००१ अध्यात्म-प्रकरणम् ...{Loading}...
Whitney subject
- Paryāya the first.
VH anukramaṇī
अध्यात्म-प्रकरणम्।
१-८ अथर्वा। अध्यात्मं, व्रात्यः। १ साम्नी पङ्क्तिः; २ द्विपदा साम्नी बृहती; ३ एकपदा यजुर्ब्राह्म्यनुष्टुप्;
४ एकपदा विराड् गायत्री; ५ साम्नी अनुष्टुप्; ६ त्रिपदा प्राजापत्या बृहती, ७ आसुरी पङ्क्तिः; ८ त्रिपदा अनुष्टुप्।
Whitney anukramaṇī
[aṣṭāu. 1. sāmnī pan̄kti; 2. 2-p. sāmni bṛhatī; 3. 1-p. yajurbrāhmy anuṣṭubh; 4. 1-p. virāḍ gāyatrī; 5. sāmny anuṣṭubh; 6. 3-p. prājāpatyā bṛhatī; 7. āsurī pan̄kti; 8. 3-p. anuṣṭubh.]
Whitney
Comment
Translations
Translated: Aufrecht, Ind. Stud. i. 130; Griffith, ii. 185.
Griffith
The hyperbolical glorification of the Vratya or Aryan Non-conformist
०१ व्रात्यआसीदीयमान एव
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
व्रात्य॑ आसीत्।
ईय॑मान ए॒व स प्र॒जाप॑तिं॒ समैरयत्॥१॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
व्रात्य॑आसी॒दीय॑मान ए॒व स प्र॒जाप॑तिं॒ समै॑रयत् ॥
०१ व्रात्यआसीदीयमान एव ...{Loading}...
Whitney
Translation
- A Vrātya there was, just going about; he stirred up Prajāpati.
Notes
Ppp. reads: vrātyo vā ida agra āsīt. The verse lacks one syllable of a
full sāmnī pan̄kti (20 syll.).
Griffith
There was a roaming Vratya. He roused Prajapati to action.
पदपाठः
व्रात्यः॑। आ॒सी॒त्। ईय॑मानः। ए॒व। सः। प्र॒जाऽप॑तिम्। सम्। ऐ॒र॒य॒त्। १.१।
अधिमन्त्रम् (VC)
- साम्नी पङ्क्ति
- अध्यात्म अथवा व्रात्य
- अथर्वा
- अध्यात्म प्रकरण सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
परमात्माऔर जीवात्मा का उपदेश अथवा सृष्टिविद्या का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (व्रात्यः) व्रात्य [अर्थात् सब समूहों का हितकारी परमात्मा] (ईयमानः) चलता हुआ (एव) ही (आसीत्)वर्तमान था, (सः) उसने (प्रजापतिम्) [अपने] प्रजापालक गुण से (सम्) यथावत् (ऐरयत्) उकसाया ॥१॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - सृष्टि से पहिले प्रलयकी अगम्य अवस्था में एक गणपति परमेश्वर सर्वव्यापक हो रहा था, उसने सृष्टिउत्पन्न करने के लिये अपने गुणों में चेष्टा प्रकट की ॥१॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: १−(व्रात्यः)पृषिरञ्जिभ्यां कित्। उ० ३।१११। वृञ् वरणे स्वीकरणे-अतच्, कित्, आडागमःपृषोदरादित्वात्। व्रातः समूहः। व्राताः, मनुष्याः-निघ० २।३। तस्मै हितम्। पा०५।१।५। व्रात-यत्। यद्वा। पृषिरञ्जिभ्यां कित्। उ० ३।१११। वृञ् वरणे-अतच् कित्।व्रतं कर्म-निरु० २।१३। व्रत-ण्य प्रत्ययः। व्रातेभ्यः सर्वसमूहेभ्यो हितः।गणपतिः परमेश्वरः। सर्वहितैषी ब्रह्मचर्यादिव्रतधारको विद्वान्। अतिथिः (आसीत्)अभवत् (ईयमानः) ईङ् गतौ-शानच्। गच्छन्। व्यापकः (एव) निश्चयेन (सः) परमेश्वरः (प्रजापतिम्) स्वकीयं प्रजापालकं गुणम् (सम्) सम्यक् पूर्णतया (ऐरयत्)प्रेरितवान् ॥
०२ स प्रजापतिःसुवर्णमात्मन्नपश्यत्तत्प्राजनयत्
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
स प्र॒जाप॑तिः सु॒वर्ण॑म् आ॒त्मन्न् अ॑पश्यत्।
तत् प्राज॑नयत्॥२॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
स प्र॒जाप॑तिःसु॒वर्ण॑मा॒त्मन्न॑पश्य॒त्तत्प्राज॑नयत् ॥
०२ स प्रजापतिःसुवर्णमात्मन्नपश्यत्तत्प्राजनयत् ...{Loading}...
Whitney
Translation
- He, Prajāpati, saw in himself gold (suvárṇa); he generated that.
Notes
For suvarṇam ātmann, Ppp. reads: ātmanas suparṇam.
Griffith
Prajapati beheld gold in himself and engendered it.
पदपाठः
सः। प्र॒जाऽप॑तिः। सु॒ऽवर्ण॑म्। आ॒त्मन्। अ॒प॒श्य॒त्। तत्। प्र। अ॒ज॒न॒य॒त्। १.२।
अधिमन्त्रम् (VC)
- द्विपदा साम्नी बृहती
- अध्यात्म अथवा व्रात्य
- अथर्वा
- अध्यात्म प्रकरण सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
परमात्माऔर जीवात्मा का उपदेश अथवा सृष्टिविद्या का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (सः) उस (प्रजापतिः)प्रजापालक [परमात्मा] ने (सुवर्णम्) सुन्दर वरणीय [स्वीकरणीय] सामर्थ्य [वासुवर्णसमान प्रकाशस्वरूप] को (आत्मन्) अपने में (अपश्यत्) देखा और (तत्) उसको (प्र अजनयत्) प्रकट किया ॥२॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - परमात्मा ने अपनेसृष्टिसाधक सामर्थ्य को वा अपने प्रकाशस्वरूप को विचार कर प्रकट किया ॥२॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: २−(सः) (प्रजापतिः) प्रजापालकः परमात्मा (सुवर्णम्) कॄवृजॄसिद्रु०। उ० ३।१०। वृञ्वरणे-न प्रत्ययो नित्। सुष्ठु वरणीयं स्वीकरणीयं सामर्थ्यम्।सुवर्णवत्प्रकाशस्वरूपम् (आत्मन्) आत्मनि (अपश्यत्) (तत्) सामर्थ्यं स्वरूपं वा (प्र अजनयत्) प्रकटीकृतवान् ॥
०३ तदेकमभवत्तल्ललाममभवत्तन्महदभवत्तज्ज्येष्ठमभवत्तद्ब्रह्माभवत्तत्तपोऽभवत्तत्सत्यमभवत्तेन
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
तदेक॑मभव॒त्तल्ल॒लाम॑मभव॒त्तन्म॒हद॑भव॒त्तज्ज्ये॒ष्ठम॑भव॒त्तद्ब्रह्मा॑भव॒त्तत्तपो॑ऽभव॒त्तत्स॒त्यम॑भव॒त्तेन॒ प्राजा॑यत ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
तदेक॑मभव॒त्तल्ल॒लाम॑मभव॒त्तन्म॒हद॑भव॒त्तज्ज्ये॒ष्ठम॑भव॒त्तद्ब्रह्मा॑भव॒त्तत्तपो॑ऽभव॒त्तत्स॒त्यम॑भव॒त्तेन॒ प्राजा॑यत ॥
०३ तदेकमभवत्तल्ललाममभवत्तन्महदभवत्तज्ज्येष्ठमभवत्तद्ब्रह्माभवत्तत्तपोऽभवत्तत्सत्यमभवत्तेन ...{Loading}...
Whitney
Translation
- That became one; that became star-marked (lalā́ma); that became
great; that became chief; that became bráhman; that became fervor;
that became truth; therewith he had progeny.
Notes
Ppp. has the same text with slight differences of order. The verse
counts the required 48 syllables if we restore the elided a in tápo
abhavat.
Griffith
That became unique, that became distinguished, that became great, that became excellent, that became Devotion, that be- came holy Fervour, that became Truth: through that he was born.
पदपाठः
तत्। एक॑म्। अ॒भ॒व॒त्। तत्। ल॒लाम॑म्। अ॒भ॒व॒त्। तत्। म॒हत्। अ॒भ॒व॒त्। तत्। ज्ये॒ष्ठम्। अ॒भ॒व॒त्। तत्। ब्रह्म॑। अ॒भ॒व॒त्। तत्। तपः॑। अ॒भ॒व॒त्। तत्। स॒त्यम्। अ॒भ॒व॒त्। तेन॑। प्र। अ॒जा॒य॒त॒। १.३।
अधिमन्त्रम् (VC)
- एकपदा यजुर्ब्राह्मी अनुष्टुप्
- अध्यात्म अथवा व्रात्य
- अथर्वा
- अध्यात्म प्रकरण सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
परमात्माऔर जीवात्मा का उपदेश अथवा सृष्टिविद्या का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (तत्) वह [वरणीयसामर्थ्य] (एकम्) एक [अद्वितीय] (अभवत्) हुआ, (तत्) वह (ललामम्) प्रधानस्वरूप (अभवत्) हुआ, (तत्) वह (मरुत्) गुणों में वृद्ध (अभवत्) हुआ, (तत्) वह (ज्येष्ठम्) अत्यन्त वयोवृद्ध (अभवत्) हुआ, (तत्) वह (ब्रह्म) ब्रह्म [बड़ा फैलाहुआ व्यापक] (अभवत्) हुआ, (तत्) वह (तपः) तप [प्रताप वा ऐश्वर्यस्वरूप] (अभवत्)हुआ, (तत्) वह (सत्यम्) सत्य [विद्यमान जगत् का हितकारी अविनाशी कारणरूप] (अभवत्) हुआ, (तेन) उस [स्वरूप] के साथ (प्र अजायत) वह परमात्मा प्रकट हुआ ॥३॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - वह जगदीश्वर अपने अनेकसामर्थ्यों और गुणों को प्रकट करने से सब जगत् में प्रतीत हुआ ॥३॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ३−(तत्)प्रसिद्धम् (एकम्) अद्वितीयं स्वरूपम् (अभवत्) (तत्) (ललामम्) ललईप्सायाम्-क्विप्+अम गतौ-अण्। प्रधानस्वरूपम् (अभवत्) (तत्) (महत्) गुणैःपूजनीयम् (अभवत्) (तत्) (ज्येष्ठम्) अतिशयेन वयोवृद्धम् (अभवत्) (तत्) (ब्रह्म)प्रवृद्धं व्यापकस्वरूपम् (अभवत्) (तत्) (तपः) प्रतापस्वरूपम्। ऐश्वर्यस्वरूपम् (अभवत्) (तत्) (सत्यम्) सत्-यत्। सते विद्यमानाय जगते हितम्। अविनाशि कारणरूपम् (अभवत्) (तेन) सामर्थ्येन (प्र अजायत) प्रादुरभवत् ॥
०४ सोऽवर्धत समहानभवत्स
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
सो᳡ऽव॑र्धत॒ सम॒हान॑भव॒त्स म॑हादे॒वो᳡ऽभ॑वत् ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
सो᳡ऽव॑र्धत॒ सम॒हान॑भव॒त्स म॑हादे॒वो᳡ऽभ॑वत् ॥
०४ सोऽवर्धत समहानभवत्स ...{Loading}...
Whitney
Translation
- He increased; he became great; he became the great god (mahādevá).
Notes
In this verse both elided initial a’s have to be restored, making 19
syllables.
Griffith
He grew, he became great, he became Mahadeva.
पदपाठः
सः। अ॒व॒र्ध॒त॒। सः। म॒हान्। अ॒भ॒व॒त्। सः। म॒हा॒ऽदे॒वः। अ॒भ॒व॒त्। १.४।
अधिमन्त्रम् (VC)
- एकपदा विराट् गायत्री
- अध्यात्म अथवा व्रात्य
- अथर्वा
- अध्यात्म प्रकरण सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
परमात्माऔर जीवात्मा का उपदेश अथवा सृष्टिविद्या का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (सः) वह [परमात्मा] (अवर्धत) बढ़ा [उसने अपना सामर्थ्य प्रकट किया], (सः) वह (महान्) महान् [बड़ा, पूजनीय] (अभवत्) हुआ, (सः) वह (महादेवः) महादेव [बड़ा तेजस्वी वा व्यवहारकुशल] (अभवत्) हुआ ॥४॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - जब संसार में परमात्माके बड़े-बड़े गुण प्रकट हुए, तब वही सबकार्यों में महाचतुर ऋषियों को जान पड़ा॥४॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ४−(सः) परमात्मा (अवर्धत) प्रवृद्धोऽभवत् (सः) (महान्) पूजनीयः (अभवत्) (सः) (महादेवः) दिवु द्युतौ व्यवहारे च-अच्। महातेजस्वी। महाव्यवहारकुशलः (अभवत्) ॥
०५ स देवानामीशाम्पर्यैत्स
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
स दे॒वाना॑मी॒शांपर्यै॒त्स ईशा॑नोऽभवत् ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
स दे॒वाना॑मी॒शांपर्यै॒त्स ईशा॑नोऽभवत् ॥
०५ स देवानामीशाम्पर्यैत्स ...{Loading}...
Whitney
Translation
- He compassed the lordship of the gods; he became the Lord (ī́śāna).
Notes
We need to read pári āit and -no abhavat to make 16 syllables. ⌊Of
this verse, Ppp. has only the last three words.⌋
Griffith
He gained the lordship of the Gods. He became Lord.
पदपाठः
सः। दे॒वाना॑म्। ई॒शाम्। परि॑। ऐ॒त्। सः। ईशा॑नः। अ॒भ॒व॒त्। १.५।
अधिमन्त्रम् (VC)
- साम्नी अनुष्टुप्
- अध्यात्म अथवा व्रात्य
- अथर्वा
- अध्यात्म प्रकरण सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
परमात्माऔर जीवात्मा का उपदेश अथवा सृष्टिविद्या का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (सः) उसने (देवानाम्)सब व्यवहारकुशलों की (ईशाम्) ईश्वरता [प्रभुता] को (परि ऐत्) सब ओर से पाया और (सः) वह (ईशानः) परमेश्वर (अभवत्) हुआ ॥५॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - वह परमेश्वर ही सबव्यवहारकुशलों से अद्वितीय बड़ा चतुर है, इसी से वह परमेश्वर है ॥५॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ५−(सः)परमात्मा (देवानाम्) व्यवहारकुशलानाम् (ईशाम्) ईश ऐश्वर्ये-अ, टाप्। ईशा ईशस्यपत्नी विभूतिः। ईश्वरताम्। प्रभुताम् (परि) सर्वतः (ऐत्) प्राप्नोत् (सः) (ईशानः) ईश-चानश्। परमेश्वरः (अभवत्) ॥
०६ स एकव्रात्योऽभवत्स
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
स ए॑क-व्रा॒त्यो ऽभवत्।
स धनु॒र् आद॑त्त।
तद् ए॒वेन्द्र॑-ध॒नुः ॥६॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
स ए॑कव्रा॒त्यो᳡ऽभ॑व॒त्स धनु॒राद॑त्त॒ तदे॒वेन्द्र॑ध॒नुः ॥
०६ स एकव्रात्योऽभवत्स ...{Loading}...
Whitney
Translation
- He became the sole Vrātya; he took to himself a bow; that was Indra’s
bow.
Notes
Ppp. inserts devānām before ekavr-, and reads tad indradhanur
abhavat. To read abhavat, again, fills out the 20 syllables.
Griffith
He became Chief Vratya. He held a bow, even that Bow of Indra.
पदपाठः
सः। ए॒क॒ऽव्रा॒त्यः। अ॒भ॒व॒त्। सः। धनुः॑। आ। अ॒द॒त्त॒। तत्। ए॒व। इ॒न्द्र॒ऽध॒नुः। १.६।
अधिमन्त्रम् (VC)
- त्रिपदा प्राजापत्या बृहती
- अध्यात्म अथवा व्रात्य
- अथर्वा
- अध्यात्म प्रकरण सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
परमात्माऔर जीवात्मा का उपदेश अथवा सृष्टिविद्या का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (सः) वह [परमात्मा] (एकव्रात्यः) अकेला व्रात्य [सब समूहों का हितकारी] (अभवत्) हुआ, (सः) उसने (धनुः) उत्पन्न करने के सामर्थ्य को (आ अदत्त) ग्रहण किया, (तत् एव) वही (इन्द्रधनुः) जीवों के उत्पन्न करने का सामर्थ्य है ॥६॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - अद्वितीय परमात्मा नेपूर्वोक्त सामर्थ्यों को अपने से प्रकट करके दृश्यमान जीवों की सृष्टि कोउत्पन्न किया ॥६॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ६−(सः) परमात्मा (एकव्रात्यः) म० १। अद्वितीयः सर्वसमूहहितकरः (अभवत्) (सः) (धनुः) अर्त्तिपॄवपियजितनिधनितपिभ्यो नित्। उ० २।११७। धन धान्येउत्पादने च-उसि। उत्पादनसामर्थ्यम् (आदत्त) गृहीतवान् (तत्) सामर्थ्यम् (एव)निश्चयेन (इन्द्रधनुः) इन्द्राणां जीवानामुत्पादनसामर्थ्यम् ॥
०७ नीलमस्योदरंलोहितं पृष्ठम्
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
नील॑मस्यो॒दरं॒लोहि॑तं पृ॒ष्ठम् ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
नील॑मस्यो॒दरं॒लोहि॑तं पृ॒ष्ठम् ॥
०७ नीलमस्योदरंलोहितं पृष्ठम् ...{Loading}...
Whitney
Translation
- Blue its belly, red [its] back.
Notes
That is, apparently, of the bow (the rainbow); though ‘its’ (asya)
might equally well be ‘his.’
Griffith
His belly is dark-blue, his back is red.
पदपाठः
नील॑म्। अ॒स्य॒। उ॒दर॑म्। लोहि॑तम्। पृ॒ष्ठम्। १.७।
अधिमन्त्रम् (VC)
- आसुरी पङ्क्ति
- अध्यात्म अथवा व्रात्य
- अथर्वा
- अध्यात्म प्रकरण सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
परमात्माऔर जीवात्मा का उपदेश अथवा सृष्टिविद्या का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (नीलम्) निश्चित ज्ञान (अस्य) उस [परमात्मा] का (उदरम्) उदर [समान है] और (लोहितम्) उत्पन्न करने कासामर्थ्य (पृष्ठम्) पीठ [समान है] ॥७॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - परमात्मा में निश्चितज्ञान और सृष्टिरचना स्वाभाविक गुण हैं ॥७॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ७−(नीलम्) नि+इल गतौ-क,। इलावाङ्नाम-निघ० १।११। नि निश्चितं ज्ञानम् (अस्य) परमात्मनः (उदरम्) उदरस्थानीयम् (लोहितम्) रुहेरश्च लो वा। उ० ३।९४। रुह बीजजन्मनि प्रादुर्भावे च-इतन्, रस्यलः। उत्पादनसामर्थ्यम् (पृष्ठम्) पृष्ठतुल्यम् ॥
०८ नीलेनैवाप्रियं भ्रातृव्यम्
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
नीले॑नै॒वाप्रि॑यं॒ भ्रातृ॑व्यं॒ प्रोर्णो॑ति॒ लोहि॑तेन द्वि॒षन्तं॑ विध्य॒तीति॑ब्रह्मवा॒दिनो॑ वदन्ति ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
नीले॑नै॒वाप्रि॑यं॒ भ्रातृ॑व्यं॒ प्रोर्णो॑ति॒ लोहि॑तेन द्वि॒षन्तं॑ विध्य॒तीति॑ब्रह्मवा॒दिनो॑ वदन्ति ॥
०८ नीलेनैवाप्रियं भ्रातृव्यम् ...{Loading}...
Whitney
Translation
- With the blue he envelops (pra-vṛ) a hostile cousin, with the red
he pierces one hating him [—he who knows thus]: so say the theologians
(brahmavādín) .
Notes
If we read -ti íti, the syllables are 32; but to call the passage an
anuṣṭubh is absurd. It can hardly be questioned that the addition in
brackets is called for by the sense.
Griffith
With dark-blue he envelops a detested rival, with red he pierces the man who hates him: so the theologians say.
पदपाठः
नीले॑न। ए॒व। अप्रि॑यम्। भ्रातृ॑व्यम्। प्र। ऊ॒र्णो॒ति॒। लोहि॑तेन। द्वि॒षन्त॑म्। वि॒ध्य॒ति॒। इति॑। ब्र॒ह्म॒ऽवा॒दिनः॑। व॒द॒न्ति॒। १.८।
अधिमन्त्रम् (VC)
- त्रिपदा अनुष्टुप्
- अध्यात्म अथवा व्रात्य
- अथर्वा
- अध्यात्म प्रकरण सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
परमात्माऔर जीवात्मा का उपदेश अथवा सृष्टिविद्या का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - वह [परमात्मा अपने] (नीलेन) निश्चित ज्ञान से (एव) ही (अप्रियम्) अप्रिय (भ्रातृव्यम्) वैरी [विघ्न]को (प्र ऊर्णोति) ढक देता है और (लोहितेन) उत्पादन सामर्थ्य से (द्विषन्तम्)द्रोह करते हुए [विघ्न] को (विध्यति) बीधता [छेद डालता] है−(इति) ऐसा (ब्रह्मवादिनः) ब्रह्मवादी लोग (वदन्ति) कहते हैं ॥८॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - परमात्मा अपने अटलज्ञान से सब विघ्नों को हटाकर अपने भक्तों को आनन्द देता है, यह सब बुद्धिमानोंका मत है ॥८॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ८−(नीलेन) म० ७। निश्चितज्ञानेन (एव) (अप्रियम्) अनिष्टम् (भ्रातृव्यम्) शत्रुम्। विघ्नम् (प्रोर्णोति) आच्छादयति (लोहितेन) म० ७।उत्पादनसामर्थ्येन (द्विषन्तम्) द्रुह्यन्तं विघ्नम् (विध्यति) छिनत्ति (इति)अनेन प्रकारेण (ब्रह्मवादिनः) परमात्मज्ञानिनः (वदन्ति) कथयन्ति ॥