।२३४। उष दाहे वधे च-असि। हिंसा (मन्त्रः) सर्वधातुभ्यः ष्ट्रन्। उ० ४।१५९।मन ज्ञाने-ष्ट्रन्। मननगुणः। अन्यत् पूर्ववत्-म० ५ ॥

१४ अमावास्या चपौर्णमासी

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

अ॑मावा॒स्या᳡ चपौर्णमा॒सी च॑ परिष्क॒न्दौ मनो॑ विप॒थम्।

१४ अमावास्या चपौर्णमासी ...{Loading}...

Whitney

f. ⌊14.⌋ both new moon and full
moon the two footmen, mind the etc. etc.

Griffith

New Moon Night and Full Moon Night are his running attendants, Mind, etc. as in stanza 1.

पदपाठः

अ॒मा॒ऽवा॒स्या᳡ । च॒ । पौ॒र्ण॒ऽमा॒सी । च॒ । प॒रि॒ऽस्क॒न्दौ । मनः॑ । वि॒ऽप॒थम् ।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • साम्नी पङ्क्ति
  • अध्यात्म अथवा व्रात्य
  • अथर्वा
  • अध्यात्म प्रकरण सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

परमेश्वर की सर्वत्र व्यापकता का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (अमावास्या) अमावस [कृष्णपक्ष की अन्तिम तिथि, अर्थात् अन्धकार वा अविद्या] (च च) और भी (पूर्णमासी) पूर्णमासी [शुक्लपक्ष की अन्तिम तिथि, अर्थात् प्रकाश वा विद्या] (परिष्कन्दौ) [सब ओर चलनेवाले] दो सेवक [समान] (मनः) मन…. [म० ६, ७, ८] ॥१–४॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य परमात्मा केज्ञान के साथ अविद्या के त्याग और विद्या की प्राप्ति से योग्य पदार्थों केउपकार और अयोग्यों के अपकार को जानकर अपना कर्तव्य करता है, वह संसार मेंकीर्तिमान् और यशस्वी होता है ॥१२-१–४॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: १–४−(अमावास्या) अमा सह चन्द्रार्कौ वसतोयत्र तिथौ सा, अमा+वस निवासे-आधारे ण्यत्, टाप्। कृष्णपक्षशेषतिथिः अन्धकारः।अविद्या (पौर्णमासी) पूर्णो मासश्चन्द्रौ वर्तते यस्यां तिथौ सा। पूर्णमासादण्।वा० पा० ४।२।३५। पूर्णमास-अण्। शुक्लपक्षान्तिमतिथिः प्रकाशः। विद्या। अन्यत्पूर्ववत्-म० ६ ॥

१५ मातरिश्वा च

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

मा॑त॒रिश्वा॑ च॒ पव॑मानश्च विपथवा॒हौ वा॒तः सार॑थी रे॒ष्मा प्र॑तो॒दः।

१५ मातरिश्वा च ...{Loading}...

पदपाठः

मा॒त॒रिश्वा॑ । च॒ । पव॑मानः । च॒ । वि॒प॒थ॒ऽवा॒हौ । वातः॑ । सार॑थिः । रे॒ष्मा । प्र॒ऽतो॒दः ।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • पदपङ्क्ति
  • अध्यात्म अथवा व्रात्य
  • अथर्वा
  • अध्यात्म प्रकरण सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

परमेश्वर की सर्वत्र व्यापकता का उपदेश।

१६ कीर्तिश्च यशश्च

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

की॒र्तिश्च॒ यश॑श्च पुरःस॒रावैनं॑ की॒र्तिर्ग॑च्छ॒त्या यशो॑ गच्छति॒ य ए॒वं वेद॑ ॥

१६ कीर्तिश्च यशश्च ...{Loading}...

पदपाठः

की॒र्तिः । च॒ । यशः॑ । च॒ । पु॒रः॒ऽस॒रौ । आ । ए॒न॒म् । की॒र्तिः । ग॒च्छ॒ति॒ । आ । यशः॑ । ग॒च्छ॒ति॒ । यः । ए॒वम् । वेद॑ ।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • त्रिपदा प्राजापत्या त्रिष्टुप्
  • अध्यात्म अथवा व्रात्य
  • अथर्वा
  • अध्यात्म प्रकरण सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

परमेश्वर की सर्वत्र व्यापकता का उपदेश।

१७ स उदतिष्ठत्सप्रतीचीम्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

स उद॑तिष्ठ॒त्सप्र॒तीचीं॒ दिश॒मनु॒ व्य᳡चलत् ॥

१७ स उदतिष्ठत्सप्रतीचीम् ...{Loading}...

Whitney
  1. a. ⌊15.⌋ He arose; he moved out toward the western quarter;
Griffith

He arose and went away to the western region.

पदपाठः

सः। उत्। अ॒ति॒ष्ठ॒त्। सः। प्र॒तीची॑म्। दिश॑म्। अनु॑। वि। अ॒च॒ल॒त्। २.१५।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • साम्नी अनुष्टुप्
  • अध्यात्म अथवा व्रात्य
  • अथर्वा
  • अध्यात्म प्रकरण सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

परमेश्वर की सर्वत्र व्यापकता का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) वह [व्रात्यपरमात्मा] (उत् अतिष्ठत्) खड़ा हुआ (सः) वह (प्रतीचीम्) पीछेवाली [वा पश्चिम](दिशम् अनु) दिशा की ओर (वि अचलत्) विचरा ॥१–५॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - मनुष्य पीछेवाली वापश्चिम दिशा में परमात्मा की व्यापकता विचार कर पुरुषार्थ करे॥१–५॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: १–५−(प्रतीचीम्) पश्चाद्भागस्थाम्। पश्चिमाम्। अन्यत् पूर्ववत्-म० १ ॥

१८ तं वैरूपम्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

तं वै॑रू॒पं च॑वैरा॒जं चाप॑श्च॒ वरु॑णश्च॒ राजा॑नु॒व्य᳡चलन् ॥

१८ तं वैरूपम् ...{Loading}...

Whitney

b. ⌊16.⌋ after him moved out both the vāirūpá and the vāirājá
and the waters and king Varuṇa;

Griffith

Vairupa and Vairaja, the Waters, and King Varuna followed him.

पदपाठः

तम्। वै॒रू॒पम्। च॒। वै॒रा॒जम्। च॒। आपः॑। च॒। वरु॑णः। च॒। राजा॑। अ॒नु॒ऽव्य᳡चलन्। २.१६।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • साम्नी त्रिष्टुप्
  • अध्यात्म अथवा व्रात्य
  • अथर्वा
  • अध्यात्म प्रकरण सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

परमेश्वर की सर्वत्र व्यापकता का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (वैरूपम्) वैरूप [विविध पदार्थों का जतानेवाला वेदज्ञान] (च च) और (वैराजम्) वैराज [विराट् रूप, अर्थात् बड़े ऐश्वर्यवान् वा प्रकाशमान परमात्मा के स्वरूप का प्राप्त करानेवालामोक्षज्ञान] (च) और (आपः) प्रजाएँ [सृष्टि की वस्तुएँ] (च) और (राजा) राजा [ऐश्वर्यवान्] (वरुणः) श्रेष्ठ जीव [मनुष्य] (तम्) उस [व्रात्य परमात्मा] के (अनुव्यचलन्) पीछे-पीछे विचरे ॥१–६॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - ज्ञानी पुरुष साक्षात्करता है कि सब वेदज्ञान, मोक्षज्ञान और सृष्टि के पदार्थ, और सब सृष्टि मेंउत्तम यह मनुष्य उसी परमात्मा के आश्रित हैं ॥१–६॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: १–६−(तम्) व्रात्यम् (वैरूपम्)विरूप-अण्। विविधपदार्थानां रूपं निरूपणं यस्मात् तद् वेदज्ञानम् (च) (वैराजम्)विराज्-अण्। विराड्रूपस्य ऐश्वर्यवतः प्रकाशमानस्य वा परमात्मस्वरूपस्यप्रतिपादकं मोक्षज्ञानम् (च) (आपः) प्रजाः। सृष्टिपदार्थाः (च) (वरुणः)श्रेष्ठजीवो मनुष्यः (च) (राजा) ऐश्वर्यवान् (अनुव्यचलन्) अनुसृत्य विचरितवन्तः॥

१९ वैरूपाय च

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

वै॑रू॒पाय॑ च॒ वैस वै॑रा॒जाय॑ चा॒द्भ्यश्च॒ वरु॑णाय च॒ राज्ञ॒ आ वृ॑श्चते॒ य ए॒वं वि॒द्वांसं॒व्रात्य॑मुप॒वद॑ति ॥

१९ वैरूपाय च ...{Loading}...

Whitney

c. ⌊17.⌋ against both the vāirūpá
and the vāirājá and the waters and king Varuṇa doth he offend who
revileth a thus-knowing Vrātya;

Griffith

He who reviles the Vratya possessing this knowledge is alienated from Vairupa and Vairaja, the Waters and Varuna the King.

पदपाठः

वै॒रू॒पाय॑। च॒। वै। सः। वै॒रा॒जाय॑। च॒। अ॒त्ऽभ्यः। च॒। वरु॑णाय। च॒। राज्ञे॑। आ। वृ॒श्च॒ते॒। यः। ए॒वम्। वि॒द्वांस॑म्। व्रात्य॑म्। उ॒प॒ऽवद॑ति। २.१७।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • द्विपदा विराट् आर्षी पङ्क्ति
  • अध्यात्म अथवा व्रात्य
  • अथर्वा
  • अध्यात्म प्रकरण सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

परमेश्वर की सर्वत्र व्यापकता का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) वह [मूर्ख] (वै)निश्चय करके (वैरूपाय) वैरूप [विविध पदार्थों के जतानेवाले वेदज्ञान] के लिये (चच) और भी (वैराजाय) वैराज [विराट् रूप, बड़े ऐश्वर्यवान् वा प्रकाशमान परमात्माके स्वरूप के प्राप्त करानेवाले मोक्षज्ञान] के लिये (च) और (अद्भ्यः) प्रजाओंके लिये (च) और (राज्ञे) राजा [ऐश्वर्यवान्] (वरुणाय) श्रेष्ठ जीव [मनुष्य] केलिये (आ) सब प्रकार (वृश्चते) दोषी होता है, (यः) जो मूर्ख (एवम्) व्यापक (विद्वांसम्) ज्ञानवान् (व्रात्यम्) व्रात्य [सब समूहों के हितकारी परमात्मा] को (उपवदति) बुरा कहता है ॥१–७॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - परमात्मा के ज्ञान सेविमुख पुरुष सब संसार की हानि करके पापी होता है ॥१–७॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: १७−(वैरूपाय) म० १६।विविधपदार्थानां निरूपकाय वेदज्ञानाय (वैराजाय) विराड्रूपस्य परमात्मनःस्वरूपस्य प्रापकाय मोक्षज्ञानाय (अद्भ्यः) प्रजाभ्यः (वरुणाय) श्रेष्ठजीवायमनुष्याय (राज्ञे) ऐश्वर्यवते। अन्यत् पूर्ववत्-म० ३ ॥

२० वैरूपस्य चवै

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

वै॑रू॒पस्य॑ च॒वै स वै॑रा॒जस्य॑ चा॒पां च॒ वरु॑णस्य च॒ राज्ञः॑ प्रि॒यं धाम॑ भवति॒ तस्य॑प्र॒तीच्यां॑ दि॒शि॥

२० वैरूपस्य चवै ...{Loading}...

Whitney

d. ⌊18.⌋ of both the vāirūpá and
the vāirājá and the waters and king Varuṇa doth he become the dear
abode [who knoweth thus]. Of him in the western quarter

Griffith

He who possesses this knowledge becomes the dear home of Vairupa and Vairaja, the Waters and King Varuna.

पदपाठः

वै॒रू॒पस्य॑। च॒। वै। सः। वै॒रा॒जस्य॑। च॒। अ॒पाम्। च॒। वरु॑णस्य। च॒। राज्ञः॑। प्रि॒यम्। धाम॑। भ॒व॒ति॒। तस्य॑। प्र॒तीच्या॑म्। दि॒शि। २.१८।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • द्विपदा ब्राह्मी गायत्री
  • अध्यात्म अथवा व्रात्य
  • अथर्वा
  • अध्यात्म प्रकरण सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

परमेश्वर की सर्वत्र व्यापकता का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) वह [विद्वान्] (वै) निश्चय करके (वैरूपस्य) वैरूप [विविध पदार्थों के जतानेवाले वेदज्ञान] का (च च) और भी (वैराजस्य) वैराज [विराट् रूप ऐश्वर्यवान् वा प्रकाशमान परमात्मा केस्वरूप के प्राप्त करनेवाले मोक्षज्ञान] का (च) और (अपाम्) प्रजाओं का (च) और (राज्ञः) ऐश्वर्यवान् (वरुणस्य) श्रेष्ठ जीव [मनुष्य] का (प्रियम्) प्रिय (धाम)धाम [घर] (भवति) होता है। और (तस्य) उस [विद्वान्] के लिये (प्रतीच्याम्)पीछेवाली [वा पश्चिम] (दिशि) दिशा में ॥१–८॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - मनुष्य वेदज्ञान औरमोक्षज्ञान द्वारा परमात्मा के प्राप्त करके दुष्कर्मों के सर्वथा त्याग औरसत्कर्मों के निरन्तर निष्काम अनुष्ठान से संसार में आनन्द पाता है ॥१˜८, १९, २०॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: १८−(वैरूपस्य) म० १६।विविधपदार्थानां निरूपकस्य वेदज्ञानस्य (वैराजस्य) म० १६। विराड्रूपस्यपरमात्मस्वरूपस्य प्रापकस्य मोक्षज्ञानस्य (अपाम्) प्रजानाम् (वरुणस्य)श्रेष्ठजीवस्य मनुष्यस्य (राज्ञः) ऐश्वर्यवतः (प्रतीच्याम्) पश्चाद्भवायाम्।पश्चिमायाम्। अन्यत् पूर्ववत्-म० ४ ॥

२१ इरा पुंश्चलीहसो

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

इरा पुं॑श्च॒लीहसो॑ माग॒धो वि॒ज्ञानं॒ वासोऽह॑रु॒ष्णीषं॒ रात्री॒ केशा॒ हरि॑तौ प्रव॒र्तौक॑ल्म॒लिर्म॒णिः ॥

२१ इरा पुंश्चलीहसो ...{Loading}...

Whitney

e. ⌊19.⌋
cheer is the harlot, laughter the māgadhá, discernment the garment,
day the turban, night the hair, yellow the two pravartás, kalmalí
the jewel,

Notes

All our earlier mss. accent irā́ in e, and our edition followed
them, but some of the later ones (O.D.R.s.m.K.) have correctly írā,
and the text should be emended accordingly. ⌊SPP., p. 322, maintains
that the mss. showing írā are influenced by the RV. accentuation of
the word, and holds that irā́ is the true AV. reading.⌋ Some mss.
(Bs.R.s.m.D.) accent hasás.

Griffith

In the western region Ira is his leman, Laughter his panegyrist, knowledge, etc., as above.

पदपाठः

ई॒रा। पुं॒श्च॒ली। हसः॑। मा॒ग॒धः। वि॒ऽज्ञान॑म्। वासः॑। अहः॑। उ॒ष्णीष॑म्। रात्री॑। केशाः॑। हरि॑तौ। प्र॒ऽव॒र्तौ। क॒ल्म॒लिः। म॒णिः। २.१९।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • द्विपदार्ची जगती
  • अध्यात्म अथवा व्रात्य
  • अथर्वा
  • अध्यात्म प्रकरण सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

परमेश्वर की सर्वत्र व्यापकता का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (इरा) मदिरा [मद्यवस्तु] (पुंश्चली) पुंश्चली [पर पुरुषों में जानेवाली व्यभिचारिणी स्त्रीतथा परस्त्रीगामी व्यभिचारी पुरुष के समान घृणित], (हसः) हास्यरस (मागधः) भाट [स्तुतिपाठक के समान], (विज्ञानम्) विज्ञान [विवेक] (वासः) वस्त्र [समान], (अहः)दिन (उष्णीषम्) [धूप रोकनेवाली] पगड़ी [समान], (रात्री) रात्री (केशाः) केश [समान], (हरितौ) दोनों धारण आकर्षण गुण (प्रवर्तौ) दो गोलकुण्डल [कर्णभूषण समान]और (कल्मलिः) [गति देनेवाली] तारों की झलक (मणिः) मणि [मणियों के हार समान]॥१–९॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - मनुष्य वेदज्ञान औरमोक्षज्ञान द्वारा परमात्मा के प्राप्त करके दुष्कर्मों के सर्वथा त्याग औरसत्कर्मों के निरन्तर निष्काम अनुष्ठान से संसार में आनन्द पाता है ॥१˜८, १९, २०॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: १–९−(इरा)ऋज्रेन्द्राग्रवज्रविप्र०। उ० २।२८। इण् गतौ-रन्, टाप्, गुणाभावः। मद्यं वस्तु।मदिरा। इरा भूवाक्सुराप्सु स्यात्। अमर० २३।१७६। अन्यत् पूर्ववत्-म० ५ ॥

२२ अहश्च रात्रीच

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

अह॑श्च॒ रात्री॑च परिष्क॒न्दौ मनो॑ विप॒थम्।

२२ अहश्च रात्रीच ...{Loading}...

Whitney

f. ⌊20.⌋ both day and night the two footmen, mind the
etc. etc.

Griffith

Day and Night are his running attendants, Mind, etc., as above.

पदपाठः

अहः॑ । च॒ । रात्री॑ । च॒ । प॒रि॒ऽस्क॒न्दौ । मनः॑ । वि॒ऽप॒थम् ।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • आसुरी गायत्री
  • अध्यात्म अथवा व्रात्य
  • अथर्वा
  • अध्यात्म प्रकरण सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

परमेश्वर की सर्वत्र व्यापकता का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (अहः) दिन (च च) और भी (रात्री) रात्री (परिष्कन्दौ) [सब ओर चलनेवाले] दो सेवक [समान], (मनः) मन…. [मन्त्र ६, ७, ८] ॥२०॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - मनुष्य वेदज्ञान औरमोक्षज्ञान द्वारा परमात्मा के प्राप्त करके दुष्कर्मों के सर्वथा त्याग औरसत्कर्मों के निरन्तर निष्काम अनुष्ठान से संसार में आनन्द पाता है ॥१˜८, १९,२०॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: २०−(अहः) दिनम् (रात्री) रात्रिः। अन्यत् पूर्ववत्-म० ६ ॥

२३ मातरिश्वा च

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

मा॑त॒रिश्वा॑ च॒ पव॑मानश्च विपथवा॒हौ वा॒तः सार॑थी रे॒ष्मा प्र॑तो॒दः।

२३ मातरिश्वा च ...{Loading}...

पदपाठः

मा॒त॒रिश्वा॑ । च॒ । पव॑मानः । च॒ । वि॒प॒थ॒ऽवा॒हौ । वातः॑ । सार॑थिः । रे॒ष्मा । प्र॒ऽतो॒दः ।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • पदपङ्क्ति,त्रिपदा प्राजापत्या त्रिष्टुप्
  • अध्यात्म अथवा व्रात्य
  • अथर्वा
  • अध्यात्म प्रकरण सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

परमेश्वर की सर्वत्र व्यापकता का उपदेश।

२४ कीर्तिश्च यशश्च

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

की॒र्तिश्च॒ यश॑श्च पुरःस॒रावैनं॑ की॒र्तिर्ग॑च्छ॒त्या यशो॑ गच्छति॒ य ए॒वं वेद॑ ॥

२४ कीर्तिश्च यशश्च ...{Loading}...

पदपाठः

की॒र्तिः । च॒ । यशः॑ । च॒ । पु॒रः॒ऽस॒रौ । आ । ए॒न॒म् । की॒र्तिः । ग॒च्छ॒ति॒ । आ । यशः॑ । ग॒च्छ॒ति॒ । यः । ए॒वम् । वेद॑ ।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • त्रिपदा प्राजापत्या त्रिष्टुप्
  • अध्यात्म अथवा व्रात्य
  • अथर्वा
  • अध्यात्म प्रकरण सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

परमेश्वर की सर्वत्र व्यापकता का उपदेश।

२५ स उदतिष्ठत्सउदीचीम्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

स उद॑तिष्ठ॒त्सउदी॑चीं॒ दिश॒मनु॒ व्य᳡चलत् ॥

२५ स उदतिष्ठत्सउदीचीम् ...{Loading}...

Whitney
  1. a. ⌊21.⌋ He arose; he moved out toward the northern quarter;
Griffith

He arose and went away to the northern region.

पदपाठः

सः। उत्। अ॒ति॒ष्ठ॒त्। सः। उदी॑चीम्। दिश॑म्। अनु॑। वि। अ॒च॒ल॒त्। २.२१।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • साम्नी गायत्री
  • अध्यात्म अथवा व्रात्य
  • अथर्वा
  • अध्यात्म प्रकरण सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

परमेश्वर की सर्वत्र व्यापकता का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) वह [व्रात्यपरमात्मा] (उत् अतिष्ठत्) खड़ा हुआ, (सः) वह (उदीचीम्) बायीं [अथवा उत्तर] (दिशम् अनु) दिशा की ओर (वि अचलत्) विचरा ॥२१॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - मनुष्य जगदीश्वर कोबायीं ओर वा उत्तर दिशा में वर्तमान जानकर आत्मोन्नति करे ॥२१॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: २१−(उदीचीम्)वामभागवर्तमानाम्। उत्तरभागस्थाम्। अन्यत् पूर्ववत्-म० १ ॥

२६ तं श्यैतम्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

तं श्यै॒तं च॑नौध॒सं च॑ सप्त॒र्षय॑श्च॒ सोम॑श्च॒ राजा॑नु॒व्य᳡चलन् ॥

२६ तं श्यैतम् ...{Loading}...

Whitney

b. ⌊22.⌋ after him moved out both the śyāitá and the nāudhasá
and the seven seers and king Soma;

Notes

The majority of our mss. read śāitá in b, c, d; śyāitá is given
by I.O.D.R.K. In b, I.O.K. have saptaṛṣ-; in c, d they agree
with the rest in saptarṣ-. ⌊The śyāita and nāudhasa mentioned
together at KBU. i. 5.⌋

Griffith

Syaita and Naudhasa, the Seven Rishis, and King Soma followed him.

पदपाठः

तम्। श्यै॒तम्। च॒। नौ॒ध॒सम्। च॒। स॒प्त॒ऽऋ॒षयः॑। च॒। सोमः॑। च॒। राजा॑। अ॒नु॒ऽव्य᳡चलन्। २.२२।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • साम्नी त्रिष्टुप्
  • अध्यात्म अथवा व्रात्य
  • अथर्वा
  • अध्यात्म प्रकरण सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

परमेश्वर की सर्वत्र व्यापकता का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (श्यैतम्) श्यैत [सद्गति बतानेवाले वेदज्ञान] (च च) और (नौधसम्) नौधस [ऋषियों का हितकारीमोक्षज्ञान] (च) और (सप्तर्षयः) सात ऋषि [छह इन्द्रियाँ औरसातवीं बुद्धिअर्थात् त्वचा, नेत्र, कान, जिह्वा, नाक, मन और बुद्धि] (च) और (राजा) राजा [ऐश्वर्यवान्] (सोमः) प्रेरक मनुष्य (तम्) उस [व्रात्य परमात्मा] के (अनुव्यचलन्) पीछे-पीछे चले ॥२२॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - मनुष्य वेदज्ञान सेपरमात्मा का ज्ञान प्राप्त करके इन्द्रियों और आत्मा की शक्तियों को बढ़ाता हुआपरमेश्वर के आश्रय से बढ़ती करता जावे ॥२२॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: २२−(तम्) व्रात्यम् (श्यैतम्)हृश्याभ्यामितन्। उ० ३।९३। श्यैङ् गतौ-इतन्, श्येत-अण्। श्येतस्य सद्गतेःप्रतिपादकं वेदज्ञानम् (च) (नौधसम्) नुवो धुट् च। उ० ४।२२६। णु स्तुतौ-असि, धुट्च, यद्वा गमेर्डोः। उ० २।६७। नौतेर्डो प्रत्ययः+डुधाञ्-असि, नोधस्-अण्। नोधाऋषिर्भवति नवनं दधाति-निरु० ४।१६। ऋषीणां हितकरं मोक्षज्ञानम् (च) (सप्तर्षयः)अ० ४।११।९। सप्त ऋषयः प्रतिहिताः शरीरे। यजु० ३४।५५। सप्त ऋषयः षडिन्द्रियाणिविद्या सप्तमी-निरु० १२।३७। त्वक्चक्षुःश्रवणरसनाघ्राणमनोबुद्धयः (च) (सोमः)प्रेरको मनुष्यः (च) (राजा) ऐश्वर्यवान् (अनुव्यचलन्) अनुसृत्य विचरितवन्तः ॥

२७ श्यैताय च

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

श्यै॒ताय॑ च॒ वैस नौ॑ध॒साय॑ च सप्त॒र्षिभ्य॑श्च॒ सोमा॑य च॒ राज्ञ॒ आ वृ॑श्चते॒ य ए॒वंवि॒द्वांसं॒ व्रात्य॑मुप॒वद॑ति ॥

२७ श्यैताय च ...{Loading}...

Whitney

c. ⌊23.⌋ against both the
śyāitá and the nāudhasá and the seven seers and king Soma doth he
offend who revileth a thus-knowing Vrātya;

Griffith

He who reviles the Vratya possessing this knowledge is alienated from Syaita, etc.

पदपाठः

श्यै॒ताय॑। च॒। वै। सः। नौ॒ध॒साय॑। च॒। स॒प्त॒र्षिऽभ्यः॑। च॒। सोमा॑य। च॒। राज्ञे॑। आ। वृ॒श्च॒ते॒। यः। ए॒वम्। वि॒द्वांस॑म्। व्रात्य॑म्। उ॒प॒ऽवद॑ति। २.२३।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • निचृत आर्षी पङ्क्ति
  • अध्यात्म अथवा व्रात्य
  • अथर्वा
  • अध्यात्म प्रकरण सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

परमेश्वर की सर्वत्र व्यापकता का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) वह [मूर्ख] (वै)निश्चय करके (श्यैताय) श्यैत [सद्गति बतानेवाले वेदज्ञान] के लिये (च च) और भी (नौधसाय) नौधस [ऋषियों के हितकारी मोक्षज्ञान] के लिये (च) और (सप्तर्षिभ्यः)सात ऋषियों [छह इन्द्रियों और सातवीं बुद्धि-म० २२] के लिये (च) और (राज्ञे)ऐश्वर्यवान् (सोमाय) प्रेरक जीव [मनुष्य] के लिये (आ) सब प्रकार (वृश्चते) दोषीहोता है, (यः) जो [मूर्ख] (एवम्) व्यापक (विद्वांसम्) ज्ञानवान् (व्रात्यम्)व्रात्य [सब समूहों के हितकारी परमात्मा] को (उपवदति) बुरा कहता है ॥२३॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - कृतघ्न अज्ञानी पुरुषवेदज्ञान और मोक्षज्ञान को नहीं प्राप्त कर सकता और न वह जितेन्द्रिय और हितैषीहो सकता, इसी से वह सदा दुःख में पड़ा रहता है ॥२३॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: २३−(श्यैताय) म० २२।सद्गतिप्रापकाय वेदज्ञानाय (नौधसाय) म० २२। ऋषीणां हितकराय मोक्षज्ञानाय (सप्तर्षिभ्यः) सबुद्धिषडिन्द्रियेभ्यः (सोमाय) प्रेरकाय मनुष्याय (राज्ञे)ऐश्वर्यवते। अन्यत् पूर्ववत्-म० ३ ॥

२८ श्यैतस्य च

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

श्यै॒तस्य॑ च॒ वैस नौ॑ध॒सस्य॑ च सप्तर्षी॒णां च॒ सोम॑स्य च॒ राज्ञः॑ प्रि॒यं धाम॑ भवति॒ तस्योदी॑च्यां दि॒शि ॥

२८ श्यैतस्य च ...{Loading}...

Whitney

d. ⌊24.⌋ of both the
śyāitá and the nāudhasá and the seven seers and king Soma doth he
become the dear abode [who knoweth thus]. Of him in the northern
quarter

Griffith

He who hath this knowledge be- comes the dear home of Syaita, etc.

पदपाठः

श्यै॒तस्य॑। च॒। वै। सः। नौ॒ध॒सस्य॑। च॒। स॒प्त॒ऽऋ॒षी॒णाम्। च॒। सोम॑स्य। च॒। राज्ञः॑। प्रि॒यम्। धाम॑। भ॒व॒ति॒। तस्य॑। उदी॑च्याम्। दि॒शि। २.२४।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • द्विपदा ब्राह्मी गायत्री
  • अध्यात्म अथवा व्रात्य
  • अथर्वा
  • अध्यात्म प्रकरण सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

परमेश्वर की सर्वत्र व्यापकता का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) वह [विद्वान्] (वै) निश्चय करके (श्यैतस्य) श्यैत [सद्गति बतानेवाले वेदज्ञान] का (च च) और भी (नौधसस्य) नौधस [ऋषियों के हितकारी मोक्षज्ञान] का (च) और (सप्तर्षीणाम्) सातऋषियों [छह इन्द्रियों और सातवीं बुद्धि-मन्त्र २२] का (च) और (राज्ञः)ऐश्वर्यवान् (सोमस्य) प्रेरक पुरुष का (प्रियम्) प्रिय (धाम) धाम [घर] (भवति)होता है। और (तस्य) उस [विद्वान्] के लिये (उदीच्याम्) बायीं [वा उत्तर] (दिशि)दिशा में ॥२४॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य परमात्मामें लवलीन होता है, वही वेदज्ञान और मोक्षज्ञान से जितेन्द्रिय और सर्वहितैषीहोकर संसार में सब पदार्थों से उपकार लेकर आनन्द पाता है ॥२४-२८॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: २४−(श्यैतस्य) म० २२।सद्गतिप्रतिपादकस्य वेदज्ञानस्य (नौधसस्य) ऋषीणां हितकरस्य मोक्षज्ञानस्य (सप्तर्षीणाम्) म० २२। सबुद्धिषडिन्द्रियाणाम् (सोमस्य) प्रेरकस्य मनुष्यस्य (राज्ञः) ऐश्वर्यवतः। अन्यद् गतम्-म० ४ ॥

२९ विद्युत्पुंश्चली स्तनयित्नुर्मागधो

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

वि॒द्युत्पुं॑श्च॒ली स्त॑नयि॒त्नुर्मा॑ग॒धो वि॒ज्ञानं॒ वासोऽह॑रु॒ष्णीषं॒रात्री॒ केशा॒ हरि॑तौ प्रव॒र्तौ क॑ल्म॒लिर्म॒णिः ॥

२९ विद्युत्पुंश्चली स्तनयित्नुर्मागधो ...{Loading}...

Whitney

e. ⌊25.⌋ lightning is the harlot, thunder the māgadhá,
discernment the garment, day the turban, night the hair, yellow the two
pravartás, kalmalí the jewel,

Griffith

In the northern region Lightning is his leman, thunder his panegyrist, etc. as above.

पदपाठः

वि॒ऽद्युत्। पुं॒श्च॒ली। स्त॒न॒यि॒त्नुः। मा॒ग॒धः। वि॒ऽज्ञान॑म्। वासः॑। अहः॑। उ॒ष्णीष॑म्। रात्री॑। केशाः॑। हरि॑तौ। प्र॒ऽव॒र्तौ। क॒ल्म॒लिः। म॒णिः। २.२५।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • द्विपदार्ची जगती
  • अध्यात्म अथवा व्रात्य
  • अथर्वा
  • अध्यात्म प्रकरण सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

परमेश्वर की सर्वत्र व्यापकता का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (विद्युत्) बिजुली [बिजुली समान चञ्चलता] (पुंश्चली) पुंश्चली [पर पुरुषों में जानेवाली व्यभिचारिणीस्त्री तथा परस्त्रीगामी व्यभिचारी पुरुष के समान घृणित], (स्तनयित्नुः) मेघ कीगर्जन (मागधः) भाट [स्तुतिपाठक के समान], (विज्ञानम्) विज्ञान [विवेक] (वासः)वस्त्र [समान], (अहः) दिन (उष्णीषम्) [धूप रोकनेवाली] पगड़ी [समान], (रात्री)रात्री (केशाः) केश [समान], (हरितौ) दोनों धारण आकर्षण गुण (प्रवर्तौ) दोगोलकुण्डल [कर्णभूषण समान] और (कल्मलिः) [गति देनेवाली] तारा गुणों की झलक (मणिः) मणि [मणियों के हार समान] ॥२५॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य परमात्मामें लवलीन होता है, वही वेदज्ञान और मोक्षज्ञान से जितेन्द्रिय और सर्वहितैषीहोकर संसार में सब पदार्थों से उपकार लेकर आनन्द पाता है ॥२४-२८॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: २५−(विद्युत्)तडिद्वच्चञ्चलता (स्तनयित्नुः) मेघगर्जनम्। शेषं गतम्-म० ५ ॥

३० श्रुतं चविश्रुतम्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

श्रु॒तं च॒विश्रु॑तं च परिष्क॒न्दौ मनो॑ विप॒थम् ॥

३० श्रुतं चविश्रुतम् ...{Loading}...

Whitney

f. ⌊26.⌋ both what is heard and what
is heard abroad the two footmen, mind the ⌊rough vehicle,

Griffith

Revelation and Tradition are his running attendants, Mind, etc., as above.

पदपाठः

श्रु॒तम्। च॒। विऽश्रु॑तम्। च॒। प॒रि॒ऽस्क॒न्दौ। मनः॑। वि॒ऽप॒थम्। २.२६।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • साम्नी अनुष्टुप्
  • अध्यात्म अथवा व्रात्य
  • अथर्वा
  • अध्यात्म प्रकरण सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

परमेश्वर की सर्वत्र व्यापकता का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (श्रुतम्) ख्याति [प्रशंसा] (च च) और (विश्रुतम्) विख्याति [प्रसिद्धि] (परिष्कन्दौ) [सब ओरचलनेवाले] दो सेवक [समान] (मनः) मन (विपथम्) विविध मार्गगामी रथ [यान आदि समान]॥२६॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य परमात्मामें लवलीन होता है, वही वेदज्ञान और मोक्षज्ञान से जितेन्द्रिय और सर्वहितैषीहोकर संसार में सब पदार्थों से उपकार लेकर आनन्द पाता है ॥२४-२८॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: २६−(श्रुतम्)ख्यातिः)। प्रशंसा (विश्रुतम्) विख्यातिः। प्रसिद्धिः। अन्यद् गतम्-म० ६ ॥

३१ मातरिश्वा चपवमानश्च

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

मा॑त॒रिश्वा॑ च॒पव॑मानश्च विपथवा॒हौ वातः॒ सार॑थी रे॒ष्मा प्र॑तो॒दः ॥

३१ मातरिश्वा चपवमानश्च ...{Loading}...

Whitney

g. 27.
Mātariśvan and Pavamāna the two drawers of the rough vehicle, the wind
the charioteer, the whirlwind the goad,

पदपाठः

मा॒त॒रिश्वा॑। च॒। पव॑मानः। च॒। वि॒प॒थ॒ऽवा॒हौ। वातः॑। सार॑थिः। रे॒ष्मा। प्र॒ऽतो॒दः। २.२७।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • पदपङ्क्ति
  • अध्यात्म अथवा व्रात्य
  • अथर्वा
  • अध्यात्म प्रकरण सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

परमेश्वर की सर्वत्र व्यापकता का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (मातरिश्वा) आकाश मेंघूमनेवाला सूत्रात्मा [वायु विशेष] (च च) और भी (पवमानः) संशोधक वायु (विपथवाहौ) दो रथ ले चलनेवाले [बैल घोड़े आदि समान], (वातः) वात [सामान्य वायु] (सारथिः)सारथी [रथ हाँकनेवाले के समान] (रेष्मा) आँधी (प्रतोदः) अंकुश [कोड़ा, पैनासमान] ॥२७॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य परमात्मामें लवलीन होता है, वही वेदज्ञान और मोक्षज्ञान से जितेन्द्रिय और सर्वहितैषीहोकर संसार में सब पदार्थों से उपकार लेकर आनन्द पाता है ॥२४-२८॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: २७−यथा मन्त्रः ७ ॥

३२ कीर्तिश्च यशश्चपुरःसरावैनङ्कीर्तिर्गच्छत्या

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

की॒र्तिश्च॒ यश॑श्चपुरःस॒रावैनं॑की॒र्तिर्ग॑च्छ॒त्या यशो॑ गच्छति॒ य ए॒वं वेद॑ ॥

३२ कीर्तिश्च यशश्चपुरःसरावैनङ्कीर्तिर्गच्छत्या ...{Loading}...

Whitney

h. 28. both fame and glory
the two forerunners: to him cometh fame, cometh glory, who knoweth
thus.⌋

पदपाठः

की॒र्तिः। च॒। यशः॑। च॒। पु॒रः॒ऽस॒रौ। आ। ए॒न॒म्। की॒र्तिः। ग॒च्छ॒ति॒। आ। यशः॑। ग॒च्छ॒ति॒। यः। ए॒वम्। वेद॑। २.२८।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • त्रिपदा प्राजापत्या त्रिष्टुप्
  • अध्यात्म अथवा व्रात्य
  • अथर्वा
  • अध्यात्म प्रकरण सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

परमेश्वर की सर्वत्र व्यापकता का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (कीर्तिः) कीर्ति [दानआदि से बड़ाई] (च च) और भी (यशः) यश [शूरता आदि से बड़ाई] (पुरःसरौ) दो अग्रधावक [पायक समान] हैं, (एनम्) उस [विद्वान्] को (कीर्तिः) कीर्ति [दान आदि से बड़ाई] (आ) आकर (गच्छति) मिलती है, (यशः) यश [शूरता आदि से बड़ा नाम] (आ) आकर (गच्छति) मिलताहै, (यः) जो (एवम्) व्यापक [व्रात्य परमात्मा] को (वेद) जानता है ॥२८॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य परमात्मामें लवलीन होता है, वही वेदज्ञान और मोक्षज्ञान से जितेन्द्रिय और सर्वहितैषीहोकर संसार में सब पदार्थों से उपकार लेकर आनन्द पाता है ॥२४-२८॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: २८−यथा मन्त्रः८ ॥