००२ अध्यात्मम् ...{Loading}...
Whitney subject
- To the sun.
VH anukramaṇī
अध्यात्मम्।
१-४६ ब्रह्म। अध्यात्मं, रोहितादित्यदैवत्यम्। त्रिष्टुप्; १, १२-१५, ३९-४१ अनुष्टुप्; २-३,८,४३ जगती;
१० आस्तारपङ्क्तिः; ११ बृहतीगर्भा; १६-२४ आर्षी गायत्री; २५ ककुम्मत्यास्तारपङ्क्तिः;
२६पुरोद्व्यतिजागता भुरिग्जगती; २७ विराड् जगती; २९ बार्हतगर्भाऽनुष्टुप्; ३० पञ्चपदोष्णिग्बृहतीगर्भाऽतिजगती;
३४ आर्षी पङ्क्तिः; ३७ पञ्चपदा विराड्-गर्भा जगता; ४४-४५ जगती
(४४ चतुष्पदा पुरःशाक्वरा भुरिक्; ४५ अतिजागतगर्भा)।
Whitney anukramaṇī
[(Brahman.—ādhyātmam; rohitādityadevatyam. trāiṣṭubham:) 1, 12-15, 39-41. anuṣṭubh; 2, 3, 8, 43. jagatī; 10. āstārapan̄kti; 11. bṛhatīgarbhā; 16-24. ārṣī gāyatrī; 25. kakummaty āstārapan̄kti; 26. purodvyatijāgatā bhurig jagatī; 27. virāḍ jagatī; 29. bārhatagarbhā ‘nuṣṭubh; 30. 5-p. uṣṇigbṛhatīgarbhā ‘tijagatī; 34. ārṣī pan̄kti; 37. 5-p. virāḍgarbhā jagatī; 44, 45. jagatī (44. 4-p. puraḥśākvarā bhurij; 45. atijāgatagarbhā).]
Whitney
Comment
Found also in Pāipp. xviii. Only twice (vs. 1) quoted in Kāuś., but several times (eight different verses) by Vāit.
Translations
Translated: Ludwig, p. 540; Henry, 8, 36; Griffith, ii. 143.—In this hymn, the sun is mentioned by the name róhita only in vss. 25 and 39-41. Verses 39-41 are translated also by Muir, v. 396; Scherman, p. 75 (with vss. 25-26); Deussen, Geschichte, i. 1. 213 (also vss. 25-26 at p. 226).—The verses 16-24, which are RV. i. 50. 1-9, are translated by the RV. translators, and are commented and in part translated by me in Skt. Reader, p. 362-3.
Griffith
The glorification of the Sun as Aditya, Surya and Rohita
०१ उदस्य केतवो
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
उद॑स्य के॒तवो॑ दि॒वि शु॒क्रा भ्राज॑न्त ईरते।
आ॑दि॒त्यस्य॑ नृ॒चक्ष॑सो॒ महि॑व्रतस्य मी॒ढुषः॑ ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
उद॑स्य के॒तवो॑ दि॒वि शु॒क्रा भ्राज॑न्त ईरते।
आ॑दि॒त्यस्य॑ नृ॒चक्ष॑सो॒ महि॑व्रतस्य मी॒ढुषः॑ ॥
०१ उदस्य केतवो ...{Loading}...
Whitney
Translation
- The bright (śukrá) shining lights (ketú) of him go up in the
sky—of the men-watching Aditya, him of great courses (-vratá), liberal
(mīḍhvā́ṅs).
Notes
Ppp. reads in d mahīvr-. Kāuś. 58. 22 prescribes the use
apparently of the whole hymn (with xvi. 3 and xvii.) in an act of
worship to the rising sun, in a ceremony for long life; also (with the
same and other hymns, and xiii. 1. 25) in 18. 25, in the citrākarman:
see the note to 1. 25 above. Vāit. 9. 16 uses it in the cāturmāsya
ceremony when turning toward the sun in the east.
Griffith
Radiant, refulgent in the sky are reared the banners of his light, Aditya’s, who beholdeth man, mighty in act and bountiful.
पदपाठः
उत्। अ॒स्य॒। के॒तवः॑। दि॒वि। शु॒क्राः। भ्राज॑न्तः। ई॒र॒ते॒। आ॒दि॒त्यस्य॑। नृ॒ऽचक्ष॑सः। महि॑ऽव्रतस्य। मी॒ढुषः॑। 2..१।
अधिमन्त्रम् (VC)
- रोहितः, आदित्यः, अध्यात्मम्
- ब्रह्मा
- अनुष्टुप्
- अध्यात्म सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
परमात्मा और जीवात्मा के विषय का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (अस्य) इस (नृचक्षसः) मनुष्यों के देखनेवाले (महिव्रतस्य) बड़े नियमवाले, (मीढुषः) सुख बरसानेवाले (आदित्यस्य) अविनाशी परमात्मा के (शुक्राः) पवित्र (भ्राजन्तः) चमकते हुए (केतवः) विज्ञान (दिवि) प्रत्येक व्यवहार में (उत् ईरते) उदय होते हैं ॥१॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! वह सर्वदर्शी, सर्वशक्तिमान् परमेश्वर अपनी महिमा से प्रत्येक व्यवहार में वर्तमान है, तुम उस को खोजकर अपना विज्ञान बढ़ाओ ॥१॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: १−(उदीरते) उद्यन्ति (अस्य) प्रत्यक्षस्य (केतवः) विज्ञानानि। केतुः प्रज्ञानाम-निघ० ३।९। (दिवि) प्रत्येकव्यवहारे (शुक्राः) शुचयः। पवित्राः (भ्राजन्तः) प्रकाशमानाः (आदित्यस्य) अविनाशिनः परमेश्वरस्य (महिव्रतस्य) महिनियमयुक्तस्य (मीढुषः) दाश्वान् साह्वान् मीढ्वांश्च। पा० ६।१।१२। मिह सेचने-क्वसु, निपात्यते। सुखवर्षकस्य ॥
०२ दिशां प्रज्ञानाम्
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
दि॒शां प्र॒ज्ञानां॑ स्व॒रय॑न्तम॒र्चिषा॑ सुप॒क्षमा॒शुं प॒तय॑न्तमर्ण॒वे।
स्तवा॑म॒ सूर्यं॒ भुव॑नस्य गो॒पां यो र॒श्मिभि॒र्दिश॑ आ॒भाति॒ सर्वाः॑ ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
दि॒शां प्र॒ज्ञानां॑ स्व॒रय॑न्तम॒र्चिषा॑ सुप॒क्षमा॒शुं प॒तय॑न्तमर्ण॒वे।
स्तवा॑म॒ सूर्यं॒ भुव॑नस्य गो॒पां यो र॒श्मिभि॒र्दिश॑ आ॒भाति॒ सर्वाः॑ ॥
०२ दिशां प्रज्ञानाम् ...{Loading}...
Whitney
Translation
- [Him,] shining (svar) with the brightness (arcís) of the
foreknowing quarters, well-winged, flying swift in the ocean
(arṇavá)—we would praise the sun, the shepherd of existence, who with
his rays shines unto all the quarters.
Notes
The Pet. Lex. (followed by Henry) emends prajñā́nām to prajñā́nam,
with much plausibility; yet it is opposed by x. 7. 34, díśo yáś cakré
prajñā́nīḥ. Ppp. reads prajñānaṁ svadayanto arc-; and it combines in
d diśā ”bhāti. The verse lacks two syllables of being a proper
jagatī.
Griffith
Let us laud him, the whole world’s Herdsman, Surya, who with his rays illumines all the regions, Mark of the quarters, brightening them with lustre, swift, mighty-pinioned, flying in the ocean.
पदपाठः
दि॒शाम्। प्र॒ऽज्ञाना॑म्। स्व॒रय॑न्तम्। अ॒र्चिषा॑। सु॒ऽप॒क्षम्। आ॒शुम्। प॒तय॑न्तम्। अ॒र्ण॒वे। स्तवा॑म्। सूर्य॑म्। भुव॑नस्य। गो॒पाम्। यः। र॒श्मिऽभिः॑। दिशः॑। आ॒ऽभातिः॑। सर्वाः॑। 2.२।
अधिमन्त्रम् (VC)
- रोहितः, आदित्यः, अध्यात्मम्
- ब्रह्मा
- जगती
- अध्यात्म सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
परमात्मा और जीवात्मा के विषय का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (प्रज्ञानाम्) बड़े ज्ञान करानेवाली (दिशाम्) दिशाओं का (अर्चिषा) अपने पूजनीय कर्म से (स्वरयन्तम्) उपदेश करनेवाले (सुपक्षम्) सुन्दर रीति से ग्रहण करनेवाले, (आशुम्) सर्वव्यापक, (अर्णवे) समुद्ररूप संसार में (पतयन्तम्) ऐश्वर्य करनेवाले (भुवनस्य) संसार के (गोपाम्) रक्षक (सूर्यम्) सबके नायक परमेश्वर की (स्तवाम) हम स्तुति करें। (यः) जो [परमेश्वर] (सर्वाः) सब (दिशः) दिशाओं में (रश्मिभिः) अपनी व्याप्तियों से (आभाति) निरन्तर चमकता है ॥२॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - मनुष्यों को उचित है कि सर्वव्यापक, सर्वरक्षक परमेश्वर की उपासना कर के अपनी उन्नति करें ॥२॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: २−(दिशाम्) दिशानाम् (प्रज्ञानाम्) प्रज्ञापिनीनाम् (स्वरयन्तम्) उपदिशन्तम् (अर्चिषा) स्वपूजाकर्मणा (सुपक्षम्) पक्ष परिग्रहे-अच्। यथावत् परिग्रहीतारम् (आशुम्) अशू व्याप्तौ-उण्। सर्वव्यापकम् (पतयन्तम्) ऐश्वर्यं कुर्वन्तम् (अर्णवे) समुद्ररूपे संसारे (स्तवाम) प्रशंसाम (सूर्यम्) चराचरात्मानं सर्वनायकं परमेश्वरम् (भुवनस्य) संसारस्य (गोपाम्) रक्षकम् (रश्मिभिः) अश्नोते रश्च। उ० ४।४६। अशू व्याप्तौ-मि, रशादेशः। स्वव्याप्तिभिः (दिशः) दिशाः (आभाति) समन्ताद् दीप्यते (सर्वाः) ॥
०३ यत्प्राङ्प्रत्यङ्स्वधया यासि
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
यत्प्राङ्प्र॒त्यङ्स्व॒धया॒ यासि॒ शीभं॒ नाना॑रूपे॒ अह॑नी॒ कर्षि॑ मा॒यया॑।
तदा॑दित्य॒ महि॒ तत्ते॒ महि॒ श्रवो॒ यदेको॒ विश्वं॒ परि॒ भूम॒ जाय॑से ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
यत्प्राङ्प्र॒त्यङ्स्व॒धया॒ यासि॒ शीभं॒ नाना॑रूपे॒ अह॑नी॒ कर्षि॑ मा॒यया॑।
तदा॑दित्य॒ महि॒ तत्ते॒ महि॒ श्रवो॒ यदेको॒ विश्वं॒ परि॒ भूम॒ जाय॑से ॥
०३ यत्प्राङ्प्रत्यङ्स्वधया यासि ...{Loading}...
Whitney
Translation
- In that thou goest swiftly eastward, westward, at will (svadháyā),
makest by magic (māyā́) the two days of diverse form—that, O Āditya,
[is] great, that thy great fame (śrā́vas), that thou alone art born
about the whole world (bhū́man).
Notes
‘The two days,’ i.e. ‘day and night’ The first pāda is triṣṭubh.
Griffith
From west to east thou speedest freely, making by magic day and night of diverse colours. This is Aditya, thy transcendent glory, that thou alone art born through all creation.
पदपाठः
यत्। प्राङ्। प्र॒त्यङ्। स्व॒धया॑। यासि॑। शीभ॑म्। नाना॑रूपे॒ इति॒ नाना॑ऽरूपे। अह॑नी॒ इति॑। कर्षि॑। मा॒यया॑। तत्। आ॒दि॒त्य॒। महि॑। तत्। ते॒। महि॑। श्रवः॑। यत्। एकः॑। विश्व॑म्। परि॑। भूम॑। जाय॑से। 2.३।
अधिमन्त्रम् (VC)
- रोहितः, आदित्यः, अध्यात्मम्
- ब्रह्मा
- जगती
- अध्यात्म सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
परमात्मा और जीवात्मा के विषय का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) जिस कारण से कि तू (प्राङ्) सन्मुख [वा पूर्व में] जाता हुआ और (प्रत्यङ्) पीछे [वा पश्चिम में] जाता हुआ (स्वधया) अपनी धारण शक्ति से (शीभम्) शीघ्र (यासि) चलता है, और (मायया) अपनी बुद्धिमत्ता से (नानारूपे) विरुद्ध रूपवाले (अहनी) दोनों दिन राति को (कर्षि) तू बनाता है। (तत्) उसी कारण से, (आदित्य) हे प्रकाशस्वरूप परमेश्वर ! (तत्) वह (ते) तेरी (महि महि) बड़ी-बड़ी (श्रवः) कीर्ति है, (यत्) कि (एकः) एक ही तू (विश्वम्) सब (भूम परि) बहुतायत [संसार] में सब ओर से (जायसे) प्रकट होता है ॥३॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - अद्वितीय परमात्मा सृष्टि के आदि अन्त और स्थिति में वर्तमान रहकर विरुद्ध स्वभाववाले प्रकाश और अन्धकारयुक्त दिन-राति को बनाता है, वैसे ही वह जड़ और चैतन्य जगत् को रचकर सबका पोषण करता है, उसी प्रकार मनुष्य विघ्नों को हटा कर आत्मबल बढ़ा कर पुरुषार्थ करें ॥३॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ३−(यत्) यस्मात् कारणात् (प्राङ्) आभिमुख्येन पूर्वदिशि वा गच्छन् (प्रत्यङ्) पश्चात् पश्चिमदिशि वा गच्छन् (स्वधया) स्वधारणशक्त्या (यासि) गच्छसि (शीभम्) क्षिप्रम्-निघ० २।१५। (नानारूपे) विरुद्धरूपे (अहनी) अहोरात्रे (कर्षि) करोषि (मायया) प्रज्ञया (तत्) तस्मात् कारणात् (आदित्य) हे आदीप्यमान परमेश्वर (महि) महत् (तत्) (महि) (श्रवः) कीर्तिः (यत्) (एकः) अद्वितीयः। असहायः (विश्वम्) (सर्वम्) (परि) अभितः (भूम) बहुत्वं संसारम् (जायसे) प्रादुर्भवसि ॥
०४ विपश्चितं तरणिम्
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
वि॑प॒श्चितं॑ त॒रणिं॒ भ्राज॑मानं॒ वह॑न्ति॒ यं ह॒रितः॑ स॒प्त ब॒ह्वीः।
स्रु॒ताद्यमत्त्रि॒र्दिव॑मुन्नि॒नाय॒ तं त्वा॑ पश्यन्ति परि॒यान्त॑मा॒जिम् ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
वि॑प॒श्चितं॑ त॒रणिं॒ भ्राज॑मानं॒ वह॑न्ति॒ यं ह॒रितः॑ स॒प्त ब॒ह्वीः।
स्रु॒ताद्यमत्त्रि॒र्दिव॑मुन्नि॒नाय॒ तं त्वा॑ पश्यन्ति परि॒यान्त॑मा॒जिम् ॥
०४ विपश्चितं तरणिम् ...{Loading}...
Whitney
Translation
- The inspired, hasting (taráṇi), shining one, whom seven numerous
(bahú) yellow steeds (harít) draw, whom out of the liquid (?
srutá) Atri conducted up the sky—thee here they see going around upon
thy race.
Notes
Half of our mss. appear plainly to read stutā́t in c, but the
apparent distinction is of no value; sr and st are virtually one in
ms. use. Ppp. helps to establish sru-, by reading, for c, d,
śrutād divam atri divam anyanāya taṁ tvā paśyema paryajitim ājim. GB.
i. 2. 17 has c (the published text reads stutād), with vs. 12 a,
b, as if a verse. ⌊As for the Atri story, cf. my essay on RV. v. 40 in
Festgruss an Roth, p. 187. For the construction of ājím, see Ved.
Stud. ii. 261.⌋
Griffith
Victorious, inspired, and brightly shining, whom seven strong tawny-coloured coursers carry, Whom Atri lifted from the flood to heaven, thus men behold thee as thy course thou runnest.
पदपाठः
वि॒पः॒ऽचित॑म्। त॒रणि॑म्। भ्राज॑मानम्। वह॑न्ति। यम्। ह॒रितः॑। स॒प्त। ब॒ह्वीः। स्रु॒तात्। यम्। अत्त्रिः॑। दिव॑म्। उ॒त्ऽनि॒नाय॑। तम्। त्वा॒। प॒श्य॒न्ति॒। प॒रि॒ऽयान्त॑म्। आ॒जिम्। 2.४।
अधिमन्त्रम् (VC)
- रोहितः, आदित्यः, अध्यात्मम्
- ब्रह्मा
- त्रिष्टुप्
- अध्यात्म सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
परमात्मा और जीवात्मा के विषय का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (यम्) जिस (विपश्चितम्) विविध प्रकार [पार्थिव रस] एकत्र करनेवाले (भ्राजमानम्) प्रकाशमान, (तरणिम्) [अन्धकार से] पार करनेवाले सूर्य को (सप्त) सात [शुक्ल, नील, पीत, रक्त, हरित, कपिश, चित्र वर्णवाली] (बह्वीः) बहुत [भिन्न-भिन्न प्रकारवाली] (हरितः) आकर्षक किरणें (वहन्ति) ले चलती हैं। (यम्) जिस [सूर्य] को (अत्रिः) नित्यज्ञानी [परमात्मा] ने (स्रुतात्) बहते हुए [प्रकृतिरूप समुद्र] से (दिवम्) आकाश में (उन्निनाय) ऊँचा किया है, (तम् त्वा) उसे तुझ [सूर्य] को (आजिम्) मर्यादा पर (परियान्तम्) सर्वथा चलता हुआ (पश्यन्ति) वे [विद्वान्] देखते हैं ॥४॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - जिस परमात्मा ने प्रलय के पीछे अनेक लोकों के धारक आकर्षक सूर्य को रचकर दृढ़ता से आकाश में चलाया है, विद्वान् लोग परमेश्वर की उस बड़ी महिमा को विचार कर वैदिक मार्ग पर दृढ़ होकर चलते हैं ॥४॥इस मन्त्र से मन्त्र २४ तक सूर्य का वर्णन करके परमेश्वर की महिमा का वर्णन किया है। मन्त्र २४ की टिप्पणी देखो ॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ४−(विपश्चितम्) वि+प्र+चिञ् चयने-क्विप्, तुक्। पार्थिवरसानां विविधं चयनशीलम् (तरणिम्) अन्धकारात् तारकं सूर्यम् (भ्राजमानम्) प्रकाशमानम् (वहन्ति) गमयन्ति (यम्) (हरितः) हृसृरुहियुषिभ्य इतिः। उ० १।९७। हृञ् प्रापणस्वीकारस्तेयनाशनेषु-इति प्रत्ययः। हरित आदित्यस्याऽऽदिष्टोपयोजनानि-निघ० १।१५। रसाकर्षकाः किरणाः (सप्त) शुक्लनीलपीतरक्तहरितकपिशचित्ररूपयुक्ताः (बह्वीः) बह्व्यः। अनेकविधाः (स्रुतात्) स्रवणशीलात् प्रकृतिरूपसमुद्रात् (यम्) (अत्रिः) अदेस्त्रिनिश्च। उ० ४।६८। अत सातत्यगमने−त्रिप्। सदाज्ञानवान् परमात्मा। (दिवम्) आकाशम् (उन्निनाय) उन्नतवान् (तम्) (त्वा) (पश्यन्ति) अवलोकयन्ति विद्वांसः (परियान्तम्) परितो गच्छन्तम् (आजिम्) अज्यतिभ्यां च। उ० ४।१३१। अज गतिक्षेपणयोः-इण्। मर्यादाम्। संग्रामम् ॥
०५ मा त्वा
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
मा त्वा॑ दभन्परि॒यान्त॑मा॒जिं स्व॒स्ति दु॒र्गाँ अति॑ याहि॒ शीभ॑म्।
दिवं॑ च सूर्य पृथि॒वीं च॑ दे॒वीम॑होरा॒त्रे वि॒मिमा॑नो॒ यदेषि॑ ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
मा त्वा॑ दभन्परि॒यान्त॑मा॒जिं स्व॒स्ति दु॒र्गाँ अति॑ याहि॒ शीभ॑म्।
दिवं॑ च सूर्य पृथि॒वीं च॑ दे॒वीम॑होरा॒त्रे वि॒मिमा॑नो॒ यदेषि॑ ॥
०५ मा त्वा ...{Loading}...
Whitney
Translation
- Let them not damage thee going around upon thy race; happily do thou
cross the difficulties quickly; when, O sun, thou goest to both sky and
divine earth, measuring out day-and-night.
Notes
Or, ‘sky’ and ’earth’ may be joint objects of ‘measuring’ (so Henry, and
apparently Ludwig). Ppp. reads paryantam in a, and sugena durgam
in b. We have to make the, in its situation, awkward resolution
tu-ā in a in order to fill out the meter; ⌊or -yāantam?⌋.
Griffith
Let them not snare thee speeding on thy journey: pass safely, swiftly places hard to traverse, While measuring out the day and night thou movest–O Surya, even Heaven and Earth the Goddess.
पदपाठः
मा। त्वा॒। द॒भ॒न्। प॒रि॒ऽयान्त॑म्। आ॒जिम्। स्व॒स्ति। दुः॒ऽगान्। अति॑। या॒हि॒। शीभ॑म्। दिव॑म्। च॒। सू॒र्य॒। पृ॒थि॒वीम्। च॒। दे॒वीम्। अ॒हो॒रा॒त्रे इति॑। वि॒ऽमिमा॑नः। यत्। एषि॑। 2.५।
अधिमन्त्रम् (VC)
- रोहितः, आदित्यः, अध्यात्मम्
- ब्रह्मा
- त्रिष्टुप्
- अध्यात्म सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
परमात्मा और जीवात्मा के विषय का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - [हे सूर्य !] (आजिम्) मर्यादा पर (परियान्तम्) सब ओर से चलते हुए (त्वा) तुझको वे [विघ्न] (मा दभन्) न दबावें, (दुर्गान्) विघ्नों को (अति) उलाँघकर (स्वस्ति) आनन्द के साथ (शीभम्) शीघ्र (याहि) चल। (यत्) क्योंकि (सूर्य) हे सूर्य ! [लोकों के चलानेवाले पिण्डविशेष] (दिवम्) आकाश (च च) और (देवीम्) चलनेवाली (पृथिवीम्) पृथिवी को (अहोरात्रे) दिन-राति (विमिमानः) विविध प्रकार नापता हुआ (एषि) तू चलता है ॥५॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - जिस प्रकार ईश्वरनियम से सूर्य अन्धकार आदि विघ्नों को मिटाकर जगत् का उपकार करता है, वैसे ही मनुष्य दोषों को त्याग कर सबको सुख पहुँचाने में प्रयत्न करें ॥५॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ५−(मा दभन्) मा हिंसन्तु ते विघ्नाः (त्वा) सूर्यम् (परियान्तम्) परितो गच्छन्तम् (आजिम्) म० ४। मर्यादाम् (स्वस्ति) मङ्गलेन सह (दुर्गान्) विघ्नान् (अति) उल्लङ्घ्य (याहि) प्राप्नुहि (शीभम्) शीघ्रम् (दिवम्) आकाशम् (च) (सूर्य) हे प्रेरक रवे (पृथिवीम्) (च) (देवीम्) दिवु गतौ-अच्। गतिशीलाम् (अहोरात्रे) (विमिमानः) विविधं मानं कुर्वन् (यत्) यस्मात् कारणात् (एषि) गच्छसि ॥
०६ स्वस्ति ते
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
स्व॒स्ति ते॑ सूर्य च॒रसे॒ रथा॑य॒ येनो॒भावन्तौ॑ परि॒यासि॑ स॒द्यः।
यं ते॒ वह॑न्ति ह॒रितो॒ वहि॑ष्ठाः श॒तमश्वा॒ यदि॑ वा स॒प्त ब॒ह्वीः ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
स्व॒स्ति ते॑ सूर्य च॒रसे॒ रथा॑य॒ येनो॒भावन्तौ॑ परि॒यासि॑ स॒द्यः।
यं ते॒ वह॑न्ति ह॒रितो॒ वहि॑ष्ठाः श॒तमश्वा॒ यदि॑ वा स॒प्त ब॒ह्वीः ॥
०६ स्वस्ति ते ...{Loading}...
Whitney
Translation
- Well-being, O sun, [be] to thy chariot for its moving, wherewith
thou goest at once about both borders (ánta)—which thy yellow steeds,
of excellent draught, draw: a hundred horses, or else seven, numerous.
Notes
‘At once’ (sadyás), doubtless ‘on one and the same day’; ‘borders,’
i.e. ‘horizons.’ Half the mss. read báhiṣṭhās, both in this and in the
next verse. Ppp. has in a carato rathāsi, and in b
paryāsi;* and for d, instead of repeating 7 d, it gives tam
ā roha sukham āsy aśvam. ⌊“Numerous” is fem.; and we may think of
“horses” as fem.⌋ *⌊For the relation of pariyāsi to paryāsi, cf.
that of -āni yasya to -āṅsy asya, above, x. 7. 20, and see Gram.
§233 a.⌋
Griffith
Hail to thy rapid car whereon, O Surya, thou circlest in a moment both the limits, Whirled by thy bay steeds, best of all at drawing, thy hundred horses or seven goodly coursers!
पदपाठः
स्व॒स्ति। ते॒। सू॒र्य॒। च॒रसे॑। रथा॑य। येन॑। उ॒भौ। अन्तौ॑। प॒रि॒ऽयासि॑। स॒द्यः। यम्। ते॒। वह॑न्ति। ह॒रितः॑। बर्हि॑ष्ठाः। श॒तम्। अश्वाः॑। यदि॑। वा॒। स॒प्त। ब॒ह्वीः। 2.६।
अधिमन्त्रम् (VC)
- रोहितः, आदित्यः, अध्यात्मम्
- ब्रह्मा
- त्रिष्टुप्
- अध्यात्म सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
परमात्मा और जीवात्मा के विषय का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (सूर्य) हे सूर्य ! [लोकों के चलानेवाले पिण्डविशेष] (ते) तेरे (रथाय) रथ [गति विधान] के लिये (चरसे) चलने को (स्वस्ति) कल्याण है, (येन) जिसके कारण से तू (उभौ) दोनों (अन्तौ) अन्तों [आगे-पीछे दोनों ओर, अथवा उत्तरायण और दक्षिणायन मार्ग] को (सद्यः) तुरन्त (परियासि) घूमता चलता है। (यम्) जिस [रथ] को (ते) तेरी (सप्त) सात [शुक्ल, नील, पीत आदि वर्णवाली-मन्त्र ४] (बह्वीः) बहुतसी [भिन्न-भिन्न वर्णवाली] (वहिष्ठाः) अत्यन्त बहनेवाली [शीघ्रगामी] (हरितः) आकर्षक किरणें (यदि वा) अथवा (शतम्) सौ [असंख्य] (अश्वाः) व्यापक गुण [घोड़े समान] (वहन्ति) ले चलते हैं ॥६॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - सूर्य गोल पिण्ड है, उसका प्रकाश आगे-पीछे सब ओर होता है और वह उत्तरायण और दक्षिणायन मार्ग पर चलता और किरणों द्वारा आकर्षण और वृष्टि आदि करके लोकों का धारण-पोषण करता है, उसी प्रकार मनुष्य विद्या आदि शुभ गुणों से प्रकाशमान होकर आगा-पीछा सोचकर संसार में अपना कर्तव्य पूरा करे ॥६॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ६−(स्वस्ति) कल्याणम् (ते) तव (सूर्य) हे रवे (चरसे) गमनाय (रथाय) रथो रंहतेर्गतिकर्मणः-निरु० ९।११। रंहणसामर्थ्याय। गतिविधानाय (येन) (उभौ) (अन्तौ) परं चापरं च देशौ। उत्तरायणदक्षिणायनमार्गौ (परियासि) परीत्य गच्छसि (सद्यः) तत्क्षणम् (यम्) रथम् (ते) तव (वहन्ति) गमयन्ति (हरितः) म० ४। आकर्षकाः किरणाः (वहिष्ठाः) वहितृतमाः। अतिशयेन वहनशीलाः। गन्तृतमाः (शतम्) असंख्याताः (अश्वाः) व्याप्तिगुणाः। तुरङ्गा यथा (सप्त) म० ४। (बह्वीः) बह्व्यः ॥
०७ सुखं सूर्य
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
सु॒खं सू॑र्य॒ रथ॑मंशु॒मन्तं॑ स्यो॒नं सु॒वह्नि॒मधि॑ तिष्ठ वा॒जिन॑म्।
यं ते॒ वह॑न्ति ह॒रितो॒ वहि॑ष्ठाः श॒तमश्वा॒ यदि॑ वा स॒प्त ब॒ह्वीः ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
सु॒खं सू॑र्य॒ रथ॑मंशु॒मन्तं॑ स्यो॒नं सु॒वह्नि॒मधि॑ तिष्ठ वा॒जिन॑म्।
यं ते॒ वह॑न्ति ह॒रितो॒ वहि॑ष्ठाः श॒तमश्वा॒ यदि॑ वा स॒प्त ब॒ह्वीः ॥
०७ सुखं सूर्य ...{Loading}...
Whitney
Translation
- Mount (adhi-sthā), O sun, thine easy-running chariot, rich in rays,
pleasant, well-horsed, powerful (? vājín), which thy yellow steeds, of
excellent draught, draw: a hundred horses, or else seven, numerous.
Notes
All our mss. accent sū́rya in a; our edition emends to sūrya.
Ppp. has in b syonosyavahnim. The Anukr. perhaps regards the
redundant syllable in b as balanced by the deficiency in a. ⌊Cf.
6 c, d.⌋
Griffith
Mount thy strong car, O Surya, lightly rolling, drawn by good steeds, propitious, brightly gleaming, Whirled by thy bays, most excellent at drawing, thy hundred horses or seven goodly coursers.
पदपाठः
सु॒ऽखम्। सूर्य॑। रथ॑म्। अं॒शु॒ऽमन्त॑म्। स्यो॒नम्। सु॒ऽवह्नि॑म्। अधि॑। ति॒ष्ठ॒। वा॒जिन॑म्। यम्। ते॒। वह॑न्ति। ह॒रितः॑। वहि॑ष्ठाः। श॒तम्। अश्वाः॑। यदि॑। वा॒। स॒प्त। ब॒ह्वीः। 2.७।
अधिमन्त्रम् (VC)
- रोहितः, आदित्यः, अध्यात्मम्
- ब्रह्मा
- त्रिष्टुप्
- अध्यात्म सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
परमात्मा और जीवात्मा के विषय का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (सूर्य) हे सूर्य ! [लोकों के चलानेवाले पिण्डविशेष] (सुखम्) सुख से चलनेवाले, (अंशुमन्तम्) तेजोमय, (स्योनम्) आनन्ददायक (सुवह्निम्) भले प्रकार ले चलनेवाले, (वाजिनम्) बलवाले (रथम्) रथ [गति विधान] पर (अधि तिष्ठ) अधिष्ठाता हो। (यम्) जिस [रथ] को (ते) तेरी (सप्त) सात [शुक्ल, नील पीत आदि वर्णवाली-मन्त्र ४] (बह्वीः) बहुत सी [भिन्न-भिन्न वर्णोंवाली], (वहिष्ठाः) अत्यन्त बहनेवाली [शीघ्रगामी] (हरितः) आकर्षक किरणें, (यदि वा) अथवा (शतम्) सौ [असंख्य] (अश्वाः) व्यापक गुण [घोड़े समान] (वहन्ति) ले चलते हैं ॥७॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - सृष्टिकर्ता परमेश्वर ने जैसे प्रत्येक सूर्यमण्डल को अनेक लोकों की स्थिति के लिये रचा है, वैसे ही उसने मनुष्य को अनेक प्राणियों के पालन के लिये बनाया है ॥७॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ७−(सुखम्) सुखेन गच्छन्तम् (सूर्य) रविमण्डल (रथम्) म० ६। गतिविधानम् (अंशुमन्तम्) तेजोमयम् (स्योनम्) सुखप्रदम् (सुवह्निम्) सुवोढारम् (अधि तिष्ठ) आरोह (वाजिनम्) बलवन्तम्। अन्यत् पूर्ववत्-म० ६ ॥
०८ सप्त सूर्यो
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
स॒प्त सूर्यो॑ ह॒रितो॒ यात॑वे॒ रथे॒ हिर॑ण्यत्वचसो बृह॒तीर॑युक्त।
अमो॑चि शु॒क्रो रज॑सः प॒रस्ता॑द्वि॒धूय॑ दे॒वस्तमो॒ दिव॒मारु॑हत् ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
स॒प्त सूर्यो॑ ह॒रितो॒ यात॑वे॒ रथे॒ हिर॑ण्यत्वचसो बृह॒तीर॑युक्त।
अमो॑चि शु॒क्रो रज॑सः प॒रस्ता॑द्वि॒धूय॑ दे॒वस्तमो॒ दिव॒मारु॑हत् ॥
०८ सप्त सूर्यो ...{Loading}...
Whitney
Translation
- The sun hath yoked in his chariot, in order to go, his seven great
yellow steeds, golden-skinned; the bright one hath been freed from the
dimness (? rájas) in the distance; shaking away the darkness, the god
hath mounted the sky.
Notes
Ppp. reads śūras for sūryas in a, and śakras for śukras in
c, and apparently ayun̄kta in b. The verse is very ill defined
as simple jagatī; the true reading in b would seem to be
híraṇyatvacas.
Griffith
Surya hath harnessed to his car to draw him seven stately bay steeds gay with wolden housings. The Bright One started from the distant region: dispelling gloom the God hath climbed the heavens.
पदपाठः
स॒प्त। सूर्यः॑। ह॒रितः॑। यात॑वे। रथे॑। हिर॑ण्यऽत्वचसः। बृ॒ह॒तीः। अ॒यु॒क्त॒। अमो॑चि। शु॒क्रः। रज॑सः। प॒रस्ता॑त्। वि॒ऽधूय॑। दे॒वः। तमः॑। दिव॑म्। आ। अ॒रु॒ह॒त्। 2.८।
अधिमन्त्रम् (VC)
- रोहितः, आदित्यः, अध्यात्मम्
- ब्रह्मा
- जगती
- अध्यात्म सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
परमात्मा और जीवात्मा के विषय का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (सूर्यः) सूर्य [लोकों के चलानेवाले पिण्ड विशेष] ने (सप्त) सात [शुक्ल, नील, पीत आदि वर्णवाली-म० ४], (हिरण्यत्वचसः) तेज की त्वचा [ढक्कन] रखनेवाली, (बृहतीः) बड़ी [दूर-दूर जानेवाली] (हरितः) आकर्षक किरणों को (रथे) अपने रथ [गति विधान] में (यातवे) चलने के लिये (अयुक्त) जोड़ा है। (शुक्रः) तेजस्वी वह (रजसः) धुन्धलेपन से (परस्तात्) दूर (अमोचि) छोड़ा गया है और (देवः) प्रकाशमान [सूर्य] (तमः) अन्धकार को (विधूय) हिला डालकर (दिवम्) आकाश में (आ अरुहत्) ऊँचा हुआ है ॥८॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - जैसे सूर्य दूर पहुँचनेवाली किरणों द्वारा अन्धकार को नाश करके अनेक लोकों को आकर्षण में रखकर ऊँचा ठहरा है, वैसे ही मनुष्य अविद्या मिटाकर विद्या का प्रकाश करके प्रतिष्ठा प्राप्त करे ॥८॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ८−(सप्त) शुक्लनीलपीतादिवर्णयुक्ताः-म० ४ (सूर्यः) लोकानां प्रेरकः पिण्डविशेषः (हरितः) आकर्षकान् किरणान् (यातवे) गन्तुम् (रथे) म० ६। गतिविधाने (हिरण्यत्वचसः) त्वच संवरणे-असुन्। तेजोमयत्वग्युक्ताः (बृहतीः) महतीः। दूरगमनाः (अयुक्त) योजितवान् (अमोचि) अत्याजि (शुक्रः) प्रकाशमानः (रजसः) अन्धकारात्। धूम्रवर्णात् (परस्तात्) दूरे (विधूय) पृथक् कम्पयित्वा (देवः) प्रकाशमानः सूर्यः (तमः) अन्धकारम् (दिवम्) आकाशम् (आ अरुहत्) आरूढवान् ॥
०९ उत्केतुना बृहता
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
उत्के॒तुना॑ बृह॒ता दे॒व आग॒न्नपा॑वृ॒क्तमो॒ऽभि ज्योति॑रश्रैत्।
दि॒व्यः सु॑प॒र्णः स वी॒रो व्य᳡ख्य॒ददि॑तेः पु॒त्रो भुव॑नानि॒ विश्वा॑ ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
उत्के॒तुना॑ बृह॒ता दे॒व आग॒न्नपा॑वृ॒क्तमो॒ऽभि ज्योति॑रश्रैत्।
दि॒व्यः सु॑प॒र्णः स वी॒रो व्य᳡ख्य॒ददि॑तेः पु॒त्रो भुव॑नानि॒ विश्वा॑ ॥
०९ उत्केतुना बृहता ...{Loading}...
Whitney
Translation
- The god hath come up with great show (ketú); he hath wasted away
the darkness, hath set up (abhi-śri) the light; that hero, heavenly
eagle, son of Aditi, hath looked abroad unto all beings.
Notes
Abhi-śri, more literally, ‘affix, fasten on’ (to the sky). ⌊For the
form aśrāit, see Gram. § 889 a, and note to vi. 32. 2. For avṛk,
Gram. § 832 a.⌋ Ppp. reads in c sthaviras for sa vīras, and
has a curious d: ādityāṣ putraṁ nāthagām abhayām atītā.
Griffith
With lofty banner hath the God gone upward, and introduced the light, expelling darkness. He hath looked round on all the worlds, the Hero, the son of Aditi, Celestial Eagle.
पदपाठः
उत्। के॒तुना॑। बृ॒ह॒ता। दे॒वः। आ। अ॒ग॒न्। अप॑। अ॒वृ॒क्। तमः॑। अ॒भि। ज्योतिः॑। अ॒श्रै॒त्। दि॒व्यः। सु॒ऽप॒र्णः। सः। वी॒रः। वि। अ॒ख्य॒त्। अदि॑तेः। पु॒त्रः। भुव॑नानि। विश्वा॑। 2.९।
अधिमन्त्रम् (VC)
- रोहितः, आदित्यः, अध्यात्मम्
- ब्रह्मा
- त्रिष्टुप्
- अध्यात्म सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
परमात्मा और जीवात्मा के विषय का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (देवः) प्रकाशमान सूर्य (बृहता केतुना) बड़ी सजधज से (उत्-आ अगन्) ऊँचा होकर आया है, उसने (तमः) अन्धकार को (अप अवृक्) हटा दिया है और (ज्योतिः अभि) ज्योति को प्राप्त करके (अश्रैत्) ठहरा है। (दिव्यः) आकाशनिवासी, (सुपर्णः) सुन्दर नीति से पालन करनेवाला, (अदितेः) अखण्ड प्रकृति के (पुत्रः) पुत्र [समान], (सः) उस (वीरः) वीर [विविध गतिवाले सूर्य] ने (विश्वा) सब (भुवनानि) लोकों को (वि अख्यत्) प्रसिद्ध किया है ॥९॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे सूर्य ने प्रकृति से उत्पन्न होकर अन्धकार मिटाकर संसार में उजाला फैलाया है, वैसे ही तुम ब्रह्मचर्य आदि शुभ गुणों से तेजस्वी होकर कीर्ति बढ़ाओ ॥९॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ९−(उत्) ऊर्ध्वः सन् (केतुना) प्रज्ञानेन (बृहता) महता (देवः) प्रकाशमानः सूर्यः (आ अगन्) आगतवान् (अप अवृक्) अपवर्जितवान् (तमः) अन्धकारम् (अभि) अभिगत्य (ज्योतिः) प्रकाशम् (अश्रैत्) श्रिञ् सेवायाम्-लुङि छान्दसं रूपम्। आश्रितवान् (दिव्यः) दिवि आकाशे भवः (सुपर्णः) शोभनपालनः (सः) प्रसिद्धः (वीरः) वि+ईर गतौ-अच्। विविधगतिः (व्यख्यत्) व्याख्यातानि प्रसिद्धानि कृतवान् (अदितेः) अखण्डितायाः प्रकृतेः (पुत्रः) पुत्रो यथा (भुवनानि) लोकान् (विश्वा) सर्वाणि ॥
१० उद्यन्रश्मीना तनुषे
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
उ॒द्यन्र॒श्मीना त॑नुषे॒ विश्वा॑ रु॒पाणि॑ पुष्यसि।
उ॒भा स॑मु॒द्रौ क्रतु॑ना॒ वि भा॑सि॒ सर्वां॑ल्लो॒कान्प॑रि॒भूर्भ्राज॑मानः ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
उ॒द्यन्र॒श्मीना त॑नुषे॒ विश्वा॑ रु॒पाणि॑ पुष्यसि।
उ॒भा स॑मु॒द्रौ क्रतु॑ना॒ वि भा॑सि॒ सर्वां॑ल्लो॒कान्प॑रि॒भूर्भ्राज॑मानः ॥
१० उद्यन्रश्मीना तनुषे ...{Loading}...
Whitney
Translation
- Rising, thou extendest thy rays; thou adornest thyself with all
forms; thou illuminest (vi-bhā) with might (? krátu) both oceans,
encompassing all worlds, shining.
Notes
Ppp. has an altogether different b: prajās sarvā vi paśyasi. ⌊It
may be that “adornest” is a slip on W’s part. Cf. Henry’s note, p.
37-38.⌋
Griffith
Rising, thou spreadest out thy rays, thou nourishest all shapes and forms. Thou with thy power illumest both the oceans, encompassing all spheres with thy refulgence.
पदपाठः
उ॒तऽयन्। र॒श्मीन्। आ। त॒नु॒षे॒। विश्वा॑। रू॒पाणि॑। पु॒ष्य॒सि॒। उ॒भा। स॒मु॒द्रौ। क्रतु॑ना। वि। भा॒सि॒। सर्वा॑न्। लो॒कान्। प॒रि॒ऽभूः। भ्राज॑मानः। 2.१०।
अधिमन्त्रम् (VC)
- रोहितः, आदित्यः, अध्यात्मम्
- ब्रह्मा
- आस्तारपङ्क्तिः
- अध्यात्म सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
परमात्मा और जीवात्मा के विषय का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - [हे सूर्य !] (उद्यन्) ऊँचा होता हुआ तू (रश्मीन्) किरणों को (आ) सब ओर से (तनुषे) फैलाता है, और (विश्वा) सब (रूपाणि) रूपों [वस्तुओं] को (पुष्यसि) पुष्ट करता है। (उभौ) दोनों (समुद्रौ) समुद्रों [जड़ चेतन रूप संसार] को, (सर्वान् लोकान्) सब लोकों के (परिभूः) चारों ओर घूमता हुआ और (भ्राजमानः) चमकता हुआ तू (केतुना) अपने कर्म से (वि भासि) प्रकाशित कर देता है ॥१०॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - जिस प्रकार सूर्य ऊँचा होकर सृष्टि को प्रकाशित करके पुष्ट करता है, वैसे ही सब मनुष्य विद्या से सुभूषित होकर परोपकार करें ॥१०॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: १०−(उद्यन्) उद्गच्छन् (रश्मीन्) किरणान् (आ) समन्तात् (तनुषे) विस्तारयसि (विश्वा) सर्वाणि (रूपाणि) वस्तूनि (पुष्यसि) वर्धयसि (उभा) द्वौ (समुद्रौ) जड़चेतनरूपौ संसारौ (केतुना) कर्मणा (वि) विविधम् (भासि) दीपयसि (सर्वान्) (लोकान्) (परिभूः) परिग्राहकः। परिभ्राम्यन् (भ्राजमानः) प्रकाशमानः ॥
११ पूर्वापरं चरतो
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
पूर्वाप॒रं च॑रतो मा॒ययै॒तौ शिशू॒ क्रीड॑न्तौ॒ परि॑ यातोऽर्ण॒वम्।
विश्वा॒न्यो भुव॑ना वि॒चष्टे॑ हैर॒ण्यैर॒न्यं ह॒रितो॑ वहन्ति ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
पूर्वाप॒रं च॑रतो मा॒ययै॒तौ शिशू॒ क्रीड॑न्तौ॒ परि॑ यातोऽर्ण॒वम्।
विश्वा॒न्यो भुव॑ना वि॒चष्टे॑ हैर॒ण्यैर॒न्यं ह॒रितो॑ वहन्ति ॥
११ पूर्वापरं चरतो ...{Loading}...
Whitney
Translation
- They two move on one after the other by magic; two playing young
ones go about the ocean; the one looks abroad upon all beings; yellow
steeds draw the other with golden [trappings?].
Notes
The first three pādas are identical with vii. 81. 1 a-c (repeated at
xiv. 1. 23), and are found in other texts: see the note to that verse;
the last pāda is peculiar, and, as applying only to the sun, spoils the
description of the pair of luminaries, sun and moon, which the verse
sets out to make. Henry regards the daily and the nightly sun as
intended, and the hāiraṇyas as the stars, by means of which the latter
finds his way back to the eastern horizon. It would have been better to
read yāto ‘rṇavám here, as in vii. 81. 1, since the majority of our
saṁhitā-mss. (all save Bs.E.) give it in this place also.
Griffith
Moving by magic power to east and westward, these two young creatures, sporting, circle ocean. One of the pair beholds all living creatures: with wheels of gold the bay steeds bear the other.
पदपाठः
पू॒र्व॒ऽअ॒प॒रम्। च॒र॒तः॒। मा॒यया॑। ए॒तौ। शिशू॒ इति॑। क्रीड॑न्तौ। परि॑। या॒तः॒। अ॒र्ण॒वम्। विश्वा॑। अ॒न्यः। भुव॑ना। वि॒ऽचष्टे॑। है॒र॒ण्यैः। अ॒न्यम्। ह॒रितः॑। व॒ह॒न्ति॒। 2.११।
अधिमन्त्रम् (VC)
- रोहितः, आदित्यः, अध्यात्मम्
- ब्रह्मा
- बृहतीत्रिष्टुप्
- अध्यात्म सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
परमात्मा और जीवात्मा के विषय का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (एतौ) यह दोनों [सूर्य चन्द्रमा] (पूर्वापरम्) आगे-पीछे (मायया) बुद्धि से [ईश्वरनियम से] (चरतः) विचरते हैं, (क्रीडन्तौ) खेलते हुए (शिशू) दो बालक [जैसे] (अर्णवम्) अन्तरिक्ष में (परि) सब ओर (यातः) चलते हैं। (अन्यः) एक [सूर्य] (विश्वा) सब (भुवना) भुवनों को (विचष्टे) देखता है, (अन्यम्) दूसरे [चन्द्रमा] को (हरितः) [सूर्य की] आकर्षक किरणें (हैरण्यैः) तेजोमय [वा सुनैले] कामों के द्वारा (वहन्ति) ले चलती हैं ॥११॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - सूर्य और चन्द्रमा ईश्वरनियम से उत्पन्न हुए हैं, तेजस्वी सूर्य प्रकाशरहित चन्द्रमा को अपने आकर्षण में रखकर प्रकाशित और उपकारी करता है, वैसे ही मनुष्य शुभ गुणों से प्रतापी होकर दूसरों को गुणवान् करें ॥११॥इस मन्त्र के प्रथम तीन पाद कुछ भेद से-ऋ० १०।८५।१८। में हैं, और पीछे-अथर्व० ७।८१।१। में आचुके हैं, और आगे-अ० १४।१।२३। में हैं ॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ११−(पूर्वापरम्) यथा तथा पूर्वापरपर्यायेण (चरतः) विचरतः (मायया) ईश्वरप्रज्ञया (एतौ) दृश्यमानौ सूर्याचन्द्रमसौ (शिशू) अ० ७।८१।१। बालकौ यथा (क्रीडन्तौ) विहरन्तौ (परि) (सर्वतः) (यातः) गच्छतः (अर्णवम्) समुद्रम्। अन्तरिक्षम् (विश्वा) सर्वाणि (अन्यः) एकः सूर्यः (भुवना)) चन्द्रादिलोकान् (विचष्टे) विविधं पश्यति (हैरण्यैः) विकारे अण्। तेजोमयैः सुवर्णमयैर्वा कर्मभिः (अन्यम्) द्वितीयं चन्द्रमसम् (हरितः) आकर्षकाः किरणाः (वहन्ति) गमयन्ति ॥
१२ दिवि त्वात्त्रिरधारयत्सूर्या
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
दि॒वि त्वात्त्रि॑रधारय॒त्सूर्या॒ मासा॑य॒ कर्त॑वे।
स ए॑षि॒ सुधृ॑त॒स्तप॒न्विश्वा॑ भू॒ताव॒चाक॑शत् ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
दि॒वि त्वात्त्रि॑रधारय॒त्सूर्या॒ मासा॑य॒ कर्त॑वे।
स ए॑षि॒ सुधृ॑त॒स्तप॒न्विश्वा॑ भू॒ताव॒चाक॑शत् ॥
१२ दिवि त्वात्त्रिरधारयत्सूर्या ...{Loading}...
Whitney
Translation
- Atri maintained thee in the sky, O sun, to make the month; thou
goest well-maintained, heating, looking down upon all things that exist.
Notes
AH our mss. read in b sū́ryā, as if we had here the compound
sūryāmāsá; the pada-mss. have sū́ryā: mā́sāya; the correction to
sū́rya seems unavoidable. GB., which has the first two pādas (see note
to vs. 4), also gives sūryā-; Ppp. also has it; and, for d, svar
bhūtā viśākaśat ⌊so Roth: perhaps a slip for vicāk-⌋.
Griffith
Atri established thee in heaven. O Surya, to create the month. So on thou goest, firmly held, heating, beholding all that is.
पदपाठः
दि॒वि। त्वा॒। अत्त्रिः॑। अ॒धा॒र॒य॒त्। सूर्य॑। मासा॑य। कर्त॑वे। सः। ए॒षि॒। सुऽधृ॑तः। तप॑न्। विश्वा॑। भू॒ता। अ॒व॒ऽचाक॑शत्। 2.१२।
अधिमन्त्रम् (VC)
- रोहितः, आदित्यः, अध्यात्मम्
- ब्रह्मा
- अनुष्टुप्
- अध्यात्म सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
परमात्मा और जीवात्मा के विषय का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (सूर्य) हे सूर्य ! [लोकों के चलानेवाले रविमण्डल] (अत्त्रिः) सदा ज्ञानवान् [परमात्मा] ने (मासाय) महीना [कालविभाग] (कर्तवे) करने के लिये (त्वा) तुझको (दिवि) आकाश में (अधारयत्) धारण किया है। (सः) वह तू (सुधृतः) अच्छी प्रकार धारण किया गया, (तपन्) तपता हुआ, और (विश्वा भूता) सब प्राणियों को (अवचाकशत्) निहारता हुआ (एषि) चलता है ॥१२॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - परमात्मा ने सूर्य को बहुत से लोकों पर आकर्षण, ताप, वृष्टि आदि पहुँचाने के लिये बनाया है, मनुष्य उसी प्रकार तेजस्वी होकर परस्पर पुरुषार्थ करें ॥१२॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: १२−(दिवि) आकाशे (त्वा) सूर्यम् (अत्त्रिः) म० ४। सदा ज्ञानवान् परमात्मा (अधारयत्) स्थापितवान् (सूर्य) सांहितिको दीर्घः। हे रविमण्डल (मासाय) कालविभागायेत्यर्थः (कर्तवे) कर्तुम् (सः) स त्वम् (एषि) गच्छसि (सुधृतः) सुपुष्टः (तपन्) तापं कुर्वन् (विश्वा) सर्वाणि (भूता) लोकान् (अवचाकशत्) अ० ६।८०।१। भृशं पश्यन् ॥
१३ उभावन्तौ समर्षसि
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
उ॒भावन्तौ॒ सम॑र्षसि व॒त्सः सं॑मा॒तरा॑विव।
न॒न्वे॒३॒॑तदि॒तः पु॒रा ब्रह्म॑ दे॒वा अ॒मी वि॑दुः ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
उ॒भावन्तौ॒ सम॑र्षसि व॒त्सः सं॑मा॒तरा॑विव।
न॒न्वे॒३॒॑तदि॒तः पु॒रा ब्रह्म॑ दे॒वा अ॒मी वि॑दुः ॥
१३ उभावन्तौ समर्षसि ...{Loading}...
Whitney
Translation
- Thou rushest alike (? sam-ṛṣ) to both borders, as a calf to two
joint mothers; surely (nanú), that bráhman yon gods have long known.
Notes
A naïve extension of the usual naïve figure of the calf: as if he had
two mothers, to each of which he showed equal attachment. Bráhman,
apparently ‘sacred mystery’ (so Henry). In d, lit. ‘know of old from
now.’
Griffith
As the Calf both his parents so thou joinest both the distant bounds, Surely the Gods up yonder knew this sacred mystery long ago.
पदपाठः
उ॒भौ। अन्तौ॑। सम्। अ॒र्ष॒सि॒। व॒त्सः। सं॒मा॒तरौ॑ऽइव। न॒नु। ए॒तत्। इ॒तः। पु॒रा। ब्रह्म॑। दे॒वाः। अ॒मी इति॑। वि॒दुः॒। 2.१३।
अधिमन्त्रम् (VC)
- रोहितः, आदित्यः, अध्यात्मम्
- ब्रह्मा
- अनुष्टुप्
- अध्यात्म सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
परमात्मा और जीवात्मा के विषय का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - [हे सूर्य !] तू (उभौ) दोनों (अन्तौ) अन्तों [पूर्व-पश्चिम अथवा आगे-पीछे दोनों ओर] को (सम्) ठीक-ठीक, (अर्षसि) पहुँचता है, (इव) जैसे (वत्सः) बालक (संमातरौ) दो सामान्य [मिली हुई] माताओं को। (ननु) निश्चय करके (एतत्) इस (ब्रह्म) ईश्वरज्ञान को (इतः पुरा) इस [समय] के पहिले से (अमी) यह (देवाः) विद्वान् लोग (विदुः) जानते हैं ॥१३॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - परमेश्वर ने सूर्य को ऐसी उचित रीति से बनाया है कि वह निरन्तर घूमकर सृष्टि का उपकार करे, पूर्वज विद्वान् लोग ईश्वर के ऐसे नियमों को जानकर सुधार करते रहे हैं ॥१३॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: १३−(उभौ) द्वौ (अन्तौ) पूर्वापरौ पूर्वपश्चिमदेशौ वा (सम्) सम्यक् (अर्षसि) प्राप्नोषि (वत्सः) बालकः (संमातरौ) समानजनन्यौ (इव) यथा (ननु) निश्चयेन (एतत्) प्रत्यक्षम् (इतः) अस्मात् कालात् (पुरा) पूर्वम् (ब्रह्म) ईश्वरज्ञानम् (देवाः) विद्वांसः (अमी) वर्त्तमानाः (विदुः) जानन्ति ॥
१४ यत्समुद्रमनु श्रितम्
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
यत्स॑मु॒द्रमनु॑ श्रि॒तं तत्सि॑षासति॒ सूर्यः॑।
अध्वा॑स्य॒ वित॑तो म॒हान्पूर्व॒श्चाप॑रश्च॒ यः ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
यत्स॑मु॒द्रमनु॑ श्रि॒तं तत्सि॑षासति॒ सूर्यः॑।
अध्वा॑स्य॒ वित॑तो म॒हान्पूर्व॒श्चाप॑रश्च॒ यः ॥
१४ यत्समुद्रमनु श्रितम् ...{Loading}...
Whitney
Translation
- What is set (śritá) along the ocean, that the sun desires to gain
(san); great is stretched out his road, which is both eastern and
western.
Notes
The pada-text has in b sisāsati ⌊misprinted and corrected by
SPP.⌋, and the passage is quoted as an example under Prāt. ii. 91; iv.
29, 82. Ppp. reads adhi for anu in a.
Griffith
Surya is eager to obtain all wealth that lies along the sea, Great is the course spread out for him, his eastward and his westward path.
पदपाठः
यत्। स॒मु॒द्रम्। अनु॑। श्रि॒तम्। तत्। सि॒षा॒स॒ति॒। सूर्यः॑। अध्वा॑। अ॒स्य॒। विऽत॑तः। म॒हान्। पूर्वः॑। च॒। अप॑रः। च॒। यः। 2.१४।
अधिमन्त्रम् (VC)
- रोहितः, आदित्यः, अध्यात्मम्
- ब्रह्मा
- अनुष्टुप्
- अध्यात्म सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
परमात्मा और जीवात्मा के विषय का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) जो कुछ (समुद्रम् अनु) समुद्र [संसार] में (श्रितम्) ठहरा हुआ है, (तत्) उस को (सूर्यः) सूर्य [लोकों का चलानेवाला रवि] (सिषासति) सेवा करना चाहता है। (अस्य) उस [सूर्य] का (अध्वा) मार्ग (विततः) फैला हुआ और (महान्) बड़ा है, (यः) जो [मार्ग] (पूर्वः) आगे (च च) और (अपरः) पीछे [अथवा पूर्व और पश्चिम] है ॥१४॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - यह सूर्य अपने घेरे के भीतर सब लोकों को आकर्षण, वृष्टि आदि से सेवता है, उस नियम को निरखकर विद्वान् लोग मर्यादा पर चलें ॥१४॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: १४−(यत्) वस्तुजातम् (समुद्रम्) संसाररूपम् (अनु) प्रति (श्रितम्) स्थितम् (तत्) (सिषासति) षण संभक्तौ-सन्। सेवितुमिच्छति (सूर्यः) आदित्यलोकः (अध्वा) मार्गः (अस्य) सूर्यस्य (विततः) विस्तृतः (पूर्वः) (च) (अपरः) पश्चाद् भवः। पश्चिमः (च) (यः) मार्गः ॥
१५ तं समाप्नोति
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
तं समा॑प्नोति जू॒तिभि॒स्ततो॒ नाप॑ चिकित्सति।
तेना॒मृत॑स्य भ॒क्षं दे॒वानां॒ नाव॑ रुन्धते ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
तं समा॑प्नोति जू॒तिभि॒स्ततो॒ नाप॑ चिकित्सति।
तेना॒मृत॑स्य भ॒क्षं दे॒वानां॒ नाव॑ रुन्धते ॥
१५ तं समाप्नोति ...{Loading}...
Whitney
Translation
- That one he attains completely (sam-āp) with his swiftnesses;
that he desires not to neglect (? apa-cikits); by that [men] do not
appropriate the gods’ draught of immortality (amṛ́ta).
Notes
Apa-cikits, lit. ‘desire to think away from,’ with abl.; the
expression is found only here. The logic of d is not obvious; Henry
supplies ’the demons’ as subject of áva rundhate; Ludwig renders it as
a singular. Ppp. reads jigitsati in b; and, in c etc.,
bhakṣaṇaṁ devānān naṁ va ru-; bhakṣaṇam is an improvement; the meter
of c halts badly without it.
Griffith
He finishes his race with speed and never turns his thought aside, Thereby he keeps not from the Gods enjoyment of the Drink of Life.
पदपाठः
तम्। सम्। आ॒प्नो॒ति॒। जू॒तिऽभिः॑। ततः॑। न। अप॑। चि॒कि॒त्स॒ति॒। तेन॑। अ॒मृत॑स्य। भ॒क्षम्। दे॒वाना॑म्। न। अव॑। रु॒न्ध॒ते॒। 2.१५।
अधिमन्त्रम् (VC)
- रोहितः, आदित्यः, अध्यात्मम्
- ब्रह्मा
- अनुष्टुप्
- अध्यात्म सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
परमात्मा और जीवात्मा के विषय का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (तम्) उस [मार्ग] को (जूतिभिः) अपने वेगों से (सम् आप्नोति) वह [सूर्य] समाप्त करता रहता है, (ततः) उस मार्ग से (न अपचिकित्सति) वह भूल नहीं करता। (तेन) उसी कारण से (देवानाम्) विजय चाहनेवालों के (अमृतस्य) अमरपन [जीवनसाधन] के (भक्षम्) सेवन को (न अव रुन्धते) वे [विघ्न] नहीं रोकते हैं ॥१५॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - सूर्य निरन्तर घूम कर संसार में प्रकाश करता रहता है, उसी से सब पुरुषार्थी जन जीवनसामग्री पाते हैं ॥१५॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: १५−(तम्) अध्वानम् (समाप्नोति) सम्यक् प्राप्नोति (जूतिभिः) जवनैः। वेगैः (ततः) तस्मात् मार्गात् (न) निषेधे (अप) (चिकित्सति) कित व्याधिप्रतीकारनिग्रहापनयननाशनसंशयेषु−स्वार्थे सन्। संदेहं प्रमादं करोति (तेन) कारणेन (अमृतस्य) अमरणस्य। जीवनसाधनस्य। (भक्षम्) वृतॄवदिवचि०। उ० ३।६२। भज सेवायाम्-स। सेवनम् (देवानाम्) विजिगीषूणाम् (न) निषेधे (अव) (रुन्धते) वर्जयन्ति विघ्नाः ॥
१६ उदु त्यम्
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
उदु॒ त्यं जा॒तवे॑दसं दे॒वं व॑हन्ति के॒तवः॑।
दृशे विश्वा॑य॒ सूर्य॑म् ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
उदु॒ त्यं जा॒तवे॑दसं दे॒वं व॑हन्ति के॒तवः॑।
दृशे विश्वा॑य॒ सूर्य॑म् ॥
१६ उदु त्यम् ...{Loading}...
Whitney
Translation
- This heavenly Jātavedas the lights (ketú) draw (vah) up, for
every one to see the sun.
Notes
Or sū́ryam may be in apposition with jātávedasam. ‘Draw,’ i.e. as
horses do. This verse, with the eight that follow, constitute RV. i. 50.
1-9, in the same order of verses, and with few variants; they are also
all found in one or more other Vedic texts: this one in SV. (i. 31), VS.
(7. 41; 8. 41; 33. 31), TS. (i. 2. 8²; 4. 43¹), and MS. (i. 3. 37)—in
all, without a variant. The whole hymn ⌊i.e. vss. 16-24⌋ is repeated
further in xx. 47. 13-21. This verse is used three times in Vāit.: at
21. 23; at 33. 5 (with the following five verses); and at 39. 16 (with
the following two verses). ⌊The pratīka is cited at MGS. i. 2. 4. The
frequency of the citation or occurrence of the verse may be judged by
consulting MGS. Index, p. 148.⌋
Griffith
His heralds bear him up aloft, the God who knoweth all that live, Surya, that all may look on him.
पदपाठः
उत्। ऊं॒ इति॑। त्यम्। जा॒तऽवे॑दसम्। दे॒वम्। व॒ह॒न्ति॒। के॒तवः॑। दृ॒शे। विश्वा॑य। सूर्य॑म्। २.१६।
अधिमन्त्रम् (VC)
- रोहितः, आदित्यः, अध्यात्मम्
- ब्रह्मा
- आर्षी गायत्री
- अध्यात्म सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
परमात्मा और जीवात्मा के विषय का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (केतवः) किरणें (त्यम्) उस (जातवेदसम्) उत्पन्न पदार्थों को प्राप्त करनेवाले, (देवम्) चलते हुए (सूर्यम्) रविमण्डल को (विश्वाय दृशे) सबके देखने के लिये (उ) अवश्य (उत् वहन्ति) ऊपर ले चलती हैं ॥१६॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - जिस प्रकार सूर्य किरणों के आकर्षण से ऊँचा होकर सब पदार्थों को प्रकट करता है, वैसे ही मनुष्य विद्या और धर्म से उन्नति करके सबका उपकार करें ॥१६॥यह मन्त्र ऋग्वेद में है−१।५०।१, यजु० ७।४१, ३३।३१ तथा सामवेद पू० १।३।५। तथा निरु० १२।१५। में व्याख्यात है ॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: १६−(उत्) ऊर्ध्वम् (उ) निश्चये (त्यम्) तम् (जातवेदसम्) यो जातान् पदार्थान् विन्दति तम् (देवम्) गच्छन्तम् (वहन्ति) गमयन्ति (केतवः) किरणाः (दृशे) द्रष्टुम् (विश्वाय) सर्वस्मै जगते (सूर्यम्) रविमण्डलम् ॥
१७ अप त्ये
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अप॒ त्ये ता॒यवो॑ यथा॒ नक्ष॑त्रा यन्त्य॒क्तुभिः॑।
सूरा॑य वि॒श्वच॑क्षसे ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
अप॒ त्ये ता॒यवो॑ यथा॒ नक्ष॑त्रा यन्त्य॒क्तुभिः॑।
सूरा॑य वि॒श्वच॑क्षसे ॥
१७ अप त्ये ...{Loading}...
Whitney
Translation
- Away go, like thieves, these asterisms with their rays (aktú), for
the all-beholding sun.
Notes
Or c may possibly mean ‘for all to behold the sun.’ The remaining
verses (17-24) of the RV. hymn ⌊i.e. i. 50. 1-9⌋ are found in SV. only
in the Nāigeya appendix to the first book; this one (i. 634) has no
variant. Henry renders aktúbhis ‘with the night.’
Griffith
The Constellations pass away, like thieves, departing in the night. Before the all-beholding Sun.
पदपाठः
अप॑। त्ये। ता॒यवः॑। य॒था॒। नक्ष॑त्रा। य॒न्ति॒। अ॒क्तुऽभिः॑। सूरा॑य। वि॒श्वऽच॑क्षसे। २.१७।
अधिमन्त्रम् (VC)
- रोहितः, आदित्यः, अध्यात्मम्
- ब्रह्मा
- आर्षी गायत्री
- अध्यात्म सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
परमात्मा और जीवात्मा के विषय का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (विश्वचक्षसे) सबके दिखानेवाले (सूराय) सूर्य के लिये (अक्तुभिः) रात्रियों के साथ (नक्षत्रा) चलनेवाले तारागण (अप यन्ति) भाग जाते हैं, (यथा) जैसे (त्ये) वे (तायवः) चोर [भाग जाते हैं] ॥१७॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - सूर्य के प्रकाश से रात्रि का अन्धकार मिट जाता है, मन्द चमकनेवाले नक्षत्र छिप जाते हैं और चोर लोग भाग जाते हैं, वैसे ही वेदविज्ञान फैलने से अधर्म का नाश और धर्म की वृद्धि होती है ॥१७॥यह मन्त्र ऋग्वेद में है−१।५०।२, और सामवेद में पू० ६।१४।७ ॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: १७−(अप) दूरीभावे (त्ये) ते (तायवः) तायृ सन्तानपालनयोः यद्वा तसु उपक्षये-उण् सस्य यः। चोराः। स्तेनाः-निघ० ३।२४। (यथा) (नक्षत्रा) अमिनक्षियजि०। उ० ३।१०५। णक्ष गतौ-अत्रन्। नक्षत्राणि नक्षतेर्गतिकर्मणः-निरु० ३।२०। गतिशीलास्तारकाः (यन्ति) गच्छन्ति (अक्तुभिः) पः किच्च। उ० १।७१। अञ्जू व्यक्तिम्रक्षणकान्तिगतिषु-तुन्, कित्, नलोपः। रात्रिभिः सह-निरु० १२।२३। (सूराय) सूर्याय (विश्वचक्षसे) विश्वस्य चक्षो दर्शनं यस्मात् तस्मै। सर्वदर्शकाय ॥
१८ अदृश्रन्नस्य केतवो
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अदृ॑श्रन्नस्य के॒तवो॒ वि र॒श्मयो॒ जनाँ॒ अनु॑।
भ्राज॑न्तो अ॒ग्नयो॑ यथा ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
अदृ॑श्रन्नस्य के॒तवो॒ वि र॒श्मयो॒ जनाँ॒ अनु॑।
भ्राज॑न्तो अ॒ग्नयो॑ यथा ॥
१८ अदृश्रन्नस्य केतवो ...{Loading}...
Whitney
Translation
- The lights (ketú), the rays of him have been seen abroad among the
peoples, like shining fires.
Notes
Of the other texts, only VS. (viii. 40) follows RV. in reading at the
beginning ádṛśram; the others (SV. i. 635; MS. i. 3. 33) agree with
our text.
Griffith
His herald rays are seen afar refulgent o’er the world of men, Like flames of fire that burn and blaze.
पदपाठः
अदृ॑श्रन्। अ॒स्य॒। के॒तवः॑। वि। र॒श्मयः॑। जना॑न्। अनु॑। भ्राज॑न्तः। अ॒ग्नयः॑। य॒था॒। २.१८।
अधिमन्त्रम् (VC)
- रोहितः, आदित्यः, अध्यात्मम्
- ब्रह्मा
- आर्षी गायत्री
- अध्यात्म सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
परमात्मा और जीवात्मा के विषय का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (अस्य) इस [सूर्य] की (केतवः) जतानेवाली (रश्मयः) किरणें (जनान् अनु) प्राणियों में (वि) विविध प्रकार से (अदृश्रन्) देखी गयी हैं। (यथा) जैसे (भ्राजन्तः) दहकते हुए (अग्नयः) अङ्गारे ॥१८॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - जैसे सूर्य की किरणें धूप, बिजुली और अग्नि के रूप से संसार में फैलती हैं, वैसे ही सब मनुष्य शुभ गुण कर्म और स्वभाव से प्रकाशमान होकर आत्मा और समाज की उन्नति करें ॥१८॥यह मन्त्र कुछ भेद से ऋग्वेद में है−१।५०।३। यजु० ८।४०। और साम० पू० ६।१४।८ ॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: १८−(अदृश्रन्) दृष्टा अभूवन् (अस्य) सूर्यस्य (केतवः) ज्ञापकाः (वि) विविधम् (रश्मयः) किरणाः (जनान् अनु) जातान् प्राणिनः प्रति (भ्राजन्तः) प्रकाशमानाः (अग्नयः) पावकाः (यथा) ॥
१९ तरणिर्विश्वदर्शतो ज्योतिष्कृदसि
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
त॒रणि॑र्वि॒श्वद॑र्शतो ज्योति॒ष्कृद॑सि सूर्य।
विश्व॒मा भा॑सि रोचन ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
त॒रणि॑र्वि॒श्वद॑र्शतो ज्योति॒ष्कृद॑सि सूर्य।
विश्व॒मा भा॑सि रोचन ॥
१९ तरणिर्विश्वदर्शतो ज्योतिष्कृदसि ...{Loading}...
Whitney
Translation
- Speedy, conspicuous to all, light-making art thou, O sun; thou
shinest unto everything, O bright space (rocaná).
Notes
All our mss. read at the end rocana, save Bs., which has rocanam,
and M., rocanám and the translation follows them, although the word is
a senseless variant of rocanám, which is given by RV., and by all the
other texts: SV. (i. 636), VS. (xxxiii. 36), TS. (i. 4. 31¹), TA. (iii.
16. 1), and MS. (iv. 10. 6). Ppp. has rocanā.
Griffith
Swift and all-beautiful art thou, O Surya, maker of the light, Illuming all the radiant realm.
पदपाठः
त॒रणिः॑। वि॒श्वऽद॑र्शतः। ज्यो॒तिः॒ऽकृत्। अ॒सि॒। सू॒र्य॒। विश्व॑म्। आ। भा॒सि॒। रो॒च॒न॒। २.१९।
अधिमन्त्रम् (VC)
- रोहितः, आदित्यः, अध्यात्मम्
- ब्रह्मा
- आर्षी गायत्री
- अध्यात्म सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
परमात्मा और जीवात्मा के विषय का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (सूर्य) हे सूर्य ! तू (तरणिः) अन्धकार से पार करनेवाला (विश्वदर्शतः) सबका दिखानेवाला और (ज्योतिष्कृत्) [चन्द्र आदि में] प्रकाश करनेवाला (असि) है। (रोचन) हे चमकनेवाले तू (विश्वम्) सबको (आ) भले प्रकार (भासि) चमकाता है ॥१९॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - जैसे यह सूर्य अग्नि, बिजुली, चन्द्रमा, नक्षत्र आदि पर अपना प्रकाश डालकर उन्हें चमकीला बनाता है, वैसे ही परमात्मा अपने सामर्थ्य से सब सूर्य आदि को रचता है और वैसे ही विद्वान् लोग विद्या के प्रकाश से संसार को आनन्द देते हैं ॥१९॥इस मन्त्र पर ऋग्वेद में सायणाचार्य का लेख इस प्रकार है−“रात्रि में जलमय चन्द्र आदि बिम्बों पर सूर्य की किरणें लौटकर अन्धकार को हटाती हैं, जैसे द्वार पर रक्खे दर्पण पर गिरायी गयी सूर्य की किरणें घर के भीतर के अन्धकार को हटाती हैं ॥यह मन्त्र कुछ भेद से ऋग्वेद में है−१।५०।४, यजुर्वेद ३३।३६, और सामवेद पू० ६।१४।९ ॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: १९−(तरणिः) अन्धकारात् तारकः (विश्वदर्शतः) सर्वस्य दर्शयिता (ज्योतिष्कृत्) चन्द्रादिलोकेषु प्रकाशस्य कर्ता (असि) (सूर्य) (विश्वम्) सर्वं दृश्यमानम् (आ) समन्तात् (भासि) प्रकाशयसि (रोचन) हे प्रकाशमान ॥
२० प्रत्यङ्देवानां विशः
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
प्र॒त्यङ्दे॒वानां॒ विशः॑ प्र॒त्यङ्ङुदे॑षि॒ मानु॑षीः।
प्र॒त्यङ्विश्वं॒ स्व᳡र्दृ॒शे ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
प्र॒त्यङ्दे॒वानां॒ विशः॑ प्र॒त्यङ्ङुदे॑षि॒ मानु॑षीः।
प्र॒त्यङ्विश्वं॒ स्व᳡र्दृ॒शे ॥
२० प्रत्यङ्देवानां विशः ...{Loading}...
Whitney
Translation
- In front of the clans of the gods, in front of those of men thou
risest; in front of every one, for seeing the sky (svàr).
Notes
RV. reads at end of b mā́nuṣān, and SV. (i. 637) has the same.
Griffith
Thou goest to the hosts of Gods, thou comest hither to mankind, Hither, all light to behold.
पदपाठः
प्र॒त्यङ्। दे॒वाना॑म्। विशः॑। प्र॒त्यङ्। उत्। ए॒षि॒। मानु॑षीः। प्र॒त्यङ्। विश्व॑म्। स्वः᳡। दृ॒शे। २.२०।
अधिमन्त्रम् (VC)
- रोहितः, आदित्यः, अध्यात्मम्
- ब्रह्मा
- आर्षी गायत्री
- अध्यात्म सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
परमात्मा और जीवात्मा के विषय का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - [हे सूर्य !] (देवानाम्) गतिशील [चन्द्र आदि लोकों] की (विशः) प्रजाओं को (प्रत्यङ्) सन्मुख होकर, (मानुषीः) मानुषी मनुष्य संबन्धी [पार्थिव प्रजाओं] को (प्रत्यङ्) सन्मुख होकर और (विश्वम्) सब जगत् को (प्रत्यङ्) सन्मुख होकर (स्वः) सुख से (दृशे) देखने के लिये (उत्) ऊँचा होकर (एषि) तू प्राप्त होता है ॥२०॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - सूर्य गोल आकार बहुत बड़ा पिण्ड है, इसलिये वह सब लोकों को सन्मुख दीखता है, और सब लोक उसके आकर्षण प्रकाशन आदि से सुख पाते हैं, ऐसे ही परमात्मा के सर्वव्यापी और सर्वशक्तिमान् होने से उसके नियम पर चलकर सब सुखी रहते हैं ॥२०॥यह मन्त्र कुछ भेद से ऋग्वेद में है−१।५०।५, और सामवेद−पू० ६।१४।१० ॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: २०−(प्रत्यङ्) अभिमुखः सन् (देवानाम्) गतिशीलानां चन्द्रादिलोकानाम् (विशः) प्रजाः (प्रत्यङ्) (उत्) ऊर्ध्वः सन् (एषि) प्राप्नोषि (मानुषीः) मनुष्यसम्बन्धिनीः पार्थिवप्रजाः (प्रत्यङ्) (विश्वम्) सर्वम् (स्वः) सुखेन (दृशे) द्रष्टुम् ॥
२१ येना पावक
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
येना॑ पावक॒ चक्ष॑सा भुर॒ण्यन्तं॒ जनाँ॒ अनु॑।
त्वं व॑रुण॒ पश्य॑सि ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
येना॑ पावक॒ चक्ष॑सा भुर॒ण्यन्तं॒ जनाँ॒ अनु॑।
त्वं व॑रुण॒ पश्य॑सि ॥
२१ येना पावक ...{Loading}...
Whitney
Translation
- With whom [as] eye thou, O purifying Varuṇa, seest him that busies
himself among the people (jánān).
Notes
SV. (i. 638) reads at the beginning yéna; VS. (xxxiii. 32) agrees with
RV. and our text.
Griffith
With that same eye of thine wherewith thou seest, brilliant Varuna. The active one among mankind,
पदपाठः
येन॑। पा॒व॒क॒। चक्ष॑सा। भु॒र॒ण्यन्त॑म्। जना॑न्। अनु॑। त्वम्। व॒रु॒ण॒। पश्य॑सि। २.२१।
अधिमन्त्रम् (VC)
- रोहितः, आदित्यः, अध्यात्मम्
- ब्रह्मा
- आर्षी गायत्री
- अध्यात्म सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
परमात्मा और जीवात्मा के विषय का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (पावक) हे पवित्र करनेवाले ! (वरुण) हे उत्तम गुणवाले ! [सूर्य, रविमण्डल] (येन) जिस (चक्षसा) प्रकाश से (भुरण्यन्तम्) धारण और पोषण करते हुए [पराक्रम] को (जनान् अनु) उत्पन्न प्राणियों में (त्वम्) तू (पश्यसि) दिखाता है ॥२१॥यह मन्त्र ऋग्वेद में है−१।५०।६, यजु० ३३।३२, और साम पू० ६।१४।११ ॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - जैसे सूर्य अपने प्रकाश से वृष्टि आदि द्वारा अपने घेरे के सब प्राणियों और लोकों को धारण-पोषण करता है, वैसे ही मनुष्य सर्वोपरि विराजमान परमात्मा के ज्ञान से परस्पर सहायक होकर सुखी होवें ॥२१, २२॥मन्त्र २२ कुछ भेद से ऋग्वेद में है−१।५०।७। और साम० पू० ६।१४।१२ ॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: २१−(येन) (पावक) शोधक (चक्षसा) प्रकाशेन (भुरण्यन्तम्) भुरण धारणपोषणयोः-शतृ। धरन्तं पोषयन्तं च (जनान् अनु) उत्पन्नान् प्राणिनः प्रति (त्वम्) (वरुण) उत्तमगुणविशिष्ट (पश्यसि) दर्शयसि ॥
२२ वि द्यामेषि
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
वि द्यामे॑षि॒ रज॑स्पृ॒थ्वह॒र्मिमा॑नो अ॒क्तुभिः॑।
पश्य॒ञ्जन्मा॑नि सूर्य ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
वि द्यामे॑षि॒ रज॑स्पृ॒थ्वह॒र्मिमा॑नो अ॒क्तुभिः॑।
पश्य॒ञ्जन्मा॑नि सूर्य ॥
२२ वि द्यामेषि ...{Loading}...
Whitney
Translation
- Thou goest through the sky, the broad welkin (rájas), fashioning
(mā) the day with [thy] rays, seeing the generations (jánman), O
sun.
Notes
RV. reads áhā in b. S V. (i. 639) has the same, and also úd for
ví at the beginning, and rájaḥ p-. Henry again renders aktúbhis
‘with the night.’
Griffith
Traversing sky and wide mid-air, thou metest with thy beams our days, Sun, seeing all things that have life.
पदपाठः
वि। द्याम्। ए॒षि॒। रजः॑। पृ॒थु। अहः॑। मिमा॑नः। अ॒क्तुऽभिः॑। पश्य॑न्। जन्मा॑नि। सू॒र्य॒। २.२२।
अधिमन्त्रम् (VC)
- रोहितः, आदित्यः, अध्यात्मम्
- ब्रह्मा
- आर्षी गायत्री
- अध्यात्म सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
परमात्मा और जीवात्मा के विषय का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - [उस प्रकाश से] (सूर्य) हे सूर्य ! [रविमण्डल] (अहः) दिन को (अक्तुभिः) रात्रियों के साथ (मिमानः) बनाता हुआ और (जन्मानि) उत्पन्न वस्तुओं को (पश्यन्) दिखाता हुआ तू (द्याम्) आकाश में (पृथु) फैले हुए (रजः) लोक को (वि) विविध प्रकार (एषि) प्राप्त होता है ॥२२॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - जैसे सूर्य अपने प्रकाश से वृष्टि आदि द्वारा अपने घेरे के सब प्राणियों और लोकों को धारण-पोषण करता है, वैसे ही मनुष्य सर्वोपरि विराजमान परमात्मा के ज्ञान से परस्पर सहायक होकर सुखी होवें ॥२१, २२॥मन्त्र २२ कुछ भेद से ऋग्वेद में है−१।५०।७। और साम० पू० ६।१४।१२ ॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: २२−(वि) विविधम् (द्याम्) कालाध्वनोरत्यन्तसंयोगे। पा० २।३।५। इति द्वितीया। आकाशे (एषि) प्राप्नोषि (रजः) लोकम् (पृथु) विस्तृतम् (अहः) दिनम् (मिमानः) रचयन् सन् (अक्तुभिः) रात्रिभिः (पश्यन्) दर्शयन् (जन्मानि) उत्पन्नानि वस्तूनि (सूर्य) लोकप्रेरक रविमण्डल ॥
२३ सप्त त्वा
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
स॒प्त त्वा॑ ह॒रितो॒ रथे॒ वह॑न्ति देव सूर्य।
शो॒चिष्के॑शं विचक्ष॒णम् ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
स॒प्त त्वा॑ ह॒रितो॒ रथे॒ वह॑न्ति देव सूर्य।
शो॒चिष्के॑शं विचक्ष॒णम् ॥
२३ सप्त त्वा ...{Loading}...
Whitney
Translation
- Seven yellow steeds, O heavenly sun, draw in the chariot thee the
flame-haired, the out-looking.
Notes
RV. reads at the end vicakṣaṇa, and SV. (i. 641) and TS. (ii. 4. 14⁴)
agree with it. MS. (iv. 10. 6) has instead purupriya, and, in the
preceding word, śocíḥk-.
Griffith
Seven bay steeds harnessed to thy car bear thee, O thou far- seeing One, God, Surya, with the radiant hair.
पदपाठः
स॒प्त। त्वा॒। ह॒रितः॑। रथे॑। वह॑न्ति। दे॒व॒। सू॒र्य॒। शो॒चिःऽके॑शम्। वि॒ऽच॒क्ष॒णम्। २.२३।
अधिमन्त्रम् (VC)
- रोहितः, आदित्यः, अध्यात्मम्
- ब्रह्मा
- आर्षी गायत्री
- अध्यात्म सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
परमात्मा और जीवात्मा के विषय का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (देव) हे चलनेवाले (सूर्य) सूर्य ! [रविमण्डल] (सप्त) सात [शुक्ल, नील, पीत आदि-म० ४] (हरितः) आकर्षक किरणें (शोचिष्केशम्) पवित्र प्रकाशवाले (विचक्षणम्) विविध प्रकार दिखानेवाले (त्वाम्) तुझको (रथे) रथ [गमन विधान] में (वहन्ति) ले चलती हैं ॥२३॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - यह प्रकाशमान सूर्यलोक शुक्ल, नील, पीत आदि सात किरणों द्वारा अपनी धुरी पर अपने घेरे में घूमता है। इस नियम का बनानेवाला वह परमेश्वर है ॥२३॥यह मन्त्र ऋग्वेद में है−१।५०।८, और साम० पू० ६।१४।१४ ॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: २३−(सप्त) नीलपीतादिसप्तवर्णाः-म० ४ (त्वा) (हरितः) आकर्षकाः किरणाः (रथे) म० ६। गमनविधाने (वहन्ति) गमयन्ति (देव) हे गमनशील (सूर्य) रविमण्डल (शोचिष्केशम्) शोचिषः शुचयः केशाः प्रकाशा यस्य तम् (विचक्षणम्) विविधं दर्शकम् ॥
२४ अयुक्त सप्त
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अयु॑क्त स॒प्त शु॒न्ध्युवः॒ सूरो॒ रथ॑स्य न॒प्त्यः᳡।
ताभि॑र्याति॒ स्वयु॑क्तिभिः ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
अयु॑क्त स॒प्त शु॒न्ध्युवः॒ सूरो॒ रथ॑स्य न॒प्त्यः᳡।
ताभि॑र्याति॒ स्वयु॑क्तिभिः ॥
२४ अयुक्त सप्त ...{Loading}...
Whitney
Translation
- The sun hath yoked the seven neat (śundhyú) daughters of the
chariot; with them, [who are] self-yoked, he goeth.
Notes
SV. (i. 640) reads in b naptryàḥ, and TB. (ii. 4. 5⁴), according
to its commentary, has ⌊naptriyaḥ⌋, although ná príyaḥ is printed
instead in the text ⌊of Calcutta, and naptríyaḥ in the Poona text, p.
518⌋. So also in c, ⌊the Calc. ed.⌋ the printed text has yāsi, but
the comm. yāti; ⌊while in the Poona ed. both text and comm. give
yāti⌋.
Griffith
Surya, hath yoked the pure bright seven, the daughters of the car, with these, His own dear team, he travelleth.
पदपाठः
अयु॑क्त। स॒प्त। शु॒न्ध्युवः॑। सूरः॑। रथ॑स्य। न॒प्त्यः᳡। ताभिः॑। या॒ति॒। स्वयु॑क्तिऽभिः। २.२४।
अधिमन्त्रम् (VC)
- रोहितः, आदित्यः, अध्यात्मम्
- ब्रह्मा
- आर्षी गायत्री
- अध्यात्म सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
परमात्मा और जीवात्मा के विषय का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (सूरः) सूर्य [लोकप्रेरक रविमण्डल] ने (रथस्य) रथ [अपने चलने के विधान] की (नप्त्यः) न गिरानेवाली (सप्त) सात [शुक्ल, नील, पीत आदि म० ४] (शुन्ध्युवः) शुद्ध करनेवाली किरणों को (अयुक्त) जोड़ा है। (ताभिः) उन (स्वयुक्तिभिः) धन से संयोगवाली [किरणों के साथ] (याति) वह चलता है ॥२४॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - जो सूर्य अपनी परिधि के लोकों को अपने आकर्षण में रखकर चलाता है और जिसकी किरणें रोगों को हटाकर प्रकाश और वृष्टि आदि से संसार को धनी बनाती हैं, उस सूर्य को जगदीश्वर परमात्मा ने बनाया है ॥२४॥मन्त्र ४ से इस मन्त्र तक सूर्य के गुणों का वर्णन करके परमेश्वर की महिमा का वर्णन किया है। अब फिर वही प्रकरण परमेश्वरविषयक चलता है ॥यह मन्त्र कुछ भेद से ऋग्वेद में है−१।५०।९, और सामवेद−पू० ६।१४।१३ ॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: २४−(अयुक्त) योजितवान् (सप्त) सप्तसंख्याकाः-म० ४ (शुन्ध्युवः) यजिमनिशुन्धि०। उ० ३।२०। शुन्ध विशुद्धौ-युच्। शोधिका (सूरः) षू प्रेरणे−क्रन्। लोकप्रेरकः सूर्यः (रथस्य) गमनविधानस्य (नप्त्यः) इक् कृष्यादिभ्यः। वा० पा० ३।३।१०८। नञ्+पत्लृ पतने-इक्। तनिपत्योश्छन्दसि। पा० ६।४।९९। इत्युपधालोपः, शसो जस्। नप्तीः। अपातनशीलाः। न पातयित्रीः (ताभिः) (याति) गच्छति (स्वयुक्तिभिः) स्वस्य धनस्य योजनशक्तिभिः ॥
२५ रोहितो दिवमारुहत्तपसा
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
रोहि॑तो दिव॒मारु॑ह॒त्तप॑सा तप॒स्वी।
स योनि॒मैति॒ स उ॑ जायते॒ पुनः॒ स दे॒वाना॒मधि॑पतिर्बभूव ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
रोहि॑तो दिव॒मारु॑ह॒त्तप॑सा तप॒स्वी।
स योनि॒मैति॒ स उ॑ जायते॒ पुनः॒ स दे॒वाना॒मधि॑पतिर्बभूव ॥
२५ रोहितो दिवमारुहत्तपसा ...{Loading}...
Whitney
Translation
- The ruddy one hath mounted the sky with penance, [he] rich in
penance; he comes to the womb (yóni), he is born again; he hath become
over-lord of the gods.
Notes
Ppp. reads in a ā ’kramīt. The Anukr. regards the verse as one of
four pādas (8 + 6: 12 + 11); but the first two are plainly one
triṣṭubh pāda, with tápasā intruded into it. Rohita appears here
for the first time in this second hymn, instead of simply the sun; nor
do we meet him elsewhere, save in vss. 39-41.
Griffith
Devout, aflame with fervent heat, Rohita hath gone up to heaven. He is re-born, returning to his birthplace, and hath become the Gods’ imperial ruler.
पदपाठः
रोहि॑तः। दिव॑म्। आ। अ॒रु॒ह॒त्। तप॑सा। त॒प॒स्वी। सः। योनि॑म्। आ। ए॒ति॒। सः। ऊं॒ इति॑। जा॒य॒ते॒। पुनः॑। सः। दे॒वाना॑म्। अधि॑ऽपतिः। ब॒भू॒व॒। २.२५।
अधिमन्त्रम् (VC)
- रोहितः, आदित्यः, अध्यात्मम्
- ब्रह्मा
- ककुम्मत्यास्तारपङ्क्तिः
- अध्यात्म सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
परमात्मा और जीवात्मा के विषय का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (तपस्वी) ऐश्वर्यवान् (रोहितः) सबका उत्पन्न करनेवाला [परमेश्वर] (तपसा) अपने सामर्थ्य से (दिवम्) प्रत्येक व्यवहार में (आ) सब ओर से (अरुहत्) प्रकट हुआ है। (सः) वह (योनिम्) प्रत्येक कारण [कारण के कारण] को (आ एति) प्राप्त होता है, (सः उ) वह ही (पुनः) फिर (जायते) बाहिर दीखता है, (सः) वही (देवानाम्) चलनेवाले लोकों का (अधिपतिः) बड़ा स्वामी (बभूव) हुआ है ॥२५॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - परमेश्वर अपने सामर्थ्य से कारणों का आदि कारण होकर और बाहिर से भी सब कार्यरूप जगत् का नियन्ता बनकर सब लोकों का स्वामी है ॥२५॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: २५−(रोहितः) सर्वोत्पादकः परमेश्वरः (दिवम्) प्रत्येकव्यवहारम् (आ) समन्तात् (अरुहत्) प्रादुरभवत् (तपसा) स्वसामर्थ्येन (तपस्वी) ऐश्वर्यवान् (योनिम्) कारणम् (आ) समन्तात् (एति) प्राप्नोति (सः) (उ) एव (जायते) प्रादुर्भवति (पुनः) पश्चात् (सः) (देवानाम्) गन्तॄणां लोकानाम् (अधिपतिः) सर्वस्वामी (बभूव) ॥
२६ यो विश्वचर्षणिरुत
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
यो वि॒श्वच॑र्षणिरु॒त वि॒श्वतो॑मुखो॒ यो वि॒श्वत॑स्पाणिरु॒त वि॒श्वत॑स्पृथः।
सं बा॒हुभ्यां॑ भरति॒ सं पत॑त्त्रै॒र्द्यावा॑पृथि॒वी ज॒नय॑न्दे॒व एकः॑ ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
यो वि॒श्वच॑र्षणिरु॒त वि॒श्वतो॑मुखो॒ यो वि॒श्वत॑स्पाणिरु॒त वि॒श्वत॑स्पृथः।
सं बा॒हुभ्यां॑ भरति॒ सं पत॑त्त्रै॒र्द्यावा॑पृथि॒वी ज॒नय॑न्दे॒व एकः॑ ॥
२६ यो विश्वचर्षणिरुत ...{Loading}...
Whitney
Translation
- He who belongs to all men (-carṣaṇí) and has faces on all sides,
who has hands on all sides and palms on all sides—he brings together
with his (two) arms, together with his wings (pl.), generating
heaven-and-earth, sole god.
Notes
The verse is, with considerable variations, RV. x. 81. 3, found also in
VS. (xvii. 19: same text as RV.), TS. (iv. 6. 2⁴), TA. (x. 1. 3), and
MS. (ii. 10. 2). None of the other texts has yás in b, and only
MS. in a; they begin viśvátaścākṣur (but MS. yó viśvácakṣur); in
b, RV.VS. begin with viśvátobāhur, TS.TA.MS. -hasta, and all end
with viśvátaspāt; in c, for bhárati, RV. (and VS.) has
dhámati, TS.TA. námati, MS. ádhamat; in d, RV.VS.MS. give
dyā́vābhū́mī. Ppp. agrees with RV. in b-d. The meter, fairly regular
in RV., is distorted greatly in our text (13 + 13: 11 + 12 = 49); the
Anukr. gives an acceptable definition of it. The sense also is much
defaced in the first line as we have it. Vāit. 29. 14 uses the verse to
accompany a certain graha in the building of the fire-altar.
Griffith
Dear unto all men, facing all directions, with hands and palms on every side extended, He, the sole God, engendering earth and heaven, beareth them with his wings and arms together.
पदपाठः
यः। वि॒श्वऽच॑र्षणिः। उ॒त। वि॒श्वतः॑ऽमुखः। यः। वि॒श्वतः॑ऽपाणिः। उ॒त। वि॒श्वतः॑ऽपृथः। सम्। बा॒हुऽभ्या॑म्। भर॑ति। सम्। पत॑त्रैः। द्यावा॑पृथि॒वी इति॑। ज॒नय॑न्। दे॒वः। एकः॑। २.२६।
अधिमन्त्रम् (VC)
- रोहितः, आदित्यः, अध्यात्मम्
- ब्रह्मा
- पुरोद्व्यतिजागता भुरिग्जगती
- अध्यात्म सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
परमात्मा और जीवात्मा के विषय का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (यः) जो [परमेश्वर] (विश्वचर्षणिः) सबका देखनेवाला, (उत) और (विश्वतोमुखः) सब ओर से मुख [मुख्य व्यवहार वा उपाय] वाला, (यः) जो (विश्वतस्पाणिः) सब ओर से हाथ के व्यवहारवाला, (उत) और (विश्वतस्पृथः) सब ओर से पूर्तिवाला है। (एकः) वह अकेला (देवः) प्रकाशस्वरूप [परमात्मा] (बाहुभ्याम्) दोनों [धारण-आकर्षण रूप] भुजाओं से (पतत्रैः सम्) गमनशील परमाणुओं के साथ (द्यावापृथिवी) सूर्य पृथिवी को (जनयन्) उत्पन्न करता हुआ (सम्) यथावत् (भरति) पुष्ट करता है ॥२६॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - निराकार सर्वशक्तिमान् अकेले जगदीश्वर ने सब आगा-पीछा देख, सब प्रकार के संयोग-वियोग आदि उपायों से परमाणुओं में धारण आकर्षण-सामर्थ्य देकर कुम्भकार के समान सब जगत् को रचा है, उसकी उपासना सब मनुष्य करें ॥२६॥यह मन्त्र कुछ भेद से ऋग्वेद में है १०।८१।३, और यजुर्वेद १७।१९ ॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: २६−(यः) परमेश्वरः (विश्वचर्षणिः) सर्वद्रष्टा-निघ० ३।११। (उत) अपि (विश्वतोमुखः) सर्वतोमुखं प्रधानं व्यवहार उपायो वा यस्य सः (यः) (विश्वतस्पाणिः) पण व्यवहारे-इण्। सर्वतो हस्तसामर्थ्यं यस्य सः (उत) (विश्वतस्पृथः) पातॄतुदिवचि०। उ० २।७। पृ पालनपूरणयोः-थक्, टाप्। सर्वतः पृथा पूर्तिर्यस्य सः (सम्) सम्यक् (बाहुभ्याम्) धारणाकर्षणरूपभुजाभ्याम् (भरति) पुष्णाति (सम्) सह (पतत्रैः) गमनशीलैः परमाणुभिः (द्यावापृथिवी) सूर्यभूलोकौ (जनयन्) उत्पादयन् (देवः) प्रकाशस्वरूपः (एकः) अद्वितीयः ॥
२७ एकपाद्द्विपदो भूयो
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
एक॑पा॒द्द्विप॑दो॒ भूयो॒ वि च॑क्र॒मे द्विपा॒त्त्रिपा॑दम॒भ्ये᳡ति प॒श्चात्।
द्विपा॑द्ध॒ षट्प॑दो॒ भूयो॒ वि च॑क्रमे॒ त एक॑पदस्त॒न्वं१॒॑ समा॑सते ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
एक॑पा॒द्द्विप॑दो॒ भूयो॒ वि च॑क्र॒मे द्विपा॒त्त्रिपा॑दम॒भ्ये᳡ति प॒श्चात्।
द्विपा॑द्ध॒ षट्प॑दो॒ भूयो॒ वि च॑क्रमे॒ त एक॑पदस्त॒न्वं१॒॑ समा॑सते ॥
२७ एकपाद्द्विपदो भूयो ...{Loading}...
Whitney
Translation
- The one-footed strode out more than the two-footed; the two-footed
falls upon (abhi-i) the three-footed from behind; the two-footed
strode out more than the six-footed; they sit together [about] the
body of the one-footed.
Notes
Sam-ās has no good right to an accusative object; and one of our mss.
(D.) reads tanvàm, loc, which would be grammatically an acceptable
emendation; as regards the sense, that is too obscure for us to derive
any help from it. Pādas b and c are wanting in Ppp., probably
by accident. The first half-verse nearly agrees with RV. x. 117. 8 a,
b, which (whole) verse corresponds to ⌊the first half of⌋ our 3. 25
below: see the note there. It is only here and in 3. 25 that we find the
accentuation dvípāt and trípāt. ⌊The pratīka is quoted by GB. ii.
9, p. 28, l. 19.⌋ The description of the Anukr. implies an unfounded
rejection of one of the resolutions abhí eti or tanú-am.
Griffith
The single-footed hath outstepped the biped, the biped overtakes the triple-footed. The biped hath outstridden the six-footed: these sit around the single-footed’s body.
पदपाठः
एक॑ऽपात्। द्विऽप॑दः। भूयः॑। वि। च॒क्र॒मे॒। द्विऽपा॑त्। त्रिऽपा॑दम्। अ॒भि। ए॒ति॒। प॒श्चात्। द्विऽपा॑त्। ह॒। षट्ऽप॑दः। भूयः॑। वि। च॒क्र॒मे॒। ते। एक॑ऽपदः। त॒न्व᳡म्। सम्। आ॒स॒ते॒। २.२७।
अधिमन्त्रम् (VC)
- रोहितः, आदित्यः, अध्यात्मम्
- ब्रह्मा
- विराड्जगती
- अध्यात्म सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
परमात्मा और जीवात्मा के विषय का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (एकपात्) एकरस व्यापक परमेश्वर (द्विपदः) दो प्रकार की स्थितिवाले [जङ्गम स्थावर जगत्] से (भूयः) अधिक आगे (वि) फैलकर (चक्रमे) चला गया, (द्विपाद्) दो [भूत भविष्यत्] में गतिवाला परमात्मा (पश्चात्) फिर (त्रिपादम्) तीन [प्रकाशमान और अप्रकाशमान और मध्य लोकों] में व्याप्तिवाले संसार में (अभि) सब ओर से (एति) प्राप्त होता है, (द्विपात्) दो [जङ्गम और स्थावर जगत्] में व्यापक ईश्वर (ह) निश्चय करके (षट्पदः) छह [पूर्व दक्षिण पश्चिम उत्तर ऊँची और नीची दिशाओं] में स्थितिवाले ब्रह्माण्ड से (भूयः) अधिक आगे (विचक्रमे) निकल गया, (ते) वे [योगी जन] (एकपदः) एकरस व्यापक परमेश्वर की (तन्वम्) उपकार क्रिया को (सम्) निरन्तर (आसते) सेवते हैं ॥२७॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - वह अकेला सर्वव्यापक सर्वशक्तिमान् परमात्मा जङ्गम, स्थावर, भूत भविष्यत्, प्रकाशमान और अप्रकाशमान और दोनों के मध्यस्थ लोकों और पूर्व आदि दिशाओं की सीमा से बहुत बड़ा है। ऐसे परमात्मा की उपासना से महात्मा लोग अपने आत्मा की उन्नति करते हैं ॥२७॥इस मन्त्र का पूर्वार्द्ध कुछ भेद से ऋग्वेद−१०।११७।८ का पूर्वार्द्ध है, और पूरा मन्त्र ऋग्वेद का आगे अ० १३।३।२५ में है ॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: २७−(एकपात्) निरन्तरव्यापकः परमेश्वरः (द्विपदः) द्विप्रकारस्थितियुक्ताज् जङ्गमस्थावररूपसंसारात् (भूयः) अधिकतरम् (वि) विस्तीर्य (चक्रमे) जगाम (द्विपात्) द्वयोर्भूतभविष्यतोः पादो गतिर्यस्य सः परमेश्वरः (त्रिपादम्) प्रकाशमानाप्रकाशमानान्तरिक्षलोकेषु व्याप्तिमन्तं संसारम् (अभि) सर्वतः (एति) प्राप्नोति (पश्चात्) पुनः (द्विपाद्) जङ्गमस्थावरे जगति व्यापकः परमेश्वरः (ह) निश्चयेन (षट्पदः) ऊर्ध्वाधः पूर्वादिषड्दिक्षु गतिवतो ब्रह्माण्डात् (भूयः) अधिकतरम् (विचक्रमे) (ते) योगिनः पुरुषाः (एकपदः) निरन्तरव्यापकस्य परमेश्वरस्य (तन्वम्) उपकारक्रियाम् (सम्) सम्यक् (आसते) सेवन्ते ॥
२८ अतन्द्रो यास्यन्हरितो
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अत॑न्द्रो या॒स्यन्ह॒रितो॒ यदास्था॒द्द्वे रू॒पे कृ॑णुते॒ रोच॑मानः।
के॑तु॒मानु॒द्यन्त्सह॑मानो॒ रजां॑सि॒ विश्वा॑ आदित्य प्र॒वतो॒ वि भा॑सि ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
अत॑न्द्रो या॒स्यन्ह॒रितो॒ यदास्था॒द्द्वे रू॒पे कृ॑णुते॒ रोच॑मानः।
के॑तु॒मानु॒द्यन्त्सह॑मानो॒ रजां॑सि॒ विश्वा॑ आदित्य प्र॒वतो॒ वि भा॑सि ॥
२८ अतन्द्रो यास्यन्हरितो ...{Loading}...
Whitney
Translation
- When, about to go unwearied, he hath approached (ā-sthā) his
yellow steeds, he, shining (ruc), makes for himself two forms; rising
rich in lights (ketú-), overpowering the dim spaces (rájas), thou
illuminest (vi-bhā), O Āditya, all the advances.
Notes
Ppp. has for b divi rūpaṁ ⌊kṛṇuṣe; it further combines viśvā
”ditya in d⌋. ⌊Pāda b is identical with 42 b.⌋ ⌊Pischel
translates the vs., Ved. Stud. ii. 76.⌋
Griffith
When he, unwearied, fain to go, hath mounted his bays, he makes two colours, brightly shining. Rising with banners, conquering the regions, thou sendest light through all the floods, Aditya.
पदपाठः
अत॑न्द्रः। या॒स्यन्। ह॒रितः॑। यत्। आ॒ऽअस्था॑त्। द्वे इति॑। रू॒पे इति॑। कृ॒णु॒ते॒। रोच॑मानः। के॒तु॒ऽमान्। उ॒त्ऽयन्। सह॑मानः। रजां॑सि। विश्वाः॑। आ॒दि॒त्यः॒। प्र॒ऽवतः॑। वि। भा॒सि॒। २.२८।
अधिमन्त्रम् (VC)
- रोहितः, आदित्यः, अध्यात्मम्
- ब्रह्मा
- त्रिष्टुप्
- अध्यात्म सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
परमात्मा और जीवात्मा के विषय का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) जब (अतन्द्रः) निरालसी वह [परमेश्वर] (यास्यन्) चलने की इच्छा करनेवाला [होता है], वह (हरितः) आकर्षक दिशाओं में (आ-अस्थात्) आकर ठहरता है, (रोचमानः) प्रकाशमान वह [जगदीश्वर] (द्वे) दो (रूपे) रूप [जड़ और चेतन जगत्] को (कृणुते) बनाता है। (आदित्य) हे अखण्ड ! [परमेश्वर] (केतुमान्) ज्ञानवान् (उद्यन्) चढ़ता हुआ, और (रजांसि) लोकों को (सहमानः) जीतता हुआ तू (विश्वाः) सब (प्रवतः) आगे बढ़ने की क्रियाओं को (वि भासि) चमका देता है ॥२८॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - बुद्धिमान् लोग खोज करके परमात्मा को प्रत्येक दिशा में व्यापक और सब सृष्टि का कर्ता साक्षात् करते हैं। मनुष्य उस जगदीश्वर की उपासना करके अपनी उन्नति का प्रयत्न करें ॥२८॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: २८−(अतन्द्रः) निरलसः परमेश्वरः (यास्यन्) यातुं गन्तुमिच्छन् (हरितः) आकर्षिकाः दिशाः (यत्) यदा (आस्थात्) लडर्थे लुङ्। आगत्य तिष्ठति (द्वे रूपे) जडचेतनरूपे जगती (कृणुते) सृजति (रोचमानः) प्रकाशमानः (केतुमान्) प्रज्ञावान् (उद्यन्) ऊर्ध्वो गच्छन् (सहमानः) पराजयन् (रजांसि) लोकान् (विश्वाः) सर्वाः (आदित्य) हे अविनाशिन् परमेश्वर (प्रवतः) प्रकृष्टगतिक्रियाः (वि) विविधम् (भासि) भासयसि। दीपयसि ॥
२९ बण्महाँ असि
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
बण्म॒हाँ अ॑सि सूर्य॒ बडा॑दित्य म॒हाँ अ॑सि।
म॒हांस्ते॑ मह॒तो म॑हि॒मा त्वमा॑दित्य म॒हाँ अ॑सि ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
बण्म॒हाँ अ॑सि सूर्य॒ बडा॑दित्य म॒हाँ अ॑सि।
म॒हांस्ते॑ मह॒तो म॑हि॒मा त्वमा॑दित्य म॒हाँ अ॑सि ॥
२९ बण्महाँ असि ...{Loading}...
Whitney
Translation
- Verily (báṭ), great art thou, O sun; verily, O Āditya, great art
thou; great is the greatness of thee the great one; thou, O Āditya, art
great.
Notes
This verse is RV. viii. 90 (or 101). 11, and is found also in VS.
(xxxiii. 39) and SV. (i. 276; ii. 1138), while its pratīka is given by
TB. (i. 4. 5³: very strange, since the whole verse occurs in no
Tāittirīya text). RV. and VS. read, for c, d, mahás te sató mahimā́
panasyate ‘ddhā́ deva mahā́ṅ asi; ⌊the vs. is repeated in RV. form at xx.
58. 3;⌋ and SV. the same, except paniṣṭama mahnā́ for panasyate
‘ddhā́.
Griffith
Verily, Surya, thou art great: truly, Aditya, thou art great. Great is thy grandeur, Mighty One: thou, O Aditya, thou art great.
पदपाठः
बट्। म॒हान्। अ॒सि॒। सू॒र्य॒। बट्। आ॒दि॒त्य॒। म॒हान्। अ॒सि॒। म॒हान्। ते॒। म॒ह॒तः। म॒हि॒मा। त्वम्। आ॒दि॒त्य॒। म॒हान्। अ॒सि॒। २.२९।
अधिमन्त्रम् (VC)
- रोहितः, आदित्यः, अध्यात्मम्
- ब्रह्मा
- बार्हतगर्भानुष्टुप्
- अध्यात्म सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
परमात्मा और जीवात्मा के विषय का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (सूर्य) हे चराचर प्रेरक [परमेश्वर !] तू (बट्) सत्य-सत्य (महान्) महान् [बड़ा] (असि) है, (आदित्य) हे अविनाशी ! तू (बट्) ठीक-ठीक (महान्) महान् [पूजनीय] (असि) है। (महतः ते) तुझ बड़े की (महिमा) महिमा (महान्) बड़ी है, (आदित्य) हे प्रकाशस्वरूप ! (त्वम्) तू (महान्) बड़ा (असि) है ॥२९॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - जिस परमात्मा के बड़े होने को संसार में बड़े से बड़े भी मानते हैं, हे मनुष्यो ! उसकी उपासना करके प्रयत्न से अपने को बढ़ाओ ॥२९॥यह मन्त्र कुछ भेद से ऋग्वेद में है−८।९१।११, यजु० ३३।३९, और साम० पू० ३।९।४। तथा उ० ९।१।९ ॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: २९−(बट्) बट वेष्टनसामर्थ्यादिषु-क्विप्। सत्यम्-निघ० ३।१० (महान्) विशालः। पूजनीयः (असि) (सूर्य) सर्वप्रेरक परमेश्वर (बट्) (आदित्य) हे अविनाशिन् (महान्) (असि) (महान्) (ते) तव (महतः) पूजनीयस्य (महिमा) महत्त्वम् (त्वम्) (आदित्य) हे आदीप्यमान परमेश्वर (महान्) (असि) ॥
३० रोचसे दिवि
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
रोच॑से दि॒वि रोच॑से अ॒न्तरि॑क्षे॒ पत॑ङ्ग पृथि॒व्यां रो॑चसे॒ रोच॑से अ॒प्स्व१॒॑न्तः।
उ॒भा स॑मु॒द्रौ रुच्या॒ व्या᳡पिथ दे॒वो दे॑वासि महि॒षः स्व॒र्जित् ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
रोच॑से दि॒वि रोच॑से अ॒न्तरि॑क्षे॒ पत॑ङ्ग पृथि॒व्यां रो॑चसे॒ रोच॑से अ॒प्स्व१॒॑न्तः।
उ॒भा स॑मु॒द्रौ रुच्या॒ व्या᳡पिथ दे॒वो दे॑वासि महि॒षः स्व॒र्जित् ॥
३० रोचसे दिवि ...{Loading}...
Whitney
Translation
- Thou shinest (ruc) in the sky, thou shinest in the atmosphere, O
flying one; on the earth thou shinest, thou shinest within the waters;
both oceans thou hast penetrated (vi-āp) with thy sheen (rúci); a
god, O god, art thou, a heaven-conquering bull (mahiṣá).
Notes
Ppp. reads at the end svarvit. The Anukr. understands the structure of
the verse as 12 + 9 + 7: 12 + 11 = 51; but it is plainly a mixed
triṣṭubh-jagatī, rather, with patan̄ga intruded at the end of a,
and possibly one rócase in b. All the mss. accent patan̄ga,
because they reckon it, with the Anukr., as first word in a pāda; it
should properly be patan̄ga.
Griffith
In heaven, O Bird, and in mid-air thou shinest: thou shinest on the earth and in the waters. Thou hast pervaded both the seas with splendour: a God art thou, O God, light-winner, mighty.
पदपाठः
रोच॑से। दि॒वि। रोच॑से। अ॒न्तरि॑क्षे। पत॑ङ्। पृ॒थि॒व्याम्। रोच॑से। रोच॑से। अ॒प्ऽसु। अ॒न्तः। उ॒भा। स॒मु॒द्रौ। रुच्या॑। वि। आ॒पि॒थ॒। दे॒वः। दे॒व। अ॒सि॒। म॒हि॒षः। स्वः॒ऽजित्। २.३०।
अधिमन्त्रम् (VC)
- रोहितः, आदित्यः, अध्यात्मम्
- ब्रह्मा
- पञ्चपदोष्णिग्बृहतीगर्भातिजगती
- अध्यात्म सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
परमात्मा और जीवात्मा के विषय का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (पतङ्ग) हे ऐश्वर्यवान् [जगदीश्वर !] तू (दिवि) प्रकाशमान [सूर्य आदि] लोक में (रोचसे) चमकता है, तू (अन्तरिक्षे) मध्य लोक में (रोचसे) चमकता है, तू (पृथिव्याम्) पृथिवी [अप्रकाशमान] लोक में (रोचसे) चमकता है, तू (पृथिव्याम्) पृथिवी [अप्रकाशमान] लोक में (रोचसे) चमकता है, तू (अप्सु अन्तः) प्रजाओं [प्राणियों] के भीतर (रोचसे) चमकता है। (उभा) दोनों (समुद्रौ) समुद्रों [जड़-चेतन समूहों] में (रुच्या) अपनी रुचि [प्रीति] से (वि आपिथ) तू व्यापा है, (देव) हे प्रकाशस्वरूप ! (देवः) तू व्यवहार जाननेवाला, (महिषः) महान् और (स्वर्जित्) सुख का जितानेवाला (असि) है ॥३०॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - जैसे परमात्मा अपने ऐश्वर्य से प्रत्येक लोक और पदार्थ में प्रकाशमान होकर सबका धारण-पोषण करता है, वैसे ही हे मनुष्यो ! तुम अपने विद्याबल से व्यवहारकुशल होकर सबको सुख पहुँचाओ ॥३०॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ३०−(रोचसे) दीप्यसे (दिवि) प्रकाशमाने सूर्यादिलोके (रोचसे) (अन्तरिक्षे) मध्यलोके (पतङ्ग) अ० ६।३१।३। पत गतौ ऐश्वर्ये च-अङ्गच्। हे ऐश्वर्यवन् परमात्मन् (पृथिव्याम्) अप्रकाशमाने पृथिव्यादिलोके (रोचसे) (रोचसे) (अप्सु) प्रजासु। प्राणिषु (अन्तः) मध्ये (उभा) द्वौ (समुद्रौ) जडचेतनरूपसमूहौ (रुच्या) प्रीत्या (व्यापिथ) व्याप्तवानसि (देवः) व्यवहारकुशलः (देव) हे प्रकाशमान (असि) (महिषः) महान् (स्वर्जित्) स्वः सुखं जयति जापयति यः स परमेश्वरः ॥
३१ अर्वाङ्परस्तात्प्रयतो व्यध्व
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अ॒र्वाङ्प॒रस्ता॒त्प्रय॑तो व्य॒ध्व आ॒शुर्वि॑प॒श्चित्प॒तय॑न्पत॒ङ्गः।
विष्णु॒र्विचि॑त्तः॒ शव॑साधि॒तिष्ठ॒न्प्र के॒तुना॑ सहते॒ विश्व॒मेज॑त् ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
अ॒र्वाङ्प॒रस्ता॒त्प्रय॑तो व्य॒ध्व आ॒शुर्वि॑प॒श्चित्प॒तय॑न्पत॒ङ्गः।
विष्णु॒र्विचि॑त्तः॒ शव॑साधि॒तिष्ठ॒न्प्र के॒तुना॑ सहते॒ विश्व॒मेज॑त् ॥
३१ अर्वाङ्परस्तात्प्रयतो व्यध्व ...{Loading}...
Whitney
Translation
- Hitherward from afar, extended (pra-yam) in mid-route, swift,
inspired, flying, he the flying one, perceived (? vícitta) [as]
Vishṇu, surpassing (adhi-sthā) with strength—he overpowers with his
show (ketú) all that stirs.
Notes
Ppp. reads at the beginning arvāk. ⌊‘Perceived as Viṣṇu’: cf. note to
xiii. 4. 46.⌋
Griffith
Soaring in mid-course hither from the distance, fleet and ins- pired, the Bird that flies above us, With might advancing Vishnu manifested, he conquers all that moves with radiant banner:
पदपाठः
अ॒र्वाङ्। प॒रस्ता॑त्। प्रऽय॑तः। वि॒ऽअ॒ध्वे। आ॒शुः। वि॒पः॒ऽचित्। प॒तय॑न्। प॒त॒ङ्। विष्णुः॑। विऽचि॑त्तः। शव॑सा। अ॒धि॒ऽतिष्ठ॑न्। प्र। के॒तुना॑। स॒ह॒ते॒। विश्व॑म्। एज॑त्। २.३१।
अधिमन्त्रम् (VC)
- रोहितः, आदित्यः, अध्यात्मम्
- ब्रह्मा
- त्रिष्टुप्
- अध्यात्म सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
परमात्मा और जीवात्मा के विषय का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (परस्तात्) दूर से लेकर (अर्वाङ्) समीप में वर्तमान, (व्यध्वे) विविध मार्ग में (प्रयतः) फैला हुआ, (आशुः) शीघ्रगामी, (विपश्चित्) बुद्धिमान्, (पतयन्) पराक्रम करता हुआ, (पतङ्गः) ऐश्वर्यवान्, (विष्णुः) सर्वव्यापक (विचित्तः) विविध प्रकार अनुभव किया गया, (शवसा) बल से (अधितिष्ठन्) अधिष्ठाता होता हुआ [परमेश्वर] (केतुना) अपनी बुद्धिमत्ता से (एजत्) चेष्टा करते हुए (विश्वम्) सब [जगत्] को (प्र सहते) जीत लेता है ॥३१॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - हे विद्वानो ! उस सर्वत्र वर्तमान महाबलवान् परमात्मा की उपासना से व्यवहारकुशल होकर अपने आत्मा को बली और महान् बनाओ ॥३१॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ३१−(अर्वाङ्) अवरे समीपे वर्तमानः (परस्तात्) दूरात् (प्रयतः) यमु-क्त। विस्तृतः (व्यध्वे) उपसर्गादध्वनः। पा० ५।४।८५। इत्यच्। विविधे मार्गे (आशुः) शीघ्रगामी (विपश्चित्) मेधावी (पतयन्) पराक्रमं कुर्वन् (पतङ्गः) ऐश्वर्यवान् (विष्णुः) सर्वव्यापकः (विचित्तः) विविधं ज्ञातः (शवसा) बलेन (अधितिष्ठन्) अधिष्ठाता सन् (केतुना) प्रज्ञया (प्र सहते) पराजयते (विश्वम्) सर्वं जगत् (एजत्) चेष्टमानम् ॥
३२ चित्रश्चिकित्वान्महिषः सुपर्ण
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
चि॒त्रश्चि॑कि॒त्वान्म॑हि॒षः सु॑प॒र्ण आ॑रो॒चय॒न्रोद॑सी अ॒न्तरि॑क्षम्।
अ॑होरा॒त्रे परि॒ सूर्यं॒ वसा॑ने॒ प्रास्य॒ विश्वा॑ तिरतो वी॒र्या᳡णि ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
चि॒त्रश्चि॑कि॒त्वान्म॑हि॒षः सु॑प॒र्ण आ॑रो॒चय॒न्रोद॑सी अ॒न्तरि॑क्षम्।
अ॑होरा॒त्रे परि॒ सूर्यं॒ वसा॑ने॒ प्रास्य॒ विश्वा॑ तिरतो वी॒र्या᳡णि ॥
३२ चित्रश्चिकित्वान्महिषः सुपर्ण ...{Loading}...
Whitney
Translation
- Wondrous, understanding (cikitvāṅs), a bull (mahiṣá), an eagle,
making to shine the two firmaments (ródasī), the
atmosphere—day-and-night, clothing themselves about with the sun,
lengthen out all his heroisms.
Notes
The adjectives in a, b are nom. masc. sing., and the shift of
construction in the second half-verse is a notable one. Ppp. combines
suparṇā ”roc-, and reads rodasīm in b. The verse is used in
Vāit. 33. 8 in a sacrificial session, with the remaining verses to the
end of the hymn. Ppp. puts our vs. 33 before this. ⌊The first pāda is
nearly the same as 42 c.⌋ ⌊Henry discusses the vs. in Mém. de la
Soc. de linguistique, x. 86.⌋
Griffith
Brilliant, observant, mighty Lord, an Eagle illuming both the spheres and air between them. Day and the Night, clad in the robes of Surya, spread forth more widely all his hero powers.
पदपाठः
चि॒त्रः। चि॒कि॒त्वान्। म॒हि॒षः। सु॒ऽप॒र्णः। आ॒ऽरो॒चय॑न्। रोद॑सी॒ इति॑। अ॒न्तरि॑क्षम्। अ॒हो॒रा॒त्रे इति॑। परि॑। सूर्य॑म्। वसा॑ने॒ इति॑। प्र। अ॒स्य॒। विश्वा॑। ति॒र॒तः॒। वी॒र्या᳡णि। २.३२।
अधिमन्त्रम् (VC)
- रोहितः, आदित्यः, अध्यात्मम्
- ब्रह्मा
- त्रिष्टुप्
- अध्यात्म सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
परमात्मा और जीवात्मा के विषय का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (चित्रः) अद्भुत, (चिकित्वान्) समझवाला, (महिषः) महान् (सुपर्णः) बड़ा पालन करनेवाला [परमेश्वर] (रोदसी) दोनों सूर्य और पृथिवी [प्रकाशमान अप्रकाशमान लोकों] और (अन्तरिक्षम्) [उनके] मध्य लोक को (आरोचयन्) चमका देता हुआ [वर्तमान है]। (सूर्यम्) सूर्य लोक को (परि) सब ओर से (वसाने) ओढ़े हुए (अहोरात्रे) दोनों दिन और रात्रि (अस्य) इस [परमात्मा] के (विश्वा) व्यापक (वीर्याणि) वीर कर्मों को (प्र तिरतः) बढ़ाते हैं [प्रसिद्ध करते हैं] ॥३२॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - परमेश्वर बड़ा आश्चर्यस्वरूप सब सृष्टि का कर्ता है। उसी के नियम अनुसार सूर्य और पृथिवी के घुमाव से दिन-रात्रि उत्पन्न होकर हमें पुरुषार्थ के योग्य बनाते हैं, हे विद्वानों ! उसी परमेश्वर को पहिचान कर अपने को बढ़ाओ ॥३२॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ३२−(चित्रः) अद्भुतः (चिकित्वान्) कित ज्ञाने कि ज्ञाने वा-क्वसु। ज्ञानवान् (महिषः) महान् (सुपर्णः) बहुपालनोपेतः (आरोचयन्) प्रदीपयन् (रोदसी) द्यावापृथिव्यौ (अन्तरिक्षम्) (अहोरात्रे) (परि) सर्वतः (सूर्यम्) लोकप्रेरकं रविमण्डलम् (वसाने) आच्छादयन्ती (प्र तिरतः) वर्धयतः। प्रसिद्धानि कुरुतः (अस्य) परमेश्वरस्य (विश्वानि) व्यापकानि (वीर्याणि) वीरकर्माणि ॥
३३ तिग्मो विभ्राजन्तन्वं
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
ति॒ग्मो वि॒भ्राज॑न्त॒न्वं१॒॑ शिशा॑नोऽरंग॒मासः॑ प्र॒वतो॒ ररा॑णः।
ज्योति॑ष्मान्प॒क्षी म॑हि॒षो व॑यो॒धा विश्वा॒ आस्था॑त्प्र॒दिशः॒ कल्प॑मानः ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
ति॒ग्मो वि॒भ्राज॑न्त॒न्वं१॒॑ शिशा॑नोऽरंग॒मासः॑ प्र॒वतो॒ ररा॑णः।
ज्योति॑ष्मान्प॒क्षी म॑हि॒षो व॑यो॒धा विश्वा॒ आस्था॑त्प्र॒दिशः॒ कल्प॑मानः ॥
३३ तिग्मो विभ्राजन्तन्वं ...{Loading}...
Whitney
Translation
- Keen (tigmá), shining out (vi-bhrāj), sharpening himself,
granting the helpful (? araṁgamá) advances, a winged one full of
light, a vigor-bestowing bull (mahiṣá), he hath approached (ā-sthā)
all the directions, arranging (kḷp).
Notes
Ppp. reads in a-b tanvaś śīśāno ‘raṁgamāsun dhravato rarāṇāḥ, and
in d combines viśvā ”sthāt. ⌊Pischel translates the vs., Ved.
Stud. ii. 75-6.⌋ ⌊See my discussion of accusatives pl. fem. in -āsas
and of this passage in Noun-Inflection, p. 363.⌋
Griffith
Flaming and radiant, strengthening his body, bestowing floods that promptly come to meet us, He, luminous, winged, mighty, strength-bestower, hath mounted all the regions as he forms them.
पदपाठः
ति॒ग्मः। वि॒ऽभ्राज॑न्। त॒न्व᳡म्। शिशा॑नः। अ॒र॒म्ऽग॒मासः॑। प्र॒ऽवतः॑। ररा॑णः। ज्योति॑ष्मान्। प॒क्षी। म॒हि॒षः। व॒यः॒ऽधाः। विश्वाः॑। आ। अ॒स्था॒त्। प्र॒ऽदिशः॑। कल्प॑मानः। २.३३।
अधिमन्त्रम् (VC)
- रोहितः, आदित्यः, अध्यात्मम्
- ब्रह्मा
- त्रिष्टुप्
- अध्यात्म सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
परमात्मा और जीवात्मा के विषय का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (तिग्मः) तीव्र स्वभाव, (विभ्राजन्) बड़ा चमकता हुआ, (तन्वम्) उपकार शक्ति को (शिशानः) सूक्ष्म करता हुआ, (अरंगमासः) पूरी प्राप्तियोग्य (प्रवतः) आगे बढ़ने की क्रियाओं को (रराणः) देता हुआ (ज्योतिष्मान्) प्रकाशमय, (पक्षी) पक्ष [सहारे] वाला (महिषः) महान् (वयोधाः) जीवन धारण करनेवाला, (कल्पमानः) समर्थ होता हुआ [जगदीश्वर] (विश्वाः) सब (प्रदिशः) बड़ी दिशाओं में (आ) आकर (अस्थात्) ठहरा है ॥३३॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - वह परमेश्वर तेजोमय सर्वकामनासाधक, भक्तपालक है, हे मनुष्यो ! उसी के पक्ष में रहकर अपना पक्ष बढ़ाओ ॥३३॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ३३−(तिग्मः) तीव्रः (विभ्राजन्) विशेषप्रकाशमानः (तन्वम्) उपकृतिम् (शिशानः) सूक्ष्मीकुर्वाणः (अरंगमासः) अलम्+गम्लृ गतौ-असुन्, छान्दसो दीर्घः। पर्याप्तप्राप्तियोग्याः (प्रवतः) प्रकृष्टगतीः (रराणः) प्रयच्छन् (ज्योतिष्मान्) तेजोमयः (पक्षी) पक्षवान्। आश्रयवान् (महिषः) महान् (वयोधाः) जीवनधारकः (विश्वाः) सर्वाः (आ) आगत्य (अस्थात्) स्थितवान् (प्रदिशः) (कल्पयन्) समर्थः सन् ॥
३४ चित्रं देवानाम्
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
चि॒त्रं दे॒वानां॑ के॒तुरनी॑कं॒ ज्योति॑ष्मान्प्र॒दिशः॒ सूर्य॑ उ॒द्यन्।
दि॑वाक॒रोऽति॑ द्यु॒म्नैस्तमां॑सि॒ विश्वा॑तारीद्दुरि॒तानि॑ शु॒क्रः ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
चि॒त्रं दे॒वानां॑ के॒तुरनी॑कं॒ ज्योति॑ष्मान्प्र॒दिशः॒ सूर्य॑ उ॒द्यन्।
दि॑वाक॒रोऽति॑ द्यु॒म्नैस्तमां॑सि॒ विश्वा॑तारीद्दुरि॒तानि॑ शु॒क्रः ॥
३४ चित्रं देवानाम् ...{Loading}...
Whitney
Translation
- Wondrous front [and] show (ketú) of the gods, the sun, full of
light, going up the directions (pradíś), the day-maker, bright
(śukrá), hath overpassed with brightnesses (dyumná) the glooms
(támas) [and] all difficulties.
Notes
This verse and the next are repeated as xx. 107. 13, 14. The definition
of this one by the Anukr. ⌊as 40 syllables is right from its point of
view; but the verse⌋ is evidently meant for a triṣṭubh, and can easily
be read into a respectable one, according to the low standard of AV.
triṣṭubhs, by a few judicious resolutions. The harshness and obscurity
of the constructions in a, b are indications of a corrupted text;
Henry renders pradíśas by ’toward the celestial regions,’ Ludwig by
‘from the horizon’; the translation above simply adheres to the usual
sense of the word. Verses 34-36 are directed in Vāit. 39. 16 to be used
alternatively in the praise of the sun; in 21. 23, the pratīka, namely
citraṁ devānām (quoted with vs. 16), might apply either to this verse
or to the next.
Griffith
Bright presence of the Gods, the luminous herald Surya hath mounted the celestial regions. Day’s maker, he hath shone away the darkness, and radiant, passed o’er places hard to traverse.
पदपाठः
चि॒त्रम्। दे॒वाना॑म्। के॒तुः। अनी॑कम्। ज्योति॑ष्मान्। प्र॒ऽदिशः॑। सूर्यः॑। उ॒त्ऽयन्। दि॒वा॒ऽक॒रः। अति॑। द्यु॒म्नैः। तमां॑सि। विश्वा॑। अ॒ता॒री॒त्। दुः॒ऽइ॒तानि॑। शु॒क्रः। २.३४।
अधिमन्त्रम् (VC)
- रोहितः, आदित्यः, अध्यात्मम्
- ब्रह्मा
- आर्षी पङ्क्तिः
- अध्यात्म सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
परमात्मा और जीवात्मा के विषय का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (चित्रम्) अद्भुत (अनीकम्) जीवनदाता [ब्रह्म], (देवानाम्) गतिमान् लोकों के (केतुः) जतानेवाले, (ज्योतिष्मान्) तेजोमय (सूर्यः) सर्वप्रेरक [परमात्मा] (प्रदिशः) सब दिशाओं में (उद्यन्) ऊँचे होते हुए, (दिवाकरः) दिन को रचनेवाले [सूर्य रूप], (शुक्रः) वीर्यवान् [परमेश्वर] ने (द्युम्नैः) अपने प्रकाशों से (तमांसि) अन्धकारों को (अति) लाँघकर (विश्वा) सब (दुरितानि) कठिनाइयों को (अतारीत्) पार किया है ॥३४॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - जैसे यह सूर्य अन्धकार नाश करके दिन बनाकर प्रकाशमान है, वैसे ही वह परमेश्वर सूर्य आदि लोकों को रचकर धारण आकर्षण द्वारा सबकी रक्षा करता है, वैसे ही मनुष्य विद्या से प्रकाशमान होकर विघ्नों को हटावें ॥३४॥यह और अगला मन्त्र आगे हैं-अ० २०।१०७।१३, १४ ॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ३४−(चित्रम्) अद्भुतम् (देवानाम्) गतिमतां लोकानाम् (केतुः) ज्ञापकः (अनीकम्) अनिहृषिभ्यां किच्च। उ० ४।१७। अन प्राणने-ईकन्। अनयति जीवयति यत् तद् ब्रह्म (ज्योतिष्मान्) तेजोमयः (प्रदिशः) (सूर्यः) सर्वप्रेरकः परमेश्वरः (उद्यन्) उत्कर्षेण प्राप्नुवन् (दिवाकरः) दिवाविभानिशा०। पा० ३।२।२१। दिवा+करोतेः-ट प्रत्ययः। दिनकरः। सूर्यो यथा (अति) अतीत्य (द्युम्नैः) द्युतिभिः। दीप्तिभिः (तमांसि) अन्धकारान् (विश्वा) सर्वाणि (अतारीत्) अपारयत् (दुरितानि) कष्टानि (शुक्रः) शुक्र-अर्शआद्यच्। वीर्यवान् ॥
३५ चित्रं देवानामुदगादनीकम्
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
चि॒त्रं दे॒वाना॒मुद॑गा॒दनी॑कं॒ चक्षु॑र्मि॒त्रस्य॒ वरु॑णस्या॒ग्नेः।
आप्रा॒द्द्यावा॑पृथि॒वी अ॒न्तरि॑क्षं॒ सूर्य॑ आ॒त्मा जग॑तस्त॒स्थुष॑श्च ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
चि॒त्रं दे॒वाना॒मुद॑गा॒दनी॑कं॒ चक्षु॑र्मि॒त्रस्य॒ वरु॑णस्या॒ग्नेः।
आप्रा॒द्द्यावा॑पृथि॒वी अ॒न्तरि॑क्षं॒ सूर्य॑ आ॒त्मा जग॑तस्त॒स्थुष॑श्च ॥
३५ चित्रं देवानामुदगादनीकम् ...{Loading}...
Whitney
Translation
- The wondrous front of the gods hath arisen, the eye of Mitra, of
Varuṇa, of Agni; he hath filled heaven-and-earth, the atmosphere; the
sun is the soul of the moving creation (jágat) and of the stationary
(tasthivā́ṅs).
Notes
The verse is RV. i. 115. 1 (only variant ā́: aprāḥ in c), and it is
found almost everywhere else: thus, in SV. (i. 630: Nāigeya appendix),
VS. (vii. 42; xiii. 46), TS. (1. 4. 43¹; ii. 4. 14⁴), TB. (ii. 8. 7³),
TA. (i. 7. 6; ii. 13. 1), MS. (i. 3. 37), AA. (iii. 2. 3); all have the
same text as RV.; and so, apparently, has Ppp., ⌊combining, however,
āprādyā-⌋. ⌊Deussen, Geschichte, i. 1. 213, interprets the vs.⌋ The
quotation in Vāit. 33. 6 evidently applies to the verse as AV. xx. 107.
14. ⌊in d, jágas tas- is a misprint for jágatas tas-: an
interesting instance of most modern haplography.⌋
Griffith
He hath gone up on high, the Gods’ bright presence, the eye of Mitra, Varuna and Agni. The soul of all that moveth not or moveth, Surya hath filled the earth and air and heaven,
पदपाठः
चि॒त्रम्। दे॒वाना॑म्। उत्। अ॒गा॒त्। अनी॑कम्। चक्षुः॑। मि॒त्रस्य॑। वरु॑णस्य। अ॒ग्नेः। आ। अ॒प्रा॒त्। द्यावा॑पृथि॒वी इति॑। अ॒न्तरि॑क्षम्। सूर्यः॑। आ॒त्मा। जग॑तः। त॒स्थुषः॑। च॒। २.३५।
अधिमन्त्रम् (VC)
- रोहितः, आदित्यः, अध्यात्मम्
- ब्रह्मा
- त्रिष्टुप्
- अध्यात्म सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
परमात्मा और जीवात्मा के विषय का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (देवानाम्) गतिमान् लोकों का (चित्रम्) अद्भुत (अनीकम्) जीवनदाता, (मित्रस्य) सूर्य [वा प्राण] का, (वरुणस्य) चन्द्रमा [अथवा जल वा अपान] का और (अग्नेः) बिजुली का (चक्षुः) दिखानेवाला [ब्रह्म] (उत्) सर्वोपरि (अगात्) व्यापा है। (सूर्यः) सर्वप्रेरक, (जगतः) जङ्गम (च) और (तस्थुषः) स्थावर संसार के (आत्मा) आत्मा [निरन्तर व्यापक परमात्मा] ने (द्यावापृथिवी) सूर्य भूमि [प्रकाशमान अप्रकाशमान लोकों] और (अन्तरिक्षम्) अन्तरिक्ष को (आ) सब प्रकार से (अप्रात्) पूर्ण किया है ॥३५॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - जो अद्भुतस्वरूप परमात्मा सूर्य, चन्द्र, वायु आदि द्वारा सब प्राणियों को सुख देता है, मनुष्य उसको उपासना द्वारा जानकर आत्मोन्नति करें ॥३५॥यह मन्त्र कुछ भेद से ऋग्वेद में है−१।११५।१। यजुः० ७।४२। तथा १३।४३, और साम पू० ६।१४।३ ॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ३५−(चित्रम्) अद्भुतस्वरूपम् (देवानाम्) गतिमतां लोकानाम् (उत्) सर्वोपरि (अगात्) व्यापत् (अनीकम्) म० ३४। जीवनप्रदम् (चक्षुः) दर्शकं ब्रह्म (मित्रस्य) सूर्यस्य प्राणस्य (वरुणस्य) चन्द्रस्य। जलस्य अपानस्य (अग्नेः) विद्युतः (आ) समन्तात् (अप्रात्) प्रा पूरणे-लङ्। पूरितवान् (द्यावापृथिवी) प्रकाशमानाप्रकाशमानलोकौ (अन्तरिक्षम्) (सूर्यः) सर्वप्रेरकः परमेश्वरः (आत्मा) अतति सततं गच्छति व्याप्नोतीति। अन्तर्यामी परमात्मा (जगतः) जङ्गमस्य (तस्थुषः) ष्ठा गतिनिवृत्तौ-क्वसु। स्थावरस्य (च) ॥
३६ उच्चा पतन्तमरुणम्
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
उ॒च्चा पत॑न्तमरु॒णं सु॑प॒र्णं मध्ये॑ दि॒वस्त॒रणिं॒ भ्राज॑मानम्।
पश्या॑म त्वा सवि॒तारं॒ यमा॒हुरज॑स्रं॒ ज्योति॒र्यद॑विन्द॒दत्त्रिः॑ ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
उ॒च्चा पत॑न्तमरु॒णं सु॑प॒र्णं मध्ये॑ दि॒वस्त॒रणिं॒ भ्राज॑मानम्।
पश्या॑म त्वा सवि॒तारं॒ यमा॒हुरज॑स्रं॒ ज्योति॒र्यद॑विन्द॒दत्त्रिः॑ ॥
३६ उच्चा पतन्तमरुणम् ...{Loading}...
Whitney
Translation
- Flying on high (uccā́), the red eagle, in the midst of the sky
hasting, shining—may we see thee, whom men call the impeller (savitṛ́),
the unfailing light which Atri found.
Notes
Ppp. has the better reading paśyema in c. ⌊Restore the lost
accent-mark under the ṇim of taráṇim.⌋
Griffith
High in the midst of heaven may we behold thee whom men call Savitar, the bright red Eagle, Soaring and speeding on thy way, refulgent, unwasting light which Atri erst discovered.
पदपाठः
उ॒च्चा। पत॑न्तम्। अ॒रु॒णम्। सु॒ऽप॒र्णम्। मध्ये॑। दि॒वः। त॒रणि॑म्। भ्राज॑मानम्। पश्या॑म। त्वा॒। स॒वि॒तार॑म्। यम्। आ॒हुः। अज॑स्रम्। ज्योतिः॑। यत्। अवि॑न्दत्। अत्त्रिः॑। २.३६।
अधिमन्त्रम् (VC)
- रोहितः, आदित्यः, अध्यात्मम्
- ब्रह्मा
- त्रिष्टुप्
- अध्यात्म सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
परमात्मा और जीवात्मा के विषय का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (उच्चा) ऊँचे (पतन्तम्) ऐश्वर्यवान् होते हुए, (अरुणम्) सर्वव्यापक, (सुपर्णम्) बड़े पालनेवाले, (दिवः) व्यवहार के (मध्ये) मध्य (तरणिम्) पार करनेवाले (भ्राजमानम्) प्रकाशमान, (सवितारम्) सर्वप्रेरक (त्वा) तुझ [परमेश्वर] को (पश्याम) हम देखें, (यम्) जिसको (अजस्रम्) निरन्तर (ज्योतिः) ज्योति (आहुः) वे [विद्वान् लोग] बताते हैं, (यत्) जिस [ज्योति] को (अत्त्रिः) निरन्तर ज्ञानी [योगी पुरुष] ने (अविन्दत्) पाया है ॥३६॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - जिस सर्वोपरि विराजमान, सर्वान्तर्यामी परमेश्वर का ध्यान करके योगी जन आनन्द पाते हैं, उसी की आराधना करके हम पुरुषार्थ के साथ उन्नति करें ॥३६॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ३६−(उच्चा) उच्चैः (पतन्तम्) ऐश्वर्यं प्राप्नुवन्तम् (अरुणम्) अर्त्तेश्च। उ० ३।६०। ऋ गतौ-उनन्, चित्। सर्वव्यापकम् (सुपर्णम्) शोभनं पर्णं पालनं यस्मात् तम् (मध्ये) (दिवः) प्रत्येकव्यवहारस्य (तरणिम्) तारकम् (भ्राजमानम्) दीप्यमानम् (पश्याम) अवलोकयाम (त्वा) (सवितारम्) सर्वप्रेरकम् (यम्) (आहुः) कथयन्ति विद्वांसः (अजस्रम्) निरन्तरम् (ज्योतिः) तेजः (यत्) (अविन्दत्) अलभत (अत्त्रिः) म० ४। निरन्तरज्ञानी योगिजनः ॥
३७ दिवस्पृष्ठे धावमानम्
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
दि॒वस्पृ॒ष्ठे धाव॑मानं सुप॒र्णमदि॑त्याः पु॒त्रं ना॒थका॑म॒ उप॑ यामि भी॒तः।
स नः॑ सूर्य॒ प्र ति॑र दी॒र्घमायु॒र्मा रि॑षाम सुम॒तौ ते॑ स्याम ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
दि॒वस्पृ॒ष्ठे धाव॑मानं सुप॒र्णमदि॑त्याः पु॒त्रं ना॒थका॑म॒ उप॑ यामि भी॒तः।
स नः॑ सूर्य॒ प्र ति॑र दी॒र्घमायु॒र्मा रि॑षाम सुम॒तौ ते॑ स्याम ॥
३७ दिवस्पृष्ठे धावमानम् ...{Loading}...
Whitney
Translation
- To the eagle running on the back of the sky, to the son of Aditi, I,
frightened, approach (upa-yā), desiring refuge; do thou, O sun,
lengthen out for us a long life-time; may we take no harm; may we be in
thy favor.
Notes
The verse is obviously a regular triṣṭubh, with nāthákāmas intruded
in b: its description by the Anukr. ⌊gives the verse 48 syllables;
but how pañcapadā virāḍgarbhā is to be understood is not clear⌋. ⌊The
verse is quoted in Vāit. 18. 7, in the agniṣṭoma.⌋
Griffith
Him, Son of Aditi, an Eagle hasting along heaven’s height, I supplicate in terror, As such prolong our lengthened life, O Surya: may we, unha- rmed, enjoy thy gracious favour.
पदपाठः
दि॒वः। पृ॒ष्ठे। धाव॑मानम्। सु॒ऽप॒र्णम्। अदि॑त्याः। पु॒त्रम्। ना॒थऽका॑मः। उप॑। या॒मि॒। भी॒तः। सः। नः॒। सू॒र्य॒। प्र। ति॒र॒। दी॒र्घम्। आयुः॑। मा। रि॒षा॒म॒। सु॒ऽम॒तौ। ते॒। स्या॒म॒। २.३७।
अधिमन्त्रम् (VC)
- रोहितः, आदित्यः, अध्यात्मम्
- ब्रह्मा
- पञ्चपदा विराड्जगती
- अध्यात्म सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
परमात्मा और जीवात्मा के विषय का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (नाथकामः) नाथ [ईश्वर] को चाहनेवाला, (भीतः) डरा हुआ मैं (दिवः) आकाश की (पृष्ठे) पीठ पर (धावमानम्) दौड़ते हुए, (सुपर्णम्) बड़े पालनेवाले, (अदित्याः) अखण्ड वेदवाणी के (पुत्रम्) शोधनेवाले [परमेश्वर] को (उप) आदर से (यामि) पहुँचता हूँ। (सः) सो तू, (सूर्य) हे सर्वप्रेरक ! [जगदीश्वर] (नः) हमारे लिये (दीर्घम्) दीर्घ (आयुः) जीवन समय को (प्र तिर) बढ़ा दे, (मा रिषाम) हम दुखी न होवें, (ते) तेरी (सुमतौ) सुमति में (स्याम) हम रहें ॥३७॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - मनुष्यों को योग्य है कि आकाश को भी वश में रखनेवाले, सर्वपालक, शुद्ध वेदवाणी के देनेवाले परमेश्वर की आज्ञा में रहकर अपने जीवन को यशस्वी बनावें और विघ्नों को हटा कर सदा आनन्द से रहें ॥३७॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ३७−(दिवः) आकाशस्य (पृष्ठे) उपरिभागे (धावमानम्) शीघ्रं गच्छन्तम् (सुपर्णम्) सुपालकम् (अदित्याः) अदितिर्वाङ्नाम-निघ० १।११। अखण्डिताया देववाण्याः (पुत्रम्) पुवो ह्रस्वश्च। उ० ४।१६५। पूञ् शोधने−क्त्र। शोधकम् (नाथकामः) ईश्वरं कामयमानः (उप) आदरे (यामि) प्राप्नोमि (भीतः) भयं प्राप्तः (सः) स त्वम् (नः) (अस्मभ्यम्) (सूर्य) हे सर्वप्रेरक परमेश्वर (प्र तिर) प्रवर्धय (दीर्घम्) (आयुः) जीवनकालम् (मा रिषाम) मा रिष्यामहै। मा हिंस्यामहै (सुमतौ) कल्याणां बुद्धौ (ते) तव (स्याम) ॥
३८ सहस्राह्ण्यं वियतावस्य
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
स॑हस्रा॒ह्ण्यं विय॑तावस्य प॒क्षौ हरे॑र्हं॒सस्य॒ पत॑तः स्व॒र्गम्।
स दे॒वान्त्सर्वा॒नुर॑स्युप॒दद्य॑ सं॒पश्य॑न्याति॒ भुव॑नानि॒ विश्वा॑ ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
स॑हस्रा॒ह्ण्यं विय॑तावस्य प॒क्षौ हरे॑र्हं॒सस्य॒ पत॑तः स्व॒र्गम्।
स दे॒वान्त्सर्वा॒नुर॑स्युप॒दद्य॑ सं॒पश्य॑न्याति॒ भुव॑नानि॒ विश्वा॑ ॥
३८ सहस्राह्ण्यं वियतावस्य ...{Loading}...
Whitney
Translation
- A thousand days’ journey are expanded the wings of him, of the
yellow swan flying to heaven; he, putting all the gods in his breast,
goes viewing together all existences.
Notes
We had the verse above as x. 8. 18, and it is repeated again below as 3.
14. Ppp. reads in c sa vicvān devān.
Griffith
This gold-hued Hansa’s wings, soaring to heaven, spread o’er a thousand days’ continued journey Supporting all the Gods upon his bosom, he goes his way behold- ing every creature.
पदपाठः
स॒ह॒स्र॒ऽअ॒ह्न्यम्। विऽय॑तौ। अ॒स्य॒। प॒क्षौ। हरेः॑। हं॒सस्य॑। पत॑तः। स्वः॒ऽगम्। सः। दे॒वान्। सर्वा॑न्। उर॑सि। उ॒प॒ऽदद्य॑। स॒म्ऽपश्य॑न्। या॒ति॒। भुव॑नानि। विश्वा॑। २.३८।
अधिमन्त्रम् (VC)
- रोहितः, आदित्यः, अध्यात्मम्
- ब्रह्मा
- त्रिष्टुप्
- अध्यात्म सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
परमात्मा और जीवात्मा के विषय का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (स्वर्गम्) मोक्षसुख को (पततः) प्राप्त हुए (अस्य) इस [सर्वत्र वर्तमान] (हरेः) हरि [दुःख हरनेवाले] (हंसस्य) हंस [ज्ञानी वा व्यापक परमेश्वर] के (पक्षौ) दोनों पक्ष [ग्रहण करने योग्य कार्य और कारण रूप व्यवहार] (सहस्राह्ण्यम्) सहस्रों दिनोंवाले [अनन्त देशकाल] में (वियतौ) फैले हुए हैं। (सः) वह [परमेश्वर] (सर्वान्) सब (देवान्) [दिव्य गुणों को अपने] (उरसि) हृदय में (उपदद्य) लेकर (विश्वा) सब (भुवनानि) लोकों को (संपश्यन्) निहारता हुआ (याति) चलता रहता है ॥३८॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - जैसे परमेश्वर अन्तर्यामी रूप से अनन्त कार्य और कारण रूप जगत् की निरन्तर सुधि रखता है, वैसे ही मनुष्य परमेश्वर का विचार करता हुआ सब कामों में सदा सावधान रहे ॥३८॥यह मन्त्र आ चुका है-अथर्व० १०।८।१८, और आगे फिर है-अ० १३।३।१४ ॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ३८-अयं मन्त्रो व्याख्यातः-अथर्व० १०।८।१८। तत्रैव द्रष्टव्यः। (हंसस्य) वृतॄवदिवचिवसिहनि०। उ० ३।६२। हन हिंसागत्योः-स। ज्ञानिनो व्यापकस्य परमेश्वरस्य ॥
३९ रोहितः कालो
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
रोहि॑तः का॒लो अ॑भव॒द्रोहि॒तोऽग्रे॑ प्र॒जाप॑तिः।
रोहि॑तो य॒ज्ञानां॒ मुखं॒ रोहि॑तः॒ स्व१॒॑राभ॑रत् ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
रोहि॑तः का॒लो अ॑भव॒द्रोहि॒तोऽग्रे॑ प्र॒जाप॑तिः।
रोहि॑तो य॒ज्ञानां॒ मुखं॒ रोहि॑तः॒ स्व१॒॑राभ॑रत् ॥
३९ रोहितः कालो ...{Loading}...
Whitney
Translation
- The ruddy one became time, the ruddy one in the beginning Prajāpati;
the ruddy one [is] face (mouth?) of the sacrifices; the ruddy one
brought the bright sky (svàr).
Notes
Ppp. reads in a loko ‘bhavat (our 40 a), and, for d,
rohito jyotir ucyate.
Griffith
Rohita, in primeval days Prajapati, was, after, Time, Mouth of all sacrifices, he, Rohita, brought celestial light.
पदपाठः
रोहि॑तः। का॒लः। अ॒भ॒व॒त्। रोहि॑तः। अग्रे॑। प्र॒जाऽप॑तिः। रोहि॑तः। य॒ज्ञाना॑म्। मुख॑म्। रोहि॑तः। स्वः᳡। आ। अ॒भ॒र॒त्। २.३९।
अधिमन्त्रम् (VC)
- रोहितः, आदित्यः, अध्यात्मम्
- ब्रह्मा
- अनुष्टुप्
- अध्यात्म सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
परमात्मा और जीवात्मा के विषय का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (रोहितः) सबका उत्पन्न करनेवाला [परमेश्वर] (अग्रे) पहिले से [वर्तमान होकर] (कालः) कालवाला [तीनों कालों का स्वामी], और (रोहितः) सबका उत्पन्न करनेवाला [परमात्मा] (प्रजापतिः) प्रजाओं [उत्पन्न पदार्थों] का पालनेवाला (अभवत्) हुआ। (रोहितः) सर्वोत्पादक [ईश्वर] (यज्ञानाम्) संयोग-वियोग व्यवहारों का (मुखम्) मुखिया [प्रधान] है, (रोहितः) सर्वजनक [परमात्मा] ने (स्वः) आनन्द को (आ) सब प्रकार (अभरत्) धारण किया है ॥३९॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - सर्वोत्पादक अनादि अनन्त परमेश्वर परमाणुओं के संयोग-वियोग से सृष्टि बना कर सबका कारण हुआ है, सब लोक उसी की भक्ति कर के पुरुषार्थपूर्वक सुखी रहें ॥३९॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ३९−(रोहितः) अ० १३।१।१। सर्वोत्पादकः परमेश्वरः (कालः) काल-अर्शआद्यच्। कालवान्। त्रिकालस्वामी (अभवत्) (रोहितः) (अग्रे) सृष्ट्यादौ (प्रजापतिः) प्रजानां सृष्टपदार्थानां पालकः (रोहितः) (यज्ञानाम्) संयोगवियोगव्यवहाराणाम् (मुखम्) मुख्यः। प्रधानः (रोहितः) (स्वः) सुखम् (आ) समन्तात् (अभरत्) धारितवान् ॥
४० रोहितो लोको
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
रोहि॑तो लो॒को अ॑भव॒द्रोहि॒तोऽत्य॑तप॒द्दिव॑म्।
रोहि॑तो र॒श्मिभि॒र्भूमिं॑ समु॒द्रमनु॒ सं च॑रत् ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
रोहि॑तो लो॒को अ॑भव॒द्रोहि॒तोऽत्य॑तप॒द्दिव॑म्।
रोहि॑तो र॒श्मिभि॒र्भूमिं॑ समु॒द्रमनु॒ सं च॑रत् ॥
४० रोहितो लोको ...{Loading}...
Whitney
Translation
- The ruddy one became the world; the ruddy one overheated the sky;
the ruddy one with his rays goes about over the earth, the ocean.
Notes
Or (b) ‘went heating across the sky’ (so Henry). Ppp. reads in a
bhūto ‘bhavat, omits b, and has bhūmyaṁ in c ⌊cf. its
nāryaṁ for nārīm, xiv. 1. 59, note⌋.
Griffith
He, Rohita, became the world: Rohita gave the heaven its heat. Rohita with his beams of light travelled along the earth and sea.
पदपाठः
रोहि॑तः। लो॒कः। अ॒भ॒व॒त्। रोहि॑तः। अति॑। अ॒त॒प॒त्। दिव॑म्। रोहि॑तः। र॒श्मिऽभिः॑। भूमि॑म्। स॒मु॒द्रम्। अनु॑। सम्। च॒र॒त्। २.४०।
अधिमन्त्रम् (VC)
- रोहितः, आदित्यः, अध्यात्मम्
- ब्रह्मा
- अनुष्टुप्
- अध्यात्म सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
परमात्मा और जीवात्मा के विषय का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (रोहितः) सर्वजनक [परमेश्वर] (लोकः) लोकोंवाला [सब लोकों का स्वामी] (अभवत्) हुआ, (रोहितः) सर्वोत्पादक [ईश्वर] ने (दिवम्) सूर्य को (अति) अत्यन्त करके (अतपत्) तापवाला किया। (रोहितः) सर्वस्रष्टा [ईश्वर] ने (रश्मिभिः) [सूर्य की] किरणों से (भूमिम्) भूमि और (समुद्रम्) अन्तरिक्ष [आकाशस्थ चन्द्र तारागण आदि लोकसमूह] को (अनु) अनुकूलता से (सं चरत्) संचारवाला किया ॥४०॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - परमेश्वर ने सब लोकों का स्वामी होकर सूर्य द्वारा उन में ताप पहुँचाकर उनमें घूमने और चलने की शक्ति दी है ॥४०॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ४०−(रोहितः) सर्वोत्पादकः (लोकः) लोक-अर्शआद्यच्। लोकवान्। सर्वलोकस्वामी (अभवत्) (रोहितः) (अति) अत्यन्तम् (अतपत्) तापवन्तं कृतवान् (दिवम्) सूर्यम् (रोहितः) (रश्मिभिः) सूर्यकिरणैः (भूमिम्) (समुद्रम्) अन्तरिक्षम्-निघ० १।३। (अनु) आनुकूल्येन (सम्) सम्यक् (चरत्) अडभावः, अन्तर्गतण्यर्थः। अचरत्। अचारयत्। चालितवान् ॥
४१ सर्वा दिशः
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
सर्वा॒ दिशः॒ सम॑चर॒द्रोहि॒तोऽधि॑पतिर्दि॒वः।
दिवं॑ समु॒द्रमाद्भूमिं॒ सर्वं॑ भू॒तं वि र॑क्षति ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
सर्वा॒ दिशः॒ सम॑चर॒द्रोहि॒तोऽधि॑पतिर्दि॒वः।
दिवं॑ समु॒द्रमाद्भूमिं॒ सर्वं॑ भू॒तं वि र॑क्षति ॥
४१ सर्वा दिशः ...{Loading}...
Whitney
Translation
- All the quarters did the ruddy one, over-lord of the sky, go about
upon; the sky, the ocean, also the earth—all that exists doth he defend.
Notes
Ppp. has in a (better) saṁ carati; in b it combines rohito
adh-; in c it has again bhūmyaṁ; in d, sarvalokān vi.
Griffith
To all the regions Rohita came, the imperial Lord of heaven. He watches over ocean, heaven, and earth and all existing things.
पदपाठः
सर्वाः॑। दिशः॑। सम्। अ॒च॒र॒त्। रोहि॑तः। अधि॑ऽपतिः। दि॒वः। दिव॑म्। स॒मु॒द्रम्। आत्। भूमि॑म्। सर्व॑म्। भू॒तम्। वि। र॒क्ष॒ति॒। २.४१।
अधिमन्त्रम् (VC)
- रोहितः, आदित्यः, अध्यात्मम्
- ब्रह्मा
- अनुष्टुप्
- अध्यात्म सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
परमात्मा और जीवात्मा के विषय का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (दिवः) प्रकाश के (अधिपतिः) अधिपति [बड़े स्वामी], (रोहितः) सर्वजनक [परमेश्वर] ने (सर्वाः) सब (दिशः) दिशाओं में (सम् अचरत्) संचार किया है। (दिवम्) सूर्य, (समुद्रम्) अन्तरिक्ष (आत्) और (भूमिम्) भूमि और (सर्वम्) सब (भूतम्) सत्तावाले [जगत्] की (वि) विविध प्रकार (रक्षति) रक्षा करता है ॥४१॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - सर्वशक्तिमान् परमेश्वर सब में व्यापक होकर सबकी रक्षा करता है, सब मनुष्य उसकी उपासना करें ॥४१॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ४१−(सर्वाः) (दिशः) पूर्वादिदिशाः (समचरत्) विचरितवान् (रोहितः) सर्वजनकः परमेश्वरः (अधिपतिः) अध्यक्षः (दिवः) प्रकाशस्य (दिवम्) सूर्यम् (समुद्रम्) अन्तरिक्षम् (आत्) अपि (भूमिम्) (सर्वम्) (भूतम्) जगत् (वि) विविधम् (रक्षति) पाति ॥
४२ आरोहन्छुक्रो बृहतीरतन्द्रो
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
आ॒रोह॑न्छु॒क्रो बृ॑ह॒तीरत॑न्द्रो॒ द्वे रू॒पे कृ॑णुते॒ रोच॑मानः।
चि॒त्रश्चि॑कि॒त्वान्म॑हि॒षो वात॑माया॒ याव॑तो लो॒कान॒भि यद्वि॒भाति॑ ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
आ॒रोह॑न्छु॒क्रो बृ॑ह॒तीरत॑न्द्रो॒ द्वे रू॒पे कृ॑णुते॒ रोच॑मानः।
चि॒त्रश्चि॑कि॒त्वान्म॑हि॒षो वात॑माया॒ याव॑तो लो॒कान॒भि यद्वि॒भाति॑ ॥
४२ आरोहन्छुक्रो बृहतीरतन्द्रो ...{Loading}...
Whitney
Translation
- He, mounting, glowing [and] unwearied, the great [spaces], makes
for himself, shining (ruc), two forms; wondrous, understanding,
⌊bull,⌋ wind-going (??), when he shines out (vi-bhā) upon as many
worlds [as there are].
Notes
That is, ‘upon all existing worlds.’ The second pāda is 28 b above;
the third, nearly 32 a. The rendering of vātamāyās (p.
vā́tam॰āyāḥ) in c is purely to fill up the text. Henry emends to
vā́tam ā́pas; Ludwig renders ‘possessing wind-magic’ The Anukr. passes
without notice the redundant syllable in c. Ppp. has a quite
different version of much of the verse: ārohan chakro vṛhatīr yuṁktor
amartyāṣ kṛṇuṣe vīryāni: divyas suparṇo muhiṣaṁ vātaraṅhāya: sarvāṅl
lokāṅ abhi etc. This would suggest vātaraṅhās ‘wind-swift’ as
emendation of vātamāyās.
Griffith
Mounting the lofty ones, he, bright, unwearied, splendidly shining, makes two separate colours, While through all worlds that are he sends his lustre, radiant, observant, mighty, wind-approacher.
पदपाठः
आ॒ऽरोह॑न्। शु॒क्रः। बृ॒ह॒तीः। अत॑न्द्रः। द्वे इति॑। रू॒पे इति॑। कृ॒णु॒ते॒। रोच॑मानः। चि॒त्रः। चि॒कि॒त्वान्। म॒हि॒षः। वात॑म्ऽआयाः। याव॑तः। लो॒कान्। अ॒भि। यत्। वि॒ऽभाति॑। २.४२।
अधिमन्त्रम् (VC)
- रोहितः, आदित्यः, अध्यात्मम्
- ब्रह्मा
- त्रिष्टुप्
- अध्यात्म सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
परमात्मा और जीवात्मा के विषय का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (शुक्रः) वीर्यवान्, (अतन्द्रः) निरालसी, (रोचमानः) प्रकाशमान [परमेश्वर] (बृहतीः) बड़ी [दिशाओं] में (आरोहन्) ऊँचा होता हुआ (द्वे) दो (रूपे) रूपों [जङ्गम और स्थावर जगत्] को (कृणुते) बनाता है, (यत्) जब (चित्रः) अद्भुत (चिकित्वान्) समझनेवाला, (महिषः) महान् (वातमायाः) वायु में व्याप्तिवाला [परमेश्वर] [उन] (लोकान् अभि) लोकों पर [व्यापक है] (यावत्) जिनको (विभाति) वह चमकाता है ॥४२॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - वह जगदीश्वर सब दिशाओं में सर्वश्रेष्ठ होकर, पवन आदि में चेष्टा देता हुआ सबका अधिष्ठाता है, सब मनुष्य उसी की आज्ञा पर चलें ॥४२॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ४२−(आरोहन्) अधितिष्ठन् (शुक्रः) वीर्यवान् (बृहतीः) महतीर्दिशाः (अतन्द्रः) निरलसः (द्वे रूपे) जङ्गमस्थावररूपे जगती (कृणुते) सृजति (रोचमानः) प्रकाशमानः (चित्रः) अद्भुतः (चिकित्वान्) कित ज्ञाने-क्वसु। ज्ञानवान् (महिषः) महान् (वातमायाः) वात+आ+अव गतौ-असुन्, सुगागमः। वायुव्याकः (यावतः) यत्संख्याकान् (लोकान्) (अभि) प्रति (यत्) यदा (विभाति) विभापयति। प्रकाशयति ॥
४३ अभ्यन्यदेति पर्यन्यदस्यतेऽहोरात्राभ्याम्
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अ॒भ्य१॒॑न्यदे॑ति॒ पर्य॒न्यद॑स्यतेऽहोरा॒त्राभ्यां॑ महि॒षः कल्प॑मानः।
सूर्यं॑ व॒यं रज॑सि क्षि॒यन्तं॑ गातु॒विदं॑ हवामहे॒ नाध॑मानाः ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
अ॒भ्य१॒॑न्यदे॑ति॒ पर्य॒न्यद॑स्यतेऽहोरा॒त्राभ्यां॑ महि॒षः कल्प॑मानः।
सूर्यं॑ व॒यं रज॑सि क्षि॒यन्तं॑ गातु॒विदं॑ हवामहे॒ नाध॑मानाः ॥
४३ अभ्यन्यदेति पर्यन्यदस्यतेऽहोरात्राभ्याम् ...{Loading}...
Whitney
Translation
- The one he falls upon (abhi-i), the other he casts about—the bull,
arranging with day-and-night; we, imploring, call upon the track-finding
sun, dwelling in the welkin (rájas).
Notes
In the very obscure first half-verse, the two anyat’s may be subjects
instead (so Ludwig and Henry), asyate being taken as passive—which
would seem more natural, save that then the nominative in b is left
without construction. Ppp. reads in a-b eti sadyo ‘yaṁ vasāvam
aho-, and in d nāthamānāḥ. The verse (12 + 12: 11 + 12 = 47) is a
very irregular ‘"jagatī."
Griffith
One form comes on, the other is reverted: to day and night the Strong One shapes and fits him. With humble prayer for aid we call on Surya, who knows the way, whose home is in the region.
पदपाठः
अ॒भि। अ॒न्यत्। ए॒ति॒। परि॑। अ॒न्यत्। अ॒स्य॒ते॒। अ॒हो॒रा॒त्राभ्या॑म्। म॒हि॒षः। कल्प॑मानः। सूर्य॑म्। व॒यम्। रज॑सि। क्षि॒यन्त॑म्। गा॒तु॒ऽविद॑म्। ह॒वा॒म॒हे॒। नाध॑मानाः। २.४३।
अधिमन्त्रम् (VC)
- रोहितः, आदित्यः, अध्यात्मम्
- ब्रह्मा
- जगती
- अध्यात्म सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
परमात्मा और जीवात्मा के विषय का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (अन्यत्) एक कोई [उजाला] (अभि) सन्मुख (एति) चलता है, (अन्यत्) दूसरा [अन्धेरा] (परि) सब ओर (अस्यते) फेंका जाता है, [इस प्रकार] (महिषः) महान् [सूर्य लोक] (अहोरात्राभ्याम्) दिन और रात्रि [बनाने] के लिये (कल्पमानः) समर्थ होता हुआ [वर्तमान है]। (रजसि) सब लोक में (क्षियन्तम्) रहते हुए, (गातुविदम्) मार्ग जाननेवाले (सूर्यम्) सर्वप्रेरक [परमेश्वर] को (नाधमानाः) प्रार्थना करते हुए (वयम्) हम लोग (हवामहे) बुलाते हैं ॥४३॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - सूर्य के सर्वथा प्रकाशमान गोले के साथ घूमते हुए पृथिवी आदि लोक एक ही समय दो काम करते हैं−प्रकाश को आगे बढ़ाना और अन्धकार को पीछे की ओर बढ़ाना और आगे को हटाना, अर्थात् सूर्य न कभी अस्त और न कभी उदय होता है, पृथिवी के आधे गोले पर प्रत्येक समय प्रकाश और दूसरे आधे पर अन्धकार रहता है, ध्रुव के समीप भी सूर्य और पृथिवी के घूमाव से दिन और राति अधिक बड़े होते हैं। मनुष्य ऐसी अद्भुत रचना करनेवाले परमेश्वर की उपासना सदा करें ॥४३॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ४३−(अभि) अभिमुखम् (अन्यत्) एकम्। प्रकाशद्रव्यम् (एति) गच्छति (परि) सर्वतः (अन्यत्) द्वितीयम्। अन्धकारद्रव्यम् (अस्यते) क्षिप्यते (अहोरात्राभ्याम्) अहोरात्रौ कर्तुम् (महिषः) महान्। सूर्यलोकः (कल्पमानः) समर्थः सन् वर्तते (सूर्यम्) सर्वप्रेरकं परमात्मानम् (वयम्) (रजसि) सर्वस्मिन् लोके (क्षियन्तम्) निवसन्तम् (गातुविदम्) मार्गज्ञातारम् (हवामहे) आह्वयामः। (नाधमानाः) प्रार्थयमानाः ॥
४४ पृथिवीप्रो महिषो
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
पृ॑थिवी॒प्रो म॑हि॒षो नाध॑मानस्य गा॒तुरद॑ब्धचक्षुः॒ परि॒ विश्वं॑ बभूव।
विश्वं॑ सं॒पश्य॑न्त्सुवि॒दत्रो॒ यज॑त्र इ॒दं शृ॑णोतु॒ यद॒हं ब्रवी॑मि ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
पृ॑थिवी॒प्रो म॑हि॒षो नाध॑मानस्य गा॒तुरद॑ब्धचक्षुः॒ परि॒ विश्वं॑ बभूव।
विश्वं॑ सं॒पश्य॑न्त्सुवि॒दत्रो॒ यज॑त्र इ॒दं शृ॑णोतु॒ यद॒हं ब्रवी॑मि ॥
४४ पृथिवीप्रो महिषो ...{Loading}...
Whitney
Translation
- The earth-filling bull (mahiṣá), track of the implorer, of
undamaged sight, hath encompassed the all; beholding (sam-paś) the
all, beneficent, reverend, let him hear this which I say.
Notes
‘Track’ (in b), i.e. facilitation or facilitator of progress.
Mahiṣas is an evident intrusion, and the verse is strictly a
triṣṭubh with redundant syllables. Ppp. reads in a pṛthivipro m.
bādhamānasya; for b, adbhutacakṣuṣ pari saṁ babhūva; and, for
d, śivāyā nas tanvā śarma yacchāt, which is found nowhere in our
text. All our mss. ⌊except D.⌋ agree in accenting babhū́va, for no
discoverable reason. ⌊Five of SPP’s authorities (as well as W’s D.) read
babhūva without accent.⌋
Griffith
The suppliant’s way, filling the earth, the Mighty circleth the world with eye that none deceiveth. May he, all-seeing, well-disposed and holy, give ear and listen to the word I utter.
पदपाठः
पृ॒थि॒वी॒ऽप्रः। म॒हि॒षः। नाध॑मानस्य। गा॒तुः। अद॑ब्धऽचक्षुः। परि॑। विश्व॑म्। ब॒भूव॑। विश्व॑म्। स॒म्ऽपश्य॑न्। सु॒ऽवि॒दत्रः॑। यज॑त्रः। इ॒दम्। शृ॒णो॒तु॒। यत्। अ॒हम्। ब्रवी॑मि। २.४४।
अधिमन्त्रम् (VC)
- रोहितः, आदित्यः, अध्यात्मम्
- ब्रह्मा
- चतुष्पदा पुरःशाक्वरा भुरिग्जगती
- अध्यात्म सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
परमात्मा और जीवात्मा के विषय का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (पृथिवीप्रः) पृथिवी का भरपूर करनेवाला, (महिषः) महान्, (नाधमानस्य) प्रार्थना करते हुए पुरुष के (गातुः) मार्ग, (अदब्धचक्षुः) बे-चूक दृष्टिवाले [परमेश्वर] ने (विश्वम्) सबको (परिबभूव) घेर लिया है। (विश्वम्) सबको (संपश्यन्) निहारता हुआ, (सुविदत्रः) बड़ा लाभ पहुँचानेवाला (यजत्रः) सर्वपूजनीय [परमेश्वर] (इदम्) इस [वचन] को (शृणोतु) सुने, (यत्) जो (अहम्) मैं (ब्रवीमि) कहता हूँ ॥४४॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - सर्वान्तर्यामी, भक्तवत्सल मार्गदर्शक परमात्मा की आराधना से मनुष्य तत्त्वदर्शी, परोपकारी होकर परस्पर सुख बढ़ावें ॥४४॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ४४−(पृथिवीप्रः) भूमिपूरकः (महिषः) महान् (नाधमानस्य) प्रार्थयमानस्य (गातुः) मार्गः (अदब्धचक्षुः) अहिंसितदृष्टिः। सर्वदर्शी (विश्वम्) सर्वम् (परिबभूव) आच्छादितवान् (विश्वम्) (सम्पश्यन्) सर्वथावलोकयन् (सुविदत्रः) सुविदेः कत्रन्। उ० ३।१०८। सु+विद्लृ लाभे-कत्रन्। महालाभप्रापकः (यजत्रः) अमिनक्षियजि०। उ० ३।१०५। यजतेः-अत्रन्। सर्वपूजनीयः (इदम्) (शृणोतु) आकर्णयतु (यत्) (अहम्) (ब्रवीमि) कथयामि ॥
४५ पर्यस्य महिमा
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
पर्य॑स्य महि॒मा पृ॑थि॒वीं स॑मु॒द्रं ज्योति॑षा वि॒भ्राज॒न्परि॒ द्याम॒न्तरि॑क्षम्।
सर्वं॑ सं॒पश्य॑न्त्सुवि॒दत्रो॒ यज॑त्र इ॒दं शृ॑णोतु॒ यद॒हं ब्रवी॑मि ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
पर्य॑स्य महि॒मा पृ॑थि॒वीं स॑मु॒द्रं ज्योति॑षा वि॒भ्राज॒न्परि॒ द्याम॒न्तरि॑क्षम्।
सर्वं॑ सं॒पश्य॑न्त्सुवि॒दत्रो॒ यज॑त्र इ॒दं शृ॑णोतु॒ यद॒हं ब्रवी॑मि ॥
४५ पर्यस्य महिमा ...{Loading}...
Whitney
Translation
- The greatness of him exceeds (pári) the earth, the ocean; shining
abroad with light, it exceeds (pári) the sky, the atmosphere;
beholding the all, beneficent, reverend, let him hear this which I say.
Notes
Ppp. again objects to our second half-verse, and gives instead:
ahorātrābhyāṁ saha saṁvasānā uṣā nīyus pratarād aviṣṭam. The
“jagatī” is again a very rough one ⌊as the Anukr. in part admits⌋. ⌊W.
interlines “encompasses” as an alternative to “exceeds."⌋
Griffith
Blazing with light his majesty hath compassed ocean and earth and heaven and air’s mid-region. May he, all-seeing, well-disposed and holy, give ear and listen to the word I utter.
पदपाठः
परि॑। अ॒स्य॒। म॒हि॒मा। पृ॒थि॒वीम्। स॒मु॒द्रम्। ज्योति॑षा। वि॒ऽभ्राज॑न्। परि॑। द्याम्। अ॒न्तरि॑क्षम्। सर्व॑म्। स॒म्ऽपश्य॑न्। सु॒ऽवि॒दत्रः॑। यज॑त्रः। इ॒दम्। शृ॒णो॒तु॒। यत्। अ॒हम्। ब्रवी॑मि। २.४५।
अधिमन्त्रम् (VC)
- रोहितः, आदित्यः, अध्यात्मम्
- ब्रह्मा
- अतिजागतगर्भा जगती
- अध्यात्म सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
परमात्मा और जीवात्मा के विषय का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (अस्य) इस [परमेश्वर] की (महिमा) महिमा (पृथिवीम्) पृथिवी और (समुद्रम्) [पृथिवी के] समुद्र से (परि) आगे है, (ज्योतिषा) ज्योति से (विभ्राजन्) विविध प्रकार चमकती हुई [वह महिमा] (द्याम्) सूर्य और (अन्तरिक्षम्) अन्तरिक्ष से (परि) आगे है। (सर्वम्) सबको (संपश्यन्) निहारता हुआ, (सुविदत्रः) बड़ा लाभ पहुँचानेवाला, (यजत्रः) सर्वपूजनीय [परमेश्वर] (इदम्) इस [वचन] को (शृणोतु) सुने, (यत्) जो (अहम्) मैं (ब्रवीमि) कहता हूँ ॥४५॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - जिस परमात्मा की बड़ाई पृथिवी, समुद्र, सूर्य और अन्तरिक्ष आदि सीमा से अधिक है, मनुष्य उसी जगदीश्वर के नियमों में चलकर आनन्द पावें ॥४५॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ४५−(परि) आधिक्ये (अस्य) परमेश्वरस्य (महिमा) महत्त्वम् (पृथिवीम्) (समुद्रम्) पार्थिवजलौघम् (ज्योतिषा) तेजसा (विभ्राजन्) प्रकाशमानः (परि) (द्याम्) सूर्यलोकम् (अन्तरिक्षम्) (सर्वम्) अखिलम्। अन्यत् पूर्ववत्-म० ४४ ॥
४६ अबोध्यग्निः समिधा
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अबो॑ध्य॒ग्निः स॒मिधा॒ जना॑नां॒ प्रति॑ धे॒नुमि॑वाय॒तीमु॒षास॑म्।
य॒ह्वा इ॑व॒ प्र व॒यामु॒ज्जिहा॑नाः॒ प्र भा॒नवः॑ सिस्रते॒ नाक॒मच्छ॑ ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
अबो॑ध्य॒ग्निः स॒मिधा॒ जना॑नां॒ प्रति॑ धे॒नुमि॑वाय॒तीमु॒षास॑म्।
य॒ह्वा इ॑व॒ प्र व॒यामु॒ज्जिहा॑नाः॒ प्र भा॒नवः॑ सिस्रते॒ नाक॒मच्छ॑ ॥
४६ अबोध्यग्निः समिधा ...{Loading}...
Whitney
Translation
- Agni hath been awakened by the kindling of men to meet the dawn
coming like a milch-cow; like young (yahvá) [birds?] rising forth to
a branch, the lights (bhānú) go forth unto the firmament (nā́ka).
Notes
Ppp. reads in d sasṛje. The verse is RV. v. 1. 1, and is found
also in other texts: SV. (i. 73; ii. 1096), VS. (xv. 24), TS. (iv. 4.
4¹), and MS. (ii. 13. 7), everywhere without a variant. ⌊SV. (both
occurrences) reads sasrate in d; TS. accents achá at the end.⌋
It is quoted in Vāit. 29. 8, apparently in connection with the verses
that follow it in RV. (iti trāiṣṭubhīḥ).
⌊Here ends the second anuvāka, with 1 hymn and 46 verses. The quoted
Anukr. says ṣaṭ śatvāriṅśat.⌋
Griffith
Agni is weakened by the people’s fuel to meet the Dawn who cometh like a milch-cow, Like young trees shooting up on high their branches, his flames are mounting to the vault of heaven.
पदपाठः
अबो॑धि। अ॒ग्निः। स॒म्ऽइधा॑। जना॑नाम्। प्रति॑। धे॒नुम्ऽइ॑व। आ॒ऽय॒तीम्। उ॒षस॑म्। य॒ह्वाःऽइ॑व। प्र। व॒याम्। उ॒त्ऽजिहा॑नाः। प्र। भा॒नवः॑। सि॒स्र॒ते॒। नाक॑म्। अच्छ॑। २.४६।
अधिमन्त्रम् (VC)
- रोहितः, आदित्यः, अध्यात्मम्
- ब्रह्मा
- त्रिष्टुप्
- अध्यात्म सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
परमात्मा और जीवात्मा के विषय का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (अग्निः) अग्नि [जैसे] (जनानाम्) प्राणियों में (समिधा) प्रज्वलित करने के साधन [काष्ठ, घृत, अन्न आदि] से (अबोधि) जगाया गया है, [अथवा] (इव) जैसे (उषसं प्रति) उषा समय [प्रातः सायं सन्धिवेला] में (आयतीम्) आती हुई (धेनुम्) दुधैल गौ को [लोग प्राप्त होते हैं]। [अथवा] (इव) जैसे (उज्जिहानाः) ऊँचे चलते हुए (यह्वाः) बड़े पुरुष (वयाम्) उत्तम नीति को (प्र) अच्छे प्रकार [प्राप्त होते हैं], [वैसे ही] (भानवः) प्रकाशमान लोग (नाकम्) सुखस्वरूप [परमात्मा] को (अच्छ) अच्छे प्रकार (प्र सिस्रते) प्राप्त होते रहते हैं ॥४६॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - जैसे प्राणियों को भोज्य अन्न आदि से यथाविधि उत्तेजित अग्नि प्रिय होता है, जैसे गौ दूध के लिये प्रिय होती है और जैसे विचारशीलों को उचित नीति अर्थात् वेदवाणी प्रिय होती है, वैसे ही सब मनुष्य समर्थ होकर सुखस्वरूप परमात्मा को पाकर आनन्दित होवें ॥४६॥यह मन्त्र ऋग्वेद में है−५।१।१, यजुर्वेद में १५।२४ और सामवेद में−पू० १।८।१। और उ० ८।३।१३ ॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ४६−(अबोधि) बुध्यतेस्म (अग्निः) शारीरिकाग्निः (समिधा) काष्ठान्नघृतादिप्रदीपनसाधनेन (जनानाम्) प्राणिनां मध्ये (प्रति) (धेनुम्) दीग्ध्रीं गाम् (इव) यथा (आयतीम्) आगच्छन्तीम् (उषसम्) सांहितिको दीर्घः। प्रातः सायं सन्धिवेलाम् (यह्वाः) शेवायह्वजिह्वा०। उ० १।१५४। यज देवपूजादिषु-वन्, जस्य हः। यह्वो महन्नाम-निघ० ३।३। महान्तः पुरुषाः (प्र) प्रकर्षेण (वयाम्) वय गतौ-अच्, टाप्। गतिम्। नीतिम् (उज्जिहानाः) ओहाङ् गतौ-शानच्। ऊर्ध्वं गच्छन्तः (प्र) (भानवः) प्रकाशमानाः प्रभवः पुरुषाः (सिस्रते) सृ गतौ-लट्, शपः श्लुः, आत्मनेपदं छान्दसम्। प्राप्नुवन्ति (नाकम्) सुखस्वरूपं परमात्मानम् (अच्छ) आभिमुख्येन ॥