+००५ विजयप्राप्तिः ...{Loading}...
Whitney subject
- Preparation and use of water-thunderbolts.
VH anukramaṇī
विजयप्राप्तिः।
१-२४ सिन्धुद्वीपः। आपः, चन्द्रमाः। अनुष्टुप्, १-५ त्रिपदा पुरोऽभिकृतिककुम्मतीगर्भा पङ्क्तिः, ६ चतुष्पदा जगतीगर्भा जगती, ७-१४ त्र्यवसाना पञ्चपदा विपरीतपादलक्ष्मा बृहती (११,१४ पथ्यापङ्क्तिः), १५-२१ चतुरवसाना दशपदा त्रैष्टुब्गर्भातिधृतिः, (१९-२० कृतिः, २४ त्रिपदा विराड् गायत्री)
(१)
(५)
५-३५ (१-११) कौशिकः। विष्णुक्रमः, मन्त्रोक्ताः। २५-३५ त्र्यवसाना षट्-पदा यथाक्षरं शक्वर्यतिशक्वरी।
३६-४१ (१-६) ब्रह्मा। मन्त्रोक्ताः। ३६ मार्त्वी पञ्चपदातिशाक्वरातिजागतगर्भाष्टिः, ३७ विराट् पुरस्ताद्बृहती, ३८ पुर उष्णिक्, ३९, ४० आर्षी गायत्री, ४० विराड् विषमा गायत्री।
(७)
४२-५० (१-९) विहव्यः। प्राजापत्या अनुष्टुप्, ४४ त्रिपदा गायत्रीगर्भानुष्टुप्, ५० त्रिष्टुप्।
Whitney anukramaṇī
[B1. (vss. 25-35). Kāuśika.—ekādaśa. viṣṇukramadevatyā uta pratimantroktadevatyāḥ. 25-35. 3-av. 6-p. yathākṣaraṁ śakvaryatiśatvarī.]
Whitney
Comment
⌊The hymn is mingled prose and verse: 22-24, 42-43, 45-50, and parts of 7-14 and 36-41 are metrical. Cf. Whitney, Index, p. 5.⌋ This hymn, which by the mss. is given and numbered as one,* without any intimation of a subdivision, is by the Anukr. divided into four† parts, which are even ascribed to different authors. ⌊Part A = verses 1-24; B = 25-35; C = 37-41; D = 42-50.⌋ Verses 1-41, or the first three divisions, are found also in Pāipp. xvi.; part of the last division (vss. 45, 42 c, d, 43, 44, in this order), in Pāipp. i.—⌊“Water-thunderbolts” appears to me to be nothing more than a highfalutin name, well befitting the black magic of this hymn, for handfuls of water hurled with much hocus-pocus.⌋
*⌊Bp. does indeed begin anew at vs. 41 (not vs. 42!) to number the verses as 1 etc.⌋
†⌊Just where vs. 36 belongs—if it does not form a division by itself—is not clear; it goes well as an ending to the group of vss. 25-35 and is cited with them (Keśava, p. 35231: iti dvādaśabhiḥ). On the other hand, the Anukr. expressly defines division B as ekādaśa; and the corrupt mārtvī or mārtvi of the Anukr. seems to contain an ascription of authorship for vs. 36. Dr. Ryder suggests that Mārīca may be intended (cf. vii. 62, 63; x. 10). See my arrangement of the Anukr. extracts just before vs. 25.⌋
Griffith
A charm to overthrow a rival and gain strength, dignity, long life, children, and general prosperity
०१ इन्द्रस्यौज स्थेन्द्रस्य
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
इन्द्र॒स्यौज॒ स्थेन्द्र॑स्य॒ सह॒ स्थेन्द्र॑स्य॒ बलं॒ स्थेन्द्र॑स्य वी॒र्यं१॒॑ स्थेन्द्र॑स्य नृ॒म्णं स्थ॑।
जि॒ष्णवे॒ योगा॑य ब्रह्मयो॒गैर्वो॑ युनज्मि ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
इन्द्र॒स्यौज॒ स्थेन्द्र॑स्य॒ सह॒ स्थेन्द्र॑स्य॒ बलं॒ स्थेन्द्र॑स्य वी॒र्यं१॒॑ स्थेन्द्र॑स्य नृ॒म्णं स्थ॑।
जि॒ष्णवे॒ योगा॑य ब्रह्मयो॒गैर्वो॑ युनज्मि ॥
०१ इन्द्रस्यौज स्थेन्द्रस्य ...{Loading}...
Whitney
Translation
- Indra’s force are ye; Indra’s power are ye; Indra’s strength are ye;
Indra’s heroism are ye; Indra’s manliness are ye; unto a conquering
junction (yóga) with brahman-junctions I join you.
Notes
The pada-text marks a pāda-division after each stha; but the Anukr.
lumps all ⌊up to the avasāna-mark⌋ together as an abhikṛti-pāda (25
syll.), and reckons the whole verse (25: 6 + 8 = 39) mechanically as 2l
pan̄kti, because it contains nearly 40 syllables. Ppp. has in
succession balam, nṛmṇam, śuklam, vīryam, and in c, indrayogāis.
⌊Render: ‘for a use conducive to victory, with uses of incantation
[or with masterly uses] [or with Brahman uses] I use you.’ In
brahma- I am inclined to see a triple śleṣa, the second sense being
like that in the title Brahma-jāla-sutta (of the Dīghanikāya), ’the
boss-net, the master-net.’ In the first and second senses, brahma- is
pertinent: not so in the sense of Brahman, in which last, however, it
serves well enough for a point of departure for kṣatram, considering
what black magic this is.⌋
Griffith
Ye are the power of Indra, ye the force and strength of Indra, ye his hero might and manliness. I join you with the bonds of Prayer to the victorious enterprise.
पदपाठः
इन्द्र॑स्य। ओजः॑। स्थ॒। इन्द्र॑स्य। सहः॑। स्थ॒। इन्द्र॑स्य। बल॑म्। स्थ॒। इन्द्र॑स्य। वी॒र्य᳡म्। स्थ॒। इन्द्र॑स्य। नृ॒म्णम्। स्थ॒। जि॒ष्णवे॑। योगा॑य। ब्र॒ह्म॒ऽयो॒गैः। वः॒। यु॒न॒ज्मि॒। ५.१।
अधिमन्त्रम् (VC)
- आपः, चन्द्रमाः
- सिन्धुद्वीपः
- त्रिपदा पुरोऽभिकृतिः ककुम्मतीगर्भापङ्क्तिः
- विजय प्राप्ति सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
विद्वानों के कर्तव्य का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - [हे विद्वानो !] तुम (इन्द्रस्य) आत्मा के (ओजः) पराक्रम (स्थ) हो, (इन्द्रस्य) आत्मा के (सहः) पुरुषार्थ (स्थ) हो, (इन्द्रस्य) आत्मा के (बलम्) बल (स्थ) हो, (इन्द्रस्य) आत्मा की (वीर्यम्) वीरता (स्थ) हो। (इन्द्रस्य) आत्मा की (नृम्णम्) शूरता (स्थ) हो। (जिष्णवे) (योगाय) संयोग के लिये (ब्रह्मयोगैः) ब्रह्मयोगों [परमात्मा के ध्यानों] से (वः) तुम को (युनज्मि) मैं जोड़ता हूँ ॥१॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - जो मनुष्य परमात्मा के गुणों में चित्त लगाते हैं, वे सब प्रकार आत्मोन्नति करके अनेक प्रकार से ऐश्वर्यवान् होते हैं ॥१॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: १-(इन्द्रस्य) आत्मनः (ओजः) पराक्रमः (स्थ) भवथ (सहः) पुरुषार्थः (बलम्) सामर्थ्यम् (वीर्यम्) वीरता (नृम्णम्) अ० ४।२४।३। शूरत्वम् (जिष्णवे) अ० ३।१९।१। विजयिने (योगाय) संयोगाय। अवसराय (ब्रह्मयोगैः) ब्रह्मणः परमेश्वरस्य ध्यानैः (वः) युष्मान् (युनज्मि) संयोजयामि ॥
०२ इन्द्रस्यौज स्थेन्द्रस्य
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
इन्द्र॒स्यौज॒ स्थेन्द्र॑स्य॒ सह॒ स्थेन्द्र॑स्य॒ बलं॒ स्थेन्द्र॑स्य वी॒र्यं१॒॑ स्थेन्द्र॑स्य नृ॒म्णं स्थ॑।
जि॒ष्णवे॒ योगा॑य क्षत्रयो॒गैर्वो॑ युनज्मि ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
इन्द्र॒स्यौज॒ स्थेन्द्र॑स्य॒ सह॒ स्थेन्द्र॑स्य॒ बलं॒ स्थेन्द्र॑स्य वी॒र्यं१॒॑ स्थेन्द्र॑स्य नृ॒म्णं स्थ॑।
जि॒ष्णवे॒ योगा॑य क्षत्रयो॒गैर्वो॑ युनज्मि ॥
०२ इन्द्रस्यौज स्थेन्द्रस्य ...{Loading}...
Whitney
Translation
- Indra’s force etc. etc.; unto a conquering junction, with
*kṣatrá-*junctions I join you.
Notes
The connection of vss. 1 and 2 indicates that bráhman and kṣatrá, as
often elsewhere, typify the Brahman and Kshatriya classes or castes.
Griffith
इन्द्र॒स्यौज॒ स्थेन्द्र॑स्य॒ सह॒ स्थेन्द्र॑स्य॒ बलं॒ स्थेन्द्र॑स्य वी॒र्यं॑१ स्थेन्द्र॑स्य नृ॒म्णं स्थ॑ ।
जि॒ष्णवे॒ योगा॑य क्षत्रयो॒गैर्वो॑ युनज्मि ॥२॥
पदपाठः
इन्द्र॑स्य। ओजः॑। स्थ॒। इन्द्र॑स्य। सहः॑। स्थ॒। इन्द्र॑स्य। बल॑म्। स्थ॒। इन्द्र॑स्य। वी॒र्य᳡म्। स्थ॒। इन्द्र॑स्य। नृ॒म्णम्। स्थ॒। जि॒ष्णवे॑। योगा॑य। क्ष॒त्र॒ऽयो॒गैः। वः॒। यु॒न॒ज्मि॒। । ५.२।
अधिमन्त्रम् (VC)
- आपः, चन्द्रमाः
- सिन्धुद्वीपः
- त्रिपदा पुरोऽभिकृतिः ककुम्मतीगर्भापङ्क्तिः
- विजय प्राप्ति सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
विद्वानों के कर्तव्य का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - [हे विद्वानो !] तुम (इन्द्रस्य) आत्मा के (ओजः) पराक्रम… म० १। (जिष्णवे) विजयी (योगाय) संयोग के लिये (क्षत्रयोगैः) राज्य के ध्यानों से (वः) तुमको (युनज्मि) मैं जोड़ता हूँ ॥२॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - मन्त्र १ के समान है ॥२॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: २−(क्षत्रयोगैः) राज्यध्यानैः। अन्यत् पूर्ववत्−म० १ ॥
०३ इन्द्रस्यौज स्थेन्द्रस्य
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
इन्द्र॒स्यौज॒ स्थेन्द्र॑स्य॒ सह॒ स्थेन्द्र॑स्य॒ बलं॒ स्थेन्द्र॑स्य वी॒र्यं१॒॑ स्थेन्द्र॑स्य नृ॒म्णं स्थ॑।
जि॒ष्णवे॒ योगा॑येन्द्रयो॒गैर्वो॑ युनज्मि ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
इन्द्र॒स्यौज॒ स्थेन्द्र॑स्य॒ सह॒ स्थेन्द्र॑स्य॒ बलं॒ स्थेन्द्र॑स्य वी॒र्यं१॒॑ स्थेन्द्र॑स्य नृ॒म्णं स्थ॑।
जि॒ष्णवे॒ योगा॑येन्द्रयो॒गैर्वो॑ युनज्मि ॥
०३ इन्द्रस्यौज स्थेन्द्रस्य ...{Loading}...
Whitney
Translation
- Indra’s force etc. etc.; unto a conquering junction, with
Indra-junctions I join you.
Notes
Ppp. reads in c annayogāis.
Griffith
इन्द्र॒स्यौज॒ स्थेन्द्र॑स्य॒ सह॒ स्थेन्द्र॑स्य॒ बलं॒ स्थेन्द्र॑स्य वी॒र्यं॑१ स्थेन्द्र॑स्य नृ॒म्णं स्थ॑ ।
जि॒ष्णवे॒ योगा॑येन्द्रयो॒गैर्वो॑ युनज्मि ॥३॥
पदपाठः
इन्द्र॑स्य। ओजः॑। स्थ॒। इन्द्र॑स्य। सहः॑। स्थ॒। इन्द्र॑स्य। बल॑म्। स्थ॒। इन्द्र॑स्य। वी॒र्य᳡म्। स्थ॒। इन्द्र॑स्य। नृ॒म्णम्। स्थ॒। जि॒ष्णवे॑। योगा॑य। इ॒न्द्र॒ऽयो॒गैः। वः॒। यु॒न॒ज्मि॒। ५.३।
अधिमन्त्रम् (VC)
- आपः, चन्द्रमाः
- सिन्धुद्वीपः
- त्रिपदा पुरोऽभिकृतिः ककुम्मतीगर्भापङ्क्तिः
- विजय प्राप्ति सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
विद्वानों के कर्तव्य का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - [हे विद्वानो !] तुम (इन्द्रस्य) आत्मा के (ओजः) पराक्रम… म० १। (जिष्णवे) विजयी (योगाय) संयोग के लिये (इन्द्रयोगैः) आत्मा के ध्यानों से (वः) तुमको (युनज्मि) मैं जोड़ता हूँ ॥३॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - मन्त्र १ के समान है ॥३॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ३−(इन्द्रयोगैः) आत्मनो जीवस्य ध्यानैः। अन्यत् पूर्ववत्−म० १ ॥
०४ इन्द्रस्यौज स्थेन्द्रस्य
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
इन्द्र॒स्यौज॒ स्थेन्द्र॑स्य॒ सह॒ स्थेन्द्र॑स्य॒ बलं॒ स्थेन्द्र॑स्य वी॒र्यं१॒॑ स्थेन्द्र॑स्य नृ॒म्णं स्थ॑।
जि॒ष्णवे॒ योगा॑य सोमयो॒गैर्वो॑ युनज्मि ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
इन्द्र॒स्यौज॒ स्थेन्द्र॑स्य॒ सह॒ स्थेन्द्र॑स्य॒ बलं॒ स्थेन्द्र॑स्य वी॒र्यं१॒॑ स्थेन्द्र॑स्य नृ॒म्णं स्थ॑।
जि॒ष्णवे॒ योगा॑य सोमयो॒गैर्वो॑ युनज्मि ॥
०४ इन्द्रस्यौज स्थेन्द्रस्य ...{Loading}...
Whitney
Translation
- Indra’s force etc. etc.; unto a conquering junction, with
Soma-junctions I join you.
Notes
Ppp. has this time brahmayogāis.
Griffith
इन्द्र॒स्यौज॒ स्थेन्द्र॑स्य॒ सह॒ स्थेन्द्र॑स्य॒ बलं॒ स्थेन्द्र॑स्य वी॒र्यं॑१ स्थेन्द्र॑स्य नृ॒म्णं स्थ॑ ।
जि॒ष्णवे॒ योगा॑य सोमयो॒गैर्वो॑ युनज्मि ॥४॥
पदपाठः
इन्द्र॑स्य। ओजः॑। स्थ॒। इन्द्र॑स्य। सहः॑। स्थ॒। इन्द्र॑स्य। बल॑म्। स्थ॒। इन्द्र॑स्य। वी॒र्य᳡म्। स्थ॒। इन्द्र॑स्य। नृ॒म्णम्। स्थ॒। जि॒ष्णवे॑। योगा॑य। सो॒म॒ऽयो॒गैः। वः॒। यु॒न॒ज्मि॒। ५.४।
अधिमन्त्रम् (VC)
- आपः, चन्द्रमाः
- सिन्धुद्वीपः
- त्रिपदा पुरोऽभिकृतिः ककुम्मतीगर्भापङ्क्तिः
- विजय प्राप्ति सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
विद्वानों के कर्तव्य का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - [हे विद्वानो !] तुम (इन्द्रस्य) आत्मा के (ओजः) पराक्रम… म० १। (जिष्णवे) विजयी (योगाय) संयोग के लिये (सोमयोगैः) ऐश्वर्य के ध्यानों से (वः) तुमको (युनज्मि) मैं जोड़ता हूँ ॥४॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - मन्त्र १ के समान है ॥४॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ४−(सोमयोगैः) षु ऐश्वर्ये-मन्। ऐश्वर्यचिन्तनैः। अन्यत् पूर्ववत्−म० १ ॥
०५ इन्द्रस्यौज स्थेन्द्रस्य
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
इन्द्र॒स्यौज॒ स्थेन्द्र॑स्य॒ सह॒ स्थेन्द्र॑स्य॒ बलं॒ स्थेन्द्र॑स्य वी॒र्यं१॒॑ स्थेन्द्र॑स्य नृ॒म्णं स्थ॑।
जि॒ष्णवे॒ योगा॑याप्सुयो॒गैर्वो॑ युनज्मि ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
इन्द्र॒स्यौज॒ स्थेन्द्र॑स्य॒ सह॒ स्थेन्द्र॑स्य॒ बलं॒ स्थेन्द्र॑स्य वी॒र्यं१॒॑ स्थेन्द्र॑स्य नृ॒म्णं स्थ॑।
जि॒ष्णवे॒ योगा॑याप्सुयो॒गैर्वो॑ युनज्मि ॥
०५ इन्द्रस्यौज स्थेन्द्रस्य ...{Loading}...
Whitney
Translation
- Indra’s force etc. etc.; unto a conquering junction, with
water-junctions I join you.
Notes
Ppp. reads apāṁ yogāis.
Griffith
इन्द्र॒स्यौज॒ स्थेन्द्र॑स्य॒ सह॒ स्थेन्द्र॑स्य॒ बलं॒ स्थेन्द्र॑स्य वी॒र्यं॑१ स्थेन्द्र॑स्य नृ॒म्णं स्थ॑ ।
जि॒ष्णवे॒ योगा॑याप्सुयो॒गैर्वो युनज्मि ॥५॥
पदपाठः
इन्द्र॑स्य। ओजः॑। स्थ॒। इन्द्र॑स्य। सहः॑। स्थ॒। इन्द्र॑स्य। बल॑म्। स्थ॒। इन्द्र॑स्य। वी॒र्य᳡म्। स्थ॒। इन्द्र॑स्य। नृ॒म्णम्। स्थ॒। जि॒ष्णवे॑। योगा॑य। अ॒प्सु॒ऽयो॒गैः। वः॒। यु॒न॒ज्मि॒। ५.५।
अधिमन्त्रम् (VC)
- आपः, चन्द्रमाः
- सिन्धुद्वीपः
- त्रिपदा पुरोऽभिकृतिः ककुम्मतीगर्भापङ्क्तिः
- विजय प्राप्ति सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
विद्वानों के कर्तव्य का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - [हे विद्वानो !] तुम (इन्द्रस्य) आत्मा के (ओजः) पराक्रम… म० १। (जिष्णवे) विजयी (योगाय) संयोग के लिये (अप्सुयोगैः) प्राणों में ध्यानों के साथ (वः) तुमको (युनज्मि) मैं जोड़ता हूँ ॥५॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - मन्त्र १ के समान है ॥५॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ५−(अप्सुयोगैः) अप्सु प्राणेषु-दयानन्दभाष्ये यजु० ८।२५। प्राणेषु ध्यानैः सह। अन्यत् पूर्ववत्−म० १ ॥
०६ इन्द्रस्यौज स्थेन्द्रस्य
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
इन्द्र॒स्यौज॒ स्थेन्द्र॑स्य॒ सह॒ स्थेन्द्र॑स्य॒ बलं॒ स्थेन्द्र॑स्य वी॒र्यं१॒॑ स्थेन्द्र॑स्य नृ॒म्णं स्थ॑।
जि॒ष्णवे॒ योगा॑य॒ विश्वा॑नि मा भू॒तान्युप॑ तिष्ठन्तु यु॒क्ता म॑ आप स्थ ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
इन्द्र॒स्यौज॒ स्थेन्द्र॑स्य॒ सह॒ स्थेन्द्र॑स्य॒ बलं॒ स्थेन्द्र॑स्य वी॒र्यं१॒॑ स्थेन्द्र॑स्य नृ॒म्णं स्थ॑।
जि॒ष्णवे॒ योगा॑य॒ विश्वा॑नि मा भू॒तान्युप॑ तिष्ठन्तु यु॒क्ता म॑ आप स्थ ॥
०६ इन्द्रस्यौज स्थेन्द्रस्य ...{Loading}...
Whitney
Translation
- Indra’s force etc. etc.; unto a conquering junction; let all
existences wait upon (upa-sthā) me; joined to me are ye, O waters.
Notes
The Anukr. quotes this verse by the first words that are peculiar to it,
viz. viśvānī mā, but its description applies to the whole (25: 6 + 11
- 6 = 48); probably jagatī-garbhā is an oversight for triṣṭubgarbhā.
The Kāuś. quotes the common pratīka of the six verses at 49. 3, in a
witchcraft-ceremony; and their common second part (jiṣṇave yogāya) at
- 4, to accompany the ‘joining of waters’ (ity apo yunakti).
According to the editor of Kāuś., vss. 6 and 7 are quoted also in 49.
24, 25; but it does not appear why the ‘sixth’ and ‘seventh’ verses of
this hymn should be intended. ⌊Caland, p. 173, in fact understands xiii. - 6, 7 as intended.⌋ According to the comm. to Kāuś. 47. 31, these
verses, with vss. 15-21, 42, 50, accompany the hurling of
‘water-thunderbolts’ (udavajra: cf. vs. 50 below), whatever those may
be; it is perhaps their preparation that is the subject of these verses;
in Kāuś. 49. 13, only vss. 15-21, 42, 50 are quoted together, in
connection with the same ⌊cf. the introduction⌋.
⌊See above, p. lxxvi.⌋
Griffith
For the victorious enterprise let all creation stand by me. For me ye, Waters, are prepared.
पदपाठः
इन्द्र॑स्य। ओजः॑। स्थ॒। इन्द्र॑स्य। सहः॑। स्थ॒। इन्द्र॑स्य। ब॑लम्। स्थ॒। इन्द्र॑स्य। वी॒र्य᳡म्। स्थ॒। इन्द्र॑स्य। नृ॒म्णम्। स्थ॒। जि॒ष्णवे॑। योगा॑य। विश्वा॑नि। मा॒। भू॒तानि॑। उप॑। ति॒ष्ठ॒न्तु॒। यु॒क्तः। मे॒। आ॒पः॒। स्थ॒। ५.६।
अधिमन्त्रम् (VC)
- आपः, चन्द्रमाः
- सिन्धुद्वीपः
- चतुष्पदा जगतीगर्भा जगती
- विजय प्राप्ति सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
विद्वानों के कर्तव्य का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - [हे विद्वानो !] तुम (इन्द्रस्य) आत्मा के (ओजः) पराक्रम (स्थ) हो, (इन्द्रस्य) आत्मा के (सहः) पुरुषार्थ (स्थ) हो, (इन्द्रस्य) आत्मा के (बलम्) बल (स्थ) हो, (इन्द्रस्य) आत्मा की (वीर्यम्) वीरता (स्थ) हो, (इन्द्रस्य) आत्मा की (नृम्णम्) शूरता (स्थ) हो। (जिष्णवे) विजयी (योगाय) संयोग के लिये (विश्वानि) सब (भूतानि) उत्पन्न वस्तुएँ (मा) मुझे (उप तिष्ठन्तु) सेवें, (आपः) हे सब विद्याओं में व्यापक विद्वानो ! तुम (मे) मेरे लिये (युक्ताः) योगाभ्यासी [पुरुष] (स्थ) हो ॥६॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - मनुष्य यती विद्वानों के सत्सङ्ग द्वारा संसार के सब पदार्थों से उपकार लेकर कार्य सिद्ध करें ॥६॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ६−(विश्वानि) सर्वाणि (मा) माम् (भूतानि) उत्पन्नवस्तूनि (उप तिष्ठन्तु) सेवन्ताम् (युक्ताः) अभ्यस्तयोगाः (मे) मह्यम् (आपः) हे सर्वविद्याव्यापिनो विपश्चितः-यथा दयानन्दभाष्ये, यजु० ६।१७। अन्यत् पूर्ववत्−म० १ ॥
०७ अग्नेर्भाग स्थ
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अ॒ग्नेर्भा॒ग स्थ॑।
अ॒पां शु॒क्रमा॑पो देवी॒र्वर्चो॑ अ॒स्मासु॑ धत्त।
प्र॒जाप॑तेर्वो॒ धाम्ना॒स्मै लो॒काय॑ सादये ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
अ॒ग्नेर्भा॒ग स्थ॑।
अ॒पां शु॒क्रमा॑पो देवी॒र्वर्चो॑ अ॒स्मासु॑ धत्त।
प्र॒जाप॑तेर्वो॒ धाम्ना॒स्मै लो॒काय॑ सादये ॥
०७ अग्नेर्भाग स्थ ...{Loading}...
Whitney
Translation
- Agni’s portion are ye, sperm (? śukrám) of the waters, O heavenly
waters; put ye splendor in us; with the ordinance (dhā́man) of
Prajāpati I set you for this world.
Notes
Ppp. reads devīr āpo.
Griffith
Ye are the share of Agni. Grant, O heavenly Waters unto us the Waters’ brilliant energy. By statute of Prajapati I set you down for this our world.
पदपाठः
अ॒ग्नेः। भा॒गः। स्थ॒। अ॒पाम्। शु॒क्रम्। आ॒पः॒। दे॒वीः॒। वर्चः॑। अ॒स्मासु॑। ध॒त्त॒। प्र॒जाऽप॑तेः। वः॒। धाम्ना॑। अ॒स्मै। लो॒काय॑। सा॒द॒ये॒। ५.७।
अधिमन्त्रम् (VC)
- आपः, चन्द्रमाः
- सिन्धुद्वीपः
- त्र्यवसाना पञ्चपदा विपरीतपादलक्ष्मा बृहती
- विजय प्राप्ति सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
विद्वानों के कर्तव्य का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - [हे विद्वानो !] तुम (अग्नेः) अग्नि का (भागः) अंश (स्थ) हो [अर्थात् तेजस्वी हो]। (देवीः) हे उत्तम गुणवाली (आपः) विदुषी प्रजाओ ! (अपाम्) विद्वानों के बीच (अस्मासु) हम में (शुक्रम्) वीरता और (वर्चः) तेज (धत्त) धारण करो। (वः) तुमको (प्रजापतेः) प्रजापति [परमेश्वर] के (धाम्ना) धर्म [नियम] से (अस्मै) इस (लोकाय) लोक [के हित] के लिये (सादये) मैं बैठाता हूँ ॥७॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - मनुष्य अग्नि आदि के समान तेजस्वी आदि गुणवान् होकर ईश्वरनियम पर चलकर संसार का उपकार करें ॥७॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ७−(अग्नेः) पावकस्य (भागः) अंशः। तेजः (स्थ) (अपाम्) म० ६। विदुषां मध्ये (शुक्रम्) वीर्यम्। पराक्रमम् (आपः) हे आप्ताः प्रजाः-यथा दयानन्दभाष्ये, यजु० ६।२७ (देवीः) दिव्याः (वर्चः) तेजः (अस्मासु) (धत्त) धरत (प्रजापतेः) प्रजापालकस्य परमेश्वरस्य (वः) युष्मान् (धाम्ना) धर्मणा। नियमेन (अस्मै) पुरोवर्तमानाय (लोकाय) संसारहिताय (सादये) स्थापयामि ॥
०८ इन्द्रस्य भाग
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
इन्द्र॑स्य भा॒ग स्थ॑।
अ॒पां शु॒क्रमा॑पो देवी॒र्वर्चो॑ अ॒स्मासु॑ धत्त।
प्र॒जाप॑तेर्वो॒ धाम्ना॒स्मै लो॒काय॑ सादये ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
इन्द्र॑स्य भा॒ग स्थ॑।
अ॒पां शु॒क्रमा॑पो देवी॒र्वर्चो॑ अ॒स्मासु॑ धत्त।
प्र॒जाप॑तेर्वो॒ धाम्ना॒स्मै लो॒काय॑ सादये ॥
०८ इन्द्रस्य भाग ...{Loading}...
Whitney
Translation
- Indra’s portion are ye, sperm of the etc. etc.
Notes
Griffith
इन्द्र॑स्य भा॒ग स्थ॑ । अ॒पां शु॒क्रमा॑पो देवी॒र्वर्चो॑ अ॒स्मासु॑ धत्त ।
प्र॒जाप॑तेर्वो॒ धाम्ना॒स्मै लो॒काय॑ सादये ॥८॥
पदपाठः
इन्द्र॑स्य। भा॒गः। स्थ॒। अ॒पाम्। शु॒क्रम्। आ॒पः॒। दे॒वीः॒। वर्चः॑। अ॒स्मासु॑। ध॒त्त॒। प्र॒जाऽप॑तेः। वः॒। धाम्ना॑। अ॒स्मै। लो॒काय॑। सा॒द॒ये॒। ५.८।
अधिमन्त्रम् (VC)
- आपः, चन्द्रमाः
- सिन्धुद्वीपः
- त्र्यवसाना पञ्चपदा विपरीतपादलक्ष्मा बृहती
- विजय प्राप्ति सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
विद्वानों के कर्तव्य का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - [हे विद्वानो !] तुम (इन्द्रस्य) सूर्य के (भागः) अंश (स्थ) हो [अर्थात् प्रतापी हो] …… म० ७ ॥८॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - मन्त्र ७ के समान है ॥८॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ८−(इन्द्रस्य) सूर्यस्य। अन्यत् पूर्ववत्−म० ७ ॥
०९ सोमस्य भाग
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
सोम॑स्य भा॒ग स्थ॑।
अ॒पां शु॒क्रमा॑पो देवी॒र्वर्चो॑ अ॒स्मासु॑ धत्त।
प्र॒जाप॑तेर्वो॒ धाम्ना॒स्मै लो॒काय॑ सादये ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
सोम॑स्य भा॒ग स्थ॑।
अ॒पां शु॒क्रमा॑पो देवी॒र्वर्चो॑ अ॒स्मासु॑ धत्त।
प्र॒जाप॑तेर्वो॒ धाम्ना॒स्मै लो॒काय॑ सादये ॥
०९ सोमस्य भाग ...{Loading}...
Whitney
Translation
- Soma’s portion are ye, sperm of the etc. etc.
Notes
Griffith
सोम॑स्य भा॒ग स्थ। अ॒पां शु॒क्रमा॑पो देवी॒र्वर्चो॑ अ॒स्मासु॑ धत्त ।
प्र॒जाप॑तेर्वो॒ धाम्ना॒स्मै लो॒काय॑ सादये ॥९॥
पदपाठः
सोम॑स्य। भा॒गः। स्थ॒। अ॒पाम्। शु॒क्रम्। आ॒पः॒। दे॒वीः॒। वर्चः॑। अ॒स्मासु॑। ध॒त्त॒। प्र॒जाऽप॑तेः। वः॒। धाम्ना॑। अ॒स्मै। लो॒काय॑। सा॒द॒ये॒। ५.९।
अधिमन्त्रम् (VC)
- आपः, चन्द्रमाः
- सिन्धुद्वीपः
- त्र्यवसाना पञ्चपदा विपरीतपादलक्ष्मा बृहती
- विजय प्राप्ति सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
विद्वानों के कर्तव्य का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - [हे विद्वानो !] तुम (सोमस्य) चन्द्रमा के (भागः) अंश (स्थ) हो [अर्थात् शान्तस्वभाव हो] …… म० ७ ॥९॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - मन्त्र ७ के समान है ॥९॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ९−(सोमस्य) चन्द्रस्य। अन्यत् पूर्ववत्−म० ७ ॥
१० वरुणस्य भाग
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
वरु॑णस्य भा॒ग स्थ॑।
अ॒पां शु॒क्रमा॑पो देवी॒र्वर्चो॑ अ॒स्मासु॑ धत्त।
प्र॒जाप॑तेर्वो॒ धाम्ना॒स्मै लो॒काय॑ सादये ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
वरु॑णस्य भा॒ग स्थ॑।
अ॒पां शु॒क्रमा॑पो देवी॒र्वर्चो॑ अ॒स्मासु॑ धत्त।
प्र॒जाप॑तेर्वो॒ धाम्ना॒स्मै लो॒काय॑ सादये ॥
१० वरुणस्य भाग ...{Loading}...
Whitney
Translation
- Varuṇa’s portion are ye, sperm of the etc. etc.
Notes
Griffith
वरु॑णस्य भा॒ग स्थ॑। अ॒पां शु॒क्रमा॑पो देवी॒र्वर्चो॑ अ॒स्मासु॑ धत्त ।
प्र॒जाप॑तेर्वो॒ धाम्ना॒स्मै लो॒काय॑ सादये ॥१०॥
पदपाठः
वरु॑णस्य। भा॒गः। स्थ॒। अ॒पाम्। शु॒क्रम्। आ॒पः॒। दे॒वीः॒। वर्चः॑। अ॒स्मासु॑। ध॒त्त॒। प्र॒जाऽप॑तेः। वः॒। धाम्ना॑। अ॒स्मै। लो॒काय॑। सा॒द॒ये॒। ५.१०।
अधिमन्त्रम् (VC)
- आपः, चन्द्रमाः
- सिन्धुद्वीपः
- त्र्यवसाना पञ्चपदा विपरीतपादलक्ष्मा बृहती
- विजय प्राप्ति सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
विद्वानों के कर्तव्य का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - [हे विद्वानो !] तुम (वरुणस्य) जल के (भागः) अंश (स्थ) हो [अर्थात् गम्भीरस्वभाव हो] …… म० ७ ॥१०॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - मन्त्र ७ के समान है ॥१०॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: १०−(वरुणस्य) जलस्य। अन्यत् पूर्ववत्−म० ७ ॥
११ मित्रावरुणयोर्भाग स्थ
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
मि॒त्रावरु॑णयोर्भा॒ग स्थ॑।
अ॒पां शु॒क्रमा॑पो देवी॒र्वर्चो॑ अ॒स्मासु॑ धत्त।
प्र॒जाप॑तेर्वो॒ धाम्ना॒स्मै लो॒काय॑ सादये ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
मि॒त्रावरु॑णयोर्भा॒ग स्थ॑।
अ॒पां शु॒क्रमा॑पो देवी॒र्वर्चो॑ अ॒स्मासु॑ धत्त।
प्र॒जाप॑तेर्वो॒ धाम्ना॒स्मै लो॒काय॑ सादये ॥
११ मित्रावरुणयोर्भाग स्थ ...{Loading}...
Whitney
Translation
- Mitra-and-Varuṇa’s portion are ye, sperm of the etc. etc.
Notes
Griffith
मि॒त्रावरु॑णयोर्भा॒ग स्थ॑। अ॒पां शु॒क्रमा॑पो देवी॒र्वर्चो॑ अ॒स्मासु॑ धत्त ।
प्र॒जाप॑तेर्वो॒ धाम्ना॒स्मै लो॒काय॑ सादये ॥११॥
पदपाठः
मि॒त्राव॑रुणयोः। भा॒गः। स्थ॒। अ॒पाम्। शु॒क्रम्। आ॒पः॒। दे॒वीः॒। वर्चः॑। अ॒स्मासु॑। ध॒त्त॒। प्र॒जाऽप॑तेः। वः॒। धाम्ना॑। अ॒स्मै। लो॒काय॑। सा॒द॒ये॒। ५.११।
अधिमन्त्रम् (VC)
- आपः, चन्द्रमाः
- सिन्धुद्वीपः
- पथ्यापङ्क्तिः
- विजय प्राप्ति सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
विद्वानों के कर्तव्य का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - [हे विद्वानो !] तुम (मित्रावरुणयोः) प्राण और अपान के (भागः) अंश (स्थ) हो [अर्थात् महाबली हो] …… म० ७ ॥११॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - मन्त्र ७ के समान है ॥११॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ११−(मित्रावरुणयोः) प्राणापानयोः। अन्यत् पूर्ववत्−म० ७ ॥
१२ यमस्य भाग
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
य॒मस्य॑ भा॒ग स्थ॑।
अ॒पां शु॒क्रमा॑पो देवी॒र्वर्चो॑ अ॒स्मासु॑ धत्त।
प्र॒जाप॑तेर्वो॒ धाम्ना॒स्मै लो॒काय॑ सादये ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
य॒मस्य॑ भा॒ग स्थ॑।
अ॒पां शु॒क्रमा॑पो देवी॒र्वर्चो॑ अ॒स्मासु॑ धत्त।
प्र॒जाप॑तेर्वो॒ धाम्ना॒स्मै लो॒काय॑ सादये ॥
१२ यमस्य भाग ...{Loading}...
Whitney
Translation
- Yama’s portion are ye, sperm of the etc. etc.
Notes
Griffith
य॒मस्य॑ भा॒ग स्थ॑। अ॒पां शु॒क्रमा॑पो देवी॒र्वर्चो॑ अ॒स्मासु॑ धत्त ।
प्र॒जाप॑तेर्वो॒ धाम्ना॒स्मै लो॒काय॑ सादये ॥१२॥
पदपाठः
य॒मस्य॑। भा॒गः। स्थ॒। अ॒पाम्। शु॒क्रम्। आ॒पः॒। दे॒वीः॒। वर्चः॑। अ॒स्मासु॑। ध॒त्त॒। प्र॒जाऽप॑तेः। वः॒। धाम्ना॑। अ॒स्मै। लो॒काय॑। सा॒द॒ये॒। ५.१२।
अधिमन्त्रम् (VC)
- आपः, चन्द्रमाः
- सिन्धुद्वीपः
- त्र्यवसाना पञ्चपदा विपरीतपादलक्ष्मा बृहती
- विजय प्राप्ति सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
विद्वानों के कर्तव्य का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - [हे विद्वानो !] तुम (यमस्य) न्याय के (भागः) अंश (स्थ) हो [अर्थात् महान्यायकारी हो] …… म० ७ ॥१२॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - मन्त्र ७ के समान है ॥१२॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: १२−(यमस्य) नियमस्य। न्यायस्य। अन्यत् पूर्ववत्−म० ७ ॥
१३ पितॄणां भाग
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
पि॑तॄ॒णां भा॒ग स्थ॑।
अ॒पां शु॒क्रमा॑पो देवी॒र्वर्चो॑ अ॒स्मासु॑ धत्त।
प्र॒जाप॑तेर्वो॒ धाम्ना॒स्मै लो॒काय॑ सादये ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
पि॑तॄ॒णां भा॒ग स्थ॑।
अ॒पां शु॒क्रमा॑पो देवी॒र्वर्चो॑ अ॒स्मासु॑ धत्त।
प्र॒जाप॑तेर्वो॒ धाम्ना॒स्मै लो॒काय॑ सादये ॥
१३ पितॄणां भाग ...{Loading}...
Whitney
Translation
- The Fathers’ portion are ye, sperm of the etc. etc.
Notes
Griffith
पि॒तॄ॒णां भा॒ग स्थ॑। अ॒पां शु॒क्रमा॑पो देवी॒र्वर्चो॑ अ॒स्मासु॑ धत्त ।
प्र॒जाप॑तेर्वो॒ धाम्ना॒स्मै लो॒काय॑ सादये ॥१३॥
पदपाठः
पि॒तॄ॒णाम्। भा॒गः। स्थ॒। अ॒पाम्। शु॒क्रम्। आ॒पः॒। दे॒वीः॒। वर्चः॑। अ॒स्मासु॑। ध॒त्त॒। प्र॒जाऽप॑तेः। वः॒। धाम्ना॑। अ॒स्मै। लो॒काय॑। सा॒द॒ये॒। ५.१३।
अधिमन्त्रम् (VC)
- आपः, चन्द्रमाः
- सिन्धुद्वीपः
- त्र्यवसाना पञ्चपदा विपरीतपादलक्ष्मा बृहती
- विजय प्राप्ति सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
विद्वानों के कर्तव्य का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - [हे विद्वानो !] तुम (पितॄणाम्) पालन करनेवाले गुणों के (भागः) अंश (स्थ) हो [अर्थात् महापालक हो] …… म० ७ ॥१३॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - मन्त्र ७ के समान है ॥१३॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: १३−(पितॄणाम्) पालकगुणानाम्। अन्यत् पूर्ववत्−म० ७ ॥
१४ देवस्य सवितुर्भाग
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
दे॒वस्य॑ सवि॒तुर्भा॒ग स्थ॑।
अ॒पां शु॒क्रमा॑पो देवी॒र्वर्चो॑ अ॒स्मासु॑ धत्त।
प्र॒जाप॑तेर्वो॒ धाम्ना॒स्मै लो॒काय॑ सादये ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
दे॒वस्य॑ सवि॒तुर्भा॒ग स्थ॑।
अ॒पां शु॒क्रमा॑पो देवी॒र्वर्चो॑ अ॒स्मासु॑ धत्त।
प्र॒जाप॑तेर्वो॒ धाम्ना॒स्मै लो॒काय॑ सादये ॥
१४ देवस्य सवितुर्भाग ...{Loading}...
Whitney
Translation
- God Savitar’s portion are ye, sperm of the etc. etc.
Notes
In these verses, Pāipp. makes 9 and 10, also 11 and 12, change places.
After our 13 it inserts two more verses, beginning bṛhaspater and
prajāpater; and in our 14 it omits devasya, and reads śuklaṁ devīr
āpo. To read dhattana for dhatta ⌊and pronounce dhā́manā would
make a regular anuṣṭubh of the refrain. The Anukr., as usual, gives no
real description of the agglomeration, but calls 11 and 14 pan̄kti
because they count up 40 syllables (9: 8 + 7: 8 + 8 = 40), and the
others bṛhatī because they have nearly 36 syllables. As to the alleged
quotation of vs. 7 in Kāuś. 49. 25, see above, note to vs. 6.
Griffith
दे॒वस्य॑ सवि॒तुर्भा॒ग स्थ॑। अ॒पां शु॒क्रमा॑पो देवी॒र्वर्चो॑ अ॒स्मासु॑ धत्त ।
प्र॒जाप॑तेर्वो॒ धाम्ना॒स्मै लो॒काय॑ सादये ॥१४॥
पदपाठः
दे॒वस्य॑। स॒वि॒तुः। भा॒गः। स्थ॒। अ॒पाम्। शु॒क्रम्। आ॒पः॒। दे॒वीः॒। वर्चः॑। अ॒स्मासु॑। ध॒त्त॒। प्र॒जाऽप॑ते। वः॒। धाम्ना॑। अ॒स्मै। लो॒काय॑। सा॒द॒ये॒। ५.१४।
अधिमन्त्रम् (VC)
- आपः, चन्द्रमाः
- सिन्धुद्वीपः
- पथ्यापङ्क्तिः
- विजय प्राप्ति सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
विद्वानों के कर्तव्य का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - [हे विद्वानो !] तुम (देवस्य) प्रकाशमान (सवितुः) परमेश्वर के (भागः) अंश (स्थ) हो [अर्थात् परमेश्वर में व्याप्त हो]। (देवीः) हे उत्तम गुणवाली (आपः) विदुषी प्रजाओ ! (अपाम्) विद्वानों के बीच (अस्मासु) हम में (शुक्रम्) वीरता और (वर्चः) तेज (धत्त) धारण करो। (वः) तुमको (प्रजापतेः) प्रजापति [परमेश्वर] के (धाम्ना) धर्म [नियम] से (अस्मै) इस (लोकाय) लोक [के हित] के लिये (सादये) मैं बैठाता हूँ ॥१४॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - मन्त्र ७ के समान है ॥१४॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: १४−(देवस्य) प्रकाशमानस्य (सवितुः) परमेश्वरस्य। अन्यत् पूर्ववत्−म० ७ ॥
१५ यो व
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
यो व॑ आपो॒ऽपां भा॒गो॒३॒॑प्स्व॒न्तर्य॑जु॒ष्यो᳡ देव॒यज॑नः।
इ॒दं तमति॑ सृजामि॒ तं माभ्यव॑निक्षि।
तेन॒ तम॒भ्यति॑सृजामो॒ यो॒३॒॑स्मान्द्वेष्टि॒ यं व॒यं द्वि॒ष्मः।
तं व॑धेयं॒ तं स्तृ॑षीया॒नेन॒ ब्रह्म॑णा॒नेन॒ कर्म॑णा॒नया॑ मे॒न्या ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
यो व॑ आपो॒ऽपां भा॒गो॒३॒॑प्स्व॒न्तर्य॑जु॒ष्यो᳡ देव॒यज॑नः।
इ॒दं तमति॑ सृजामि॒ तं माभ्यव॑निक्षि।
तेन॒ तम॒भ्यति॑सृजामो॒ यो॒३॒॑स्मान्द्वेष्टि॒ यं व॒यं द्वि॒ष्मः।
तं व॑धेयं॒ तं स्तृ॑षीया॒नेन॒ ब्रह्म॑णा॒नेन॒ कर्म॑णा॒नया॑ मे॒न्या ॥
१५ यो व ...{Loading}...
Whitney
Translation
- What of you, O waters, is the portion of waters within the waters,
of the nature of sacrificial formula, sacrificing to the gods, that now
I let go; that let me not wash down against myself; that do we let go
against him who hates us, whom we hate; him may I slay (vadh), him may
I lay low, with this spell (bráhman), with this act, with this weapon
(mení).
Notes
⌊Render c: ’therewith (i.e. apām bhāgena = udavajreṇa) do we let
fly against (abhyati-sṛj) him or do we shoot against him who’ etc.;
i.e. ati-sṛj is used intransitively and “him” is governed by the
abhi-.⌋ ⌊Pādas b, c are repeated below as xvi. 1. 4, 5.⌋ At the
beginning of c read téna (accent-sign slipped out of place).
Griffith
Waters, your ceremonial share of Waters which the waters hold, which aids our sacrifice to Gods, This as a remnant here I leave. Do not thou wash it clean away. With this we let the man go by who hates us and whom we abhor. Him would I fain o’erthrow and slay with this our ceremonial act, with this our prayer, our thunder-bolt.
पदपाठः
यः। वः॒। आ॒पः॒। अ॒पाम्। भा॒गः। अ॒प्ऽसु। अ॒न्तः। य॒जु॒ष्यः᳡। दे॒व॒ऽयज॑नः। इ॒दम्। तम्। अति॑। सृ॒जा॒मि॒। तम्। मा। अ॒भि॒ऽअव॑निक्षि। तेन॑। तम्। अ॒भि॒ऽअति॑सृजामः। यः। अ॒स्मान्। द्वेष्टि॑। यम्। व॒यम्। द्वि॒ष्मः। तम्। व॒धे॒य॒म्। तम्। स्तृ॒षी॒य॒। अ॒नेन॑। ब्रह्म॑णा। अ॒नेन॑। कर्म॑णा। अ॒नया॑। मे॒न्या। ५.१५।
अधिमन्त्रम् (VC)
- आपः, चन्द्रमाः
- सिन्धुद्वीपः
- चतुरवसाना दशपदा त्रैष्टुभगर्भातिधृतिः
- विजय प्राप्ति सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
विद्वानों के कर्तव्य का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (आपः) हे विद्वानो ! (यः) जो (वः अपाम्) तुम विद्वानों का (भागः) अंश (अप्सु अन्तः) विद्वानों के बीच (यजुष्यः) पूजायोग्य और (देवयजनः) विद्वानों करके संगतियोग्य है। (इदम्) अब (तम्) उस [तुम्हारे पूजनीय अंश] को (अति) आदरपूर्वक (सृजामि) मैं सिद्ध करता हूँ, (तम्) उस [अंश] को (मा अभ्यवनिक्षि) मैं न धो डालूँ [न नष्ट करूँ]। (तेन) उस [पूजनीय अंश] से (तम्) उस [शत्रु] को (अभ्यतिसृजामः) हम हराकर छोड़ते हैं, (यः) जो (अस्मान्) हम से (द्वेष्टि) कुप्रीति करता है और (यम्) जिससे (वयम्) हम (द्विष्मः) कुप्रीति करते हैं। (अनेन ब्रह्मणा) इस वेदज्ञान से, (अनेन कर्मणा) इस कर्म से और (अनया मेन्या) इस वज्र से (तम्) उस [दुष्ट] को (वधेयम्) मैं मारूँ और (तम्) उसको (स्तृषीय) मैं ढक लूँ ॥१५॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - मनुष्यों को योग्य है कि दृढ़तापूर्वक विद्वानों से उत्तम शिक्षा ग्रहण करके और उनके उपकारों पर पानी न फेर कर वेदविद्या द्वारा बाहिरी और भीतरी शत्रुओं का नाश करें ॥१५॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: १५−(यः) (वः) युष्माकम् (आपः) म० ६। हे विद्वांसः (अपाम्) म० ६। विदुषाम् (भागः) अंशः (अप्सु) विद्वत्सु (अन्तः) मध्ये (यजुष्यः) यजुष्-यत्। पूजार्हः (देवयजनः) विद्वद्भिः संगन्तव्यः (इदम्) इदानीम् (तम्) भागम् (अति) पूजायाम् (सृजामि) निष्पादयामि (मा अभ्यवनिक्षि) णिजिर् शौचपोषणयोः−लुङ्। मा अभितोऽवशोधयामि। न विनाशयामि (तेन) भागेन (तम्) शत्रुम् (अभ्यतिसृजामः) अभिभूय सर्वतो त्यजामः। वशीकुर्मः (यः) अप्रीतिं कुर्मः (तम्) (वधेयम्) वध हिंसायाम्-लिङ्। अहं हन्याम् (तम्) (स्तृषीय) स्तृञ् आच्छादने-आ० लिङ्। आच्छादितं क्रियासम् (अनेन) (ब्रह्मणा) वेदज्ञानेन (अनेन) (कर्मणा) (अनया) (मेन्या) अ० २।११।१। वज्रेण ॥
१६ यो व
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
यो व॑ आपो॒ऽपामू॒र्मिर॒प्स्व१॒॑न्तर्य॑जु॒ष्यो᳡ देव॒यज॑नः।
इ॒दं तमति॑ सृजामि॒ तं माभ्यव॑निक्षि।
तेन॒ तम॒भ्यति॑सृजामो॒ यो॒३॒॑स्मान्द्वेष्टि॒ यं व॒यं द्वि॒ष्मः।
तं व॑धेयं॒ तं स्तृ॑षीया॒नेन॒ ब्रह्म॑णा॒नेन॒ कर्म॑णा॒नया॑ मे॒न्या ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
यो व॑ आपो॒ऽपामू॒र्मिर॒प्स्व१॒॑न्तर्य॑जु॒ष्यो᳡ देव॒यज॑नः।
इ॒दं तमति॑ सृजामि॒ तं माभ्यव॑निक्षि।
तेन॒ तम॒भ्यति॑सृजामो॒ यो॒३॒॑स्मान्द्वेष्टि॒ यं व॒यं द्वि॒ष्मः।
तं व॑धेयं॒ तं स्तृ॑षीया॒नेन॒ ब्रह्म॑णा॒नेन॒ कर्म॑णा॒नया॑ मे॒न्या ॥
१६ यो व ...{Loading}...
Whitney
Translation
- What of you, O waters, is the wave of the waters within the waters,
etc. etc.
Notes
Griffith
यो व॑ आपो॒ऽपामू॒र्मिर॒प्स्व॑१न्तर्य॑जु॒ष्योऽदेव॒यज॑नः ।
इ॒दं तमति॑ सृजामि॒ तं माभ्यव॑निक्षि ।
तेन॒ तम॒भ्यति॑सृजामो॒ यो॒३स्मान् द्वेष्टि॒ यं व॒यं द्वि॒ष्मः ।
तं व॑धेयं॒ तं स्तृ॑षीया॒नेन॒ ब्रह्म॑णा॒नेन॒ कर्म॑णा॒नया॑ मे॒न्या॥१६॥
पदपाठः
यः। वः॒। आ॒पः॒। अ॒पाम्। ऊ॒र्मिः। अ॒प्ऽसु। अ॒न्तः। य॒जु॒ष्यः᳡। दे॒व॒ऽयज॑नः। इ॒दम्। तम्। अति॑। सृ॒जा॒मि॒। तम्। मा। अ॒भि॒ऽअव॑निक्षि। तेन॑। तम्। अ॒भि॒ऽअति॑सृजामः। यः। अ॒स्मान्। द्वेष्टि॑। यम्। व॒यम्। द्वि॒ष्मः। तम्। व॒धे॒य॒म्। तम्। स्तृ॒षी॒य॒। अ॒नेन॑। ब्रह्म॑णा। अ॒नेन॑। कर्म॑णा। अ॒नया॑। मे॒न्या। ५.१६।
अधिमन्त्रम् (VC)
- आपः, चन्द्रमाः
- सिन्धुद्वीपः
- चतुरवसाना दशपदा त्रैष्टुभगर्भातिधृतिः
- विजय प्राप्ति सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
विद्वानों के कर्तव्य का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (आपः) हे विद्वानो ! (यः) जो (वः अपाम्) तुम विद्वानों का (ऊर्मिः) वेग (अप्सु अन्तः) विद्वानों के बीच…. मन्त्र १५ ॥१६॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - मन्त्र १५ के समान है ॥१६॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: १६−(ऊर्मिः) अर्तेरूच्च। उ० ४।४४। ऋ गतौ−मि, ऊत्वम्। तरङ्गः। प्रकाशः। वेगः। अन्यत् पूर्ववत्−म० १५ ॥
१७ यो व
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
यो व॑ आपो॒ऽपां व॒त्सोऽप्स्व॒न्तर्य॑जु॒ष्यो᳡ देव॒यज॑नः।
इ॒दं तमति॑ सृजामि॒ तं माभ्यव॑निक्षि।
तेन॒ तम॒भ्यति॑सृजामो॒ यो॒३॒॑स्मान्द्वेष्टि॒ यं व॒यं द्वि॒ष्मः।
तं व॑धेयं॒ तं स्तृ॑षीया॒नेन॒ ब्रह्म॑णा॒नेन॒ कर्म॑णा॒नया॑ मे॒न्या ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
यो व॑ आपो॒ऽपां व॒त्सोऽप्स्व॒न्तर्य॑जु॒ष्यो᳡ देव॒यज॑नः।
इ॒दं तमति॑ सृजामि॒ तं माभ्यव॑निक्षि।
तेन॒ तम॒भ्यति॑सृजामो॒ यो॒३॒॑स्मान्द्वेष्टि॒ यं व॒यं द्वि॒ष्मः।
तं व॑धेयं॒ तं स्तृ॑षीया॒नेन॒ ब्रह्म॑णा॒नेन॒ कर्म॑णा॒नया॑ मे॒न्या ॥
१७ यो व ...{Loading}...
Whitney
Translation
- What of you, O waters, is the young (vatsá) of the waters within
the waters, etc. etc.
Notes
Griffith
यो व॑ आ॒पोऽपां व॒त्त्सो॒ऽप्स्व॑१न्तर्य॑जु॒ष्योऽदेव॒यज॑नः ।
इ॒दं तमति॑ सृजामि॒ तं माभ्यव॑निक्षि ।
तेन॒ तम॒भ्यति॑सृजामो॒ यो॒३स्मान् द्वेष्टि॒ यं व॒यं द्वि॒ष्मः ।
तं व॑धेयं॒ तं स्तृ॑षीया॒नेन॒ ब्रह्म॑णा॒नेन॒ कर्म॑णा॒नया॑ मे॒न्या ॥१७॥
पदपाठः
यः। व॒ ः। आ॒पः॒। अ॒पाम्। व॒त्सः। अ॒प्ऽसु। अ॒न्तः। य॒जु॒ष्यः᳡। दे॒व॒ऽयज॑नः। इ॒दम्। तम्। अति॑। सृ॒जा॒मि॒। तम्। मा। अ॒भि॒ऽअव॑निक्षि। तेन॑। तम्। अ॒भि॒ऽअति॑सृजामः। यः। अ॒स्मान्। द्वेष्टि॑। यम्। व॒यम्। द्वि॒ष्मः। तम्। व॒धे॒य॒म्। तम्। स्तृ॒षी॒य॒। अ॒नेन॑। ब्रह्म॑णा। अ॒नेन॑। कर्म॑णा। अ॒नया॑। मे॒न्या। ५.१७।
अधिमन्त्रम् (VC)
- आपः, चन्द्रमाः
- सिन्धुद्वीपः
- चतुरवसाना दशपदा त्रैष्टुभगर्भातिधृतिः
- विजय प्राप्ति सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
विद्वानों के कर्तव्य का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (आपः) हे विद्वानो ! (यः) जो (वः अपाम्) तुम विद्वानों का (वत्सः) निवास (अप्सु अन्तः) विद्वानों के बीच…. मन्त्र १५ ॥१७॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - मन्त्र १५ के समान है ॥१७॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: १७−(वत्सः) वृतॄवदिवचिवसि०। उ० ३।६२। वस निवासे-स प्रत्ययः। निवासः। अन्यत् पूर्ववत्−म० १५ ॥
१८ यो व
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
यो व॑ आपो॒ऽपां वृ॑ष॒भो॒३॒॑प्स्व॒न्तर्य॑जु॒ष्यो᳡ देव॒यज॑नः।
इ॒दं तमति॑ सृजामि॒ तं माभ्यव॑निक्षि।
तेन॒ तम॒भ्यति॑सृजामो॒ यो॒३॒॑स्मान्द्वेष्टि॒ यं व॒यं द्वि॒ष्मः।
तं व॑धेयं॒ तं स्तृ॑षीया॒नेन॒ ब्रह्म॑णा॒नेन॒ कर्म॑णा॒नया॑ मे॒न्या ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
यो व॑ आपो॒ऽपां वृ॑ष॒भो॒३॒॑प्स्व॒न्तर्य॑जु॒ष्यो᳡ देव॒यज॑नः।
इ॒दं तमति॑ सृजामि॒ तं माभ्यव॑निक्षि।
तेन॒ तम॒भ्यति॑सृजामो॒ यो॒३॒॑स्मान्द्वेष्टि॒ यं व॒यं द्वि॒ष्मः।
तं व॑धेयं॒ तं स्तृ॑षीया॒नेन॒ ब्रह्म॑णा॒नेन॒ कर्म॑णा॒नया॑ मे॒न्या ॥
१८ यो व ...{Loading}...
Whitney
Translation
- What of you, O waters, is the bull of the waters within the waters
etc. etc.
Notes
Griffith
यो व॑ आपो॒ऽपां वृ॑ष॒भो॒ऽ३प्स्व॑न्तर्य॑जु॒ष्योऽदेव॒यज॑नः ॥
पदपाठः
यः। वः॒। आ॒पः॒। अ॒पाम्। वृ॒ष॒भः। अ॒प्ऽसु। अ॒न्तः। य॒जु॒ष्यः᳡। दे॒व॒ऽयज॑नः। इ॒दम्। तम्। अति॑। सृ॒जा॒मि॒। तम्। मा। अ॒भि॒ऽअव॑निक्षि। तेन॑। तम्। अ॒भि॒ऽअति॑सृजामः। यः। अ॒स्मान्। द्वेष्टि॑। यम्। व॒यम्। द्वि॒ष्मः। तम्। व॒धे॒य॒म्। तम्। स्तृ॒षी॒य॒। अ॒नेन॑। ब्रह्म॑णा। अ॒नेन॑। कर्म॑णा। अ॒नया॑। मे॒न्या। ५.१८।
अधिमन्त्रम् (VC)
- आपः, चन्द्रमाः
- सिन्धुद्वीपः
- चतुरवसाना दशपदा त्रैष्टुभगर्भातिधृतिः
- विजय प्राप्ति सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
विद्वानों के कर्तव्य का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (आपः) हे विद्वानो ! (यः) जो (वः अपाम्) तुम विद्वानों का (वृषभः) महापराक्रमी स्वभाव (अप्सु अन्तः) विद्वानों के बीच…. मन्त्र १५ ॥१८॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - मन्त्र १५ के समान है ॥१८॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: १८−(वृषभः) अ० ४।५।१। वृष प्रजननैश्ययोः-अभच्, कित्। महापराक्रमी स्वभावः। अन्यत् पूर्ववत् म० १५ ॥
१९ यो व
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
यो व॑ आपो॒ऽपां हि॑रण्यग॒र्भो॒३॒॑प्स्व॒न्तर्य॑जु॒ष्यो᳡ देव॒यज॑नः।
इ॒दं तमति॑ सृजामि॒ तं माभ्यव॑निक्षि।
तेन॒ तम॒भ्यति॑सृजामो॒ यो॒३॒॑स्मान्द्वेष्टि॒ यं व॒यं द्वि॒ष्मः।
तं व॑धेयं॒ तं स्तृ॑षीया॒नेन॒ ब्रह्म॑णा॒नेन॒ कर्म॑णा॒नया॑ मे॒न्या ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
यो व॑ आपो॒ऽपां हि॑रण्यग॒र्भो॒३॒॑प्स्व॒न्तर्य॑जु॒ष्यो᳡ देव॒यज॑नः।
इ॒दं तमति॑ सृजामि॒ तं माभ्यव॑निक्षि।
तेन॒ तम॒भ्यति॑सृजामो॒ यो॒३॒॑स्मान्द्वेष्टि॒ यं व॒यं द्वि॒ष्मः।
तं व॑धेयं॒ तं स्तृ॑षीया॒नेन॒ ब्रह्म॑णा॒नेन॒ कर्म॑णा॒नया॑ मे॒न्या ॥
१९ यो व ...{Loading}...
Whitney
Translation
- What of you, O waters, is the golden embryo of the waters within
the waters, etc. etc.
Notes
Griffith
इ॒दं तमति॑ सृजामि॒ तं माभ्यव॑निक्षि ।
तेन॒ तम॒भ्यति॑सृजामो॒ यो॒३स्मान् द्वेष्टि॒ यं व॒यं द्वि॒ष्मः ।
तं व॑धेयं॒ तं स्तृ॑षीया॒नेन॒ ब्रह्म॑णा॒नेन॒ कर्म॑णा॒नया॑ मे॒न्या ॥१८॥
पदपाठः
यः। वः॒। आ॒पः॒। अ॒पाम्। हि॒र॒ण्य॒ऽग॒र्भः। अ॒प्ऽसु। अ॒न्तः। य॒जु॒ष्यः᳡। दे॒व॒ऽयज॑नः। इ॒दम्। तम्। अति॑। सृ॒जा॒मि॒। तम्। मा। अ॒भि॒ऽअव॑निक्षि। तेन॑। तम्। अ॒भि॒ऽअति॑सृजामः। यः। अ॒स्मान्। द्वेष्टि॑। यम्। व॒यम्। द्वि॒ष्मः। तम्। व॒धे॒य॒म्। तम्। स्तृ॒षी॒य॒। अ॒नेन॑। ब्रह्म॑णा। अ॒नेन॑। कर्म॑णा। अ॒नया॑। मे॒न्या। ५.१९।
अधिमन्त्रम् (VC)
- आपः, चन्द्रमाः
- सिन्धुद्वीपः
- चतुरवसाना दशपदा त्रैष्टुभगर्भा कृतिः
- विजय प्राप्ति सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
विद्वानों के कर्तव्य का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (आपः) हे विद्वानो ! (यः) जो (वः अपाम्) तुम विद्वानों का (हिरण्यगर्भः) कामनायोग्य [तेजों] का आधार (अप्सु अन्तः) विद्वानों के बीच…. मन्त्र १५ ॥१९॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - मन्त्र १५ के समान है ॥१९॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: १९−(हिरण्यगर्भः) अ० ४।२।७। हर्यतेः कन्यन् हिरच्। उ० ४।४४। हर्य गतिकान्त्योः-कन्यन्, हिरादेशः। कमनीयानां तेजसामाधारः। अन्यत् पूर्ववत्…. म० १५ ॥
२० यो व
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
यो व॑ आपो॒ऽपामश्मा॒ पृश्नि॑र्दि॒व्यो॒३॒॑प्स्व॒न्तर्य॑जु॒ष्यो᳡ देव॒यज॑नः।
इ॒दं तमति॑ सृजामि॒ तं माभ्यव॑निक्षि।
तेन॒ तम॒भ्यति॑सृजामो॒ यो॒३॒॑स्मान्द्वेष्टि॒ यं व॒यं द्वि॒ष्मः।
तं व॑धेयं॒ तं स्तृ॑षीया॒नेन॒ ब्रह्म॑णा॒नेन॒ कर्म॑णा॒नया॑ मे॒न्या ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
यो व॑ आपो॒ऽपामश्मा॒ पृश्नि॑र्दि॒व्यो॒३॒॑प्स्व॒न्तर्य॑जु॒ष्यो᳡ देव॒यज॑नः।
इ॒दं तमति॑ सृजामि॒ तं माभ्यव॑निक्षि।
तेन॒ तम॒भ्यति॑सृजामो॒ यो॒३॒॑स्मान्द्वेष्टि॒ यं व॒यं द्वि॒ष्मः।
तं व॑धेयं॒ तं स्तृ॑षीया॒नेन॒ ब्रह्म॑णा॒नेन॒ कर्म॑णा॒नया॑ मे॒न्या ॥
२० यो व ...{Loading}...
Whitney
Translation
- What of you, O waters, is the heavenly spotted stone of the waters
within the waters, etc. etc.
Notes
Griffith
यो व॑ आपो॒ऽपां हि॑रण्यग॒र्भो॒३प्स्व॑न्तर्य॑जु॒ष्योऽदेव॒यज॑नः ।
इ॒दं तमति॑ सृजामि॒ तं माभ्यव॑निक्षि ।
तेन॒ तम॒भ्यति॑सृजामो॒ यो॒३स्मान् द्वेष्टि॒ यं व॒यं द्वि॒ष्मः ।
तं व॑धेयं॒ तं स्तृ॑षीया॒नेन॒ ब्रह्म॑णा॒नेन॒ कर्म॑णा॒नया॑ मे॒न्या ॥१९॥
पदपाठः
यः। वः॒। आ॒पः॒। अ॒पाम्। अश्मा॑। पृश्निः॑। दि॒व्यः। अ॒प्ऽसु। अ॒न्तः। य॒जु॒ष्यः᳡। दे॒व॒ऽयज॑नः। इ॒दम्। तम्। अति॑। सृ॒जा॒मि॒। तम्। मा। अभिऽअवनिक्षि। तेन। तम्। अ॒भि॒ऽअति॑सृजामः। यः। अ॒स्मान्। द्वेष्टि॑। यम्। व॒यम्। द्वि॒ष्मः। तम्। व॒धे॒य॒म्। तम्। स्तृ॒षी॒य॒। अ॒नेन॑। ब्रह्म॑णा। अ॒नेन॑। कर्म॑णा। अ॒नया॑। मे॒न्या। ५.२०।
अधिमन्त्रम् (VC)
- आपः, चन्द्रमाः
- सिन्धुद्वीपः
- चतुरवसाना दशपदा त्रैष्टुभगर्भा कृतिः
- विजय प्राप्ति सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
विद्वानों के कर्तव्य का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (आपः) हे विद्वानो ! (यः) जो (वः अपाम्) तुम विद्वानों का (दिव्यः) दिव्य (अश्मा) व्यापक गुण (पृश्निः) सूर्य [समान] (अप्सु अन्तः) विद्वानों के बीच…. मन्त्र १५ ॥२०॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - मन्त्र १५ के समान है ॥२०॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: २०−(अश्मा) अशू व्याप्तौ अश भोजने वा−मनिन्। व्यापकस्वभावः (पृश्निः) अ० १।११।४। पृश्निरादित्यो भवति−प्राश्नुत एनं वर्ण इति नैरुक्ताः संस्प्रष्टा रसान् संस्प्रष्टा भासं ज्योतिषां, संस्पृष्टो भासेति वा-निरु० २।१४। सूर्यो यथा (दिव्यः) उत्तमः। अन्यत् पूर्ववत्−म० १५ ॥
२१ यो व
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
यो व॑ आपो॒ऽपाम॒ग्नयो॒ऽप्स्व१॒॑न्तर्य॑जु॒ष्यो॑ष्या᳡ देव॒यज॑नाः।
इ॒दं तानति॑ सृजामि॒ तं माभ्यव॑निक्षि।
तैस्तम॒भ्यति॑सृजामो॒ यो॒३॒॑स्मान्द्वेष्टि॒ यं व॒यं द्वि॒ष्मः।
तं व॑धेयं॒ तं स्तृ॑षीया॒नेन॒ ब्रह्म॑णा॒नेन॒ कर्म॑णा॒नया॑ मे॒न्या ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
यो व॑ आपो॒ऽपाम॒ग्नयो॒ऽप्स्व१॒॑न्तर्य॑जु॒ष्यो॑ष्या᳡ देव॒यज॑नाः।
इ॒दं तानति॑ सृजामि॒ तं माभ्यव॑निक्षि।
तैस्तम॒भ्यति॑सृजामो॒ यो॒३॒॑स्मान्द्वेष्टि॒ यं व॒यं द्वि॒ष्मः।
तं व॑धेयं॒ तं स्तृ॑षीया॒नेन॒ ब्रह्म॑णा॒नेन॒ कर्म॑णा॒नया॑ मे॒न्या ॥
२१ यो व ...{Loading}...
Whitney
Translation
- What of you, O waters, are the fires of the waters within the
waters, of the nature of sacrificial formula, sacrificing to the gods,
them now I let go; them let me not wash down against myself; them we let
go against him who hates us, etc. etc.
Notes
⌊For c: ‘with them do we let fly against him who’ etc., as in vs.
15.⌋ In vss. 17-21, after apām, Ppp. reads bindur, vego, vatso, gāvo,
garbho respectively. For the quotations in Kāuś. of the common
pratīka of vss. 15-21, together with those of vss. 42 and 50, ⌊see the
introduction⌋. In all the verses it is possible only by violence to make
out the structure called for by the Anukramaṇī. ⌊Delete the accent-mark
over agnáyo.⌋
Griffith
यो व॑ आपो॒ऽपामश्मा॒ पृश्नि॑र्दि॒व्यो॒३प्स्व॑१न्तर्य॑जु॒ष्योऽदेव॒यज॑नः ।
इ॒दं तमति॑ सृजामि॒ तं माभ्यव॑निक्षि ।
तेन॒ तम॒भ्यति॑सृजामो॒ यो॒३स्मान् द्वेष्टि॒ यं व॒यं द्वि॒ष्मः ।
तं व॑धेयं॒ तं स्तृ॑षीया॒नेन॒ ब्रह्म॑णा॒नेन॒ कर्म॑णा॒नया॑ मे॒न्या ॥२०॥
पदपाठः
ये। वः॒। आ॒पः॒। अ॒पाम्। अ॒ग्नयः॑। अ॒प्ऽसु। अ॒न्तः। य॒जु॒ष्याः᳡। दे॒व॒ऽयज॑नाः। इ॒दम्। तान्। अति॑। सृ॒जा॒मि॒। तान्। मा। अ॒भि॒ऽअव॑निक्षि। तैः। तम्। अ॒भि॒ऽअति॑सृजामः। यः। अ॒स्मान्। द्वेष्टि॑। यम्। व॒यम्। द्वि॒ष्मः। तम्। व॒धे॒य॒म्। तम्। स्तृ॒षी॒य॒। अ॒नेन॑। ब्रह्म॑णा। अ॒नेन॑। कर्म॑णा। अ॒नया॑। मे॒न्या। ५.२१।
अधिमन्त्रम् (VC)
- आपः, चन्द्रमाः
- सिन्धुद्वीपः
- चतुरवसाना दशपदा त्रैष्टुभगर्भातिधृतिः
- विजय प्राप्ति सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
विद्वानों के कर्तव्य का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (आपः) हे विद्वानो ! (ये) जो (वः अपाम्) तुम विद्वानों के (अग्नयः) ज्ञानप्रकाश (अप्सु अन्तः) विद्वानों के बीच (यजुष्यः) पूजायोग्य और (देवयजनाः) विद्वानों करके सङ्गति योग्य हैं, (इदम्) अब (तान्) उन [तुम्हारे ज्ञानप्रकाशों] को (अति) आदरपूर्वक (सृजामि) मैं सिद्ध करता हूँ, (तान्) उन [ज्ञानप्रकाशों] को (मा अभ्यवनिक्षि) मैं न धो डालूँ [न नष्ट करूँ]। (तैः) उन [ज्ञानप्रकाशों] से (तम्) उस [शत्रु] को (अभ्यतिसृजामः) हम हराकर छोड़ते हैं (यः) (जो (अस्मान्) हम से (द्वेष्टि) कुप्रीति करता है और (यम्) जिससे (वयम्) हम (द्विष्मः) कुप्रीति करते हैं। (अनेन ब्रह्मणा) इस वेदज्ञान से, (अनेन कर्मणा) इस कर्म से और (अनया मेन्या) इस वज्र से (तम्) उस [दुष्ट] को (वधेयम्) मैं मारूँ और (तम्) उसको (स्तृषीय) ढक लूँ ॥२१॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - जो मनुष्य विद्वानों के सत्सङ्ग से सुशिक्षित होकर दृढचित्त रहते और उनके उपकारों पर पानी नहीं फेरते, वे दुष्ट शत्रु को जीतने में समर्थ होते हैं ॥२१॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: २१−(अग्नयः) ज्ञानप्रकाशाः। अन्यत् पूर्वगतमन्त्रात् १५ यथाविधि संयोजनीयम् ॥
२२ यदर्वाचीनं त्रैहायणादनृतम्
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
यद॑र्वा॒चीनं॑ त्रैहाय॒णादनृ॑तं॒ किं चो॑दि॒म।
आपो॑ मा॒ तस्मा॒त्सर्व॑स्माद्दुरि॒तात्पा॒न्त्वंह॑सः ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
यद॑र्वा॒चीनं॑ त्रैहाय॒णादनृ॑तं॒ किं चो॑दि॒म।
आपो॑ मा॒ तस्मा॒त्सर्व॑स्माद्दुरि॒तात्पा॒न्त्वंह॑सः ॥
२२ यदर्वाचीनं त्रैहायणादनृतम् ...{Loading}...
Whitney
Translation
- What untruth soever we have spoken since a three years’ period,—let
the waters protect me from all that difficulty, from distress.
Notes
We had the second half-verse as vii. 64. 1 c, d; and Ppp. has again
the same variants as there; it also reads in a āikahāyanāt. The
word trāihāyaṇā́t (p. trāihāyanā́t) is noted in Prāt. iv. 83. The
verse is quoted in Kāuś. 46. 50 in a. prāyaścitta ceremony ⌊Keś.:
for lying or cheating⌋; and it is reckoned (see note to Kāuś. 32. 27) as
belonging to the aṅholin̄ga gaṇa. The Anukr. does not heed the
redundant syllable in a.
Griffith
Whatever evil I have done within this last triennium, From all that woe and misery let the waters shield and guard me well.
पदपाठः
यत्। अर्वा॒चीन॑म्। त्रै॒हा॒य॒नात्। अनृ॑तम्। किम्। च॒। ऊ॒दि॒म। आपः॑। मा॒। तस्मा॑त्। सर्व॑स्मात्। दुः॒ऽइ॒तात्। पा॒न्तु॒। अंह॑सः। ५.२२।
अधिमन्त्रम् (VC)
- आपः, चन्द्रमाः
- सिन्धुद्वीपः
- अनुष्टुप्
- विजय प्राप्ति सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
विद्वानों के कर्तव्य का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (त्रैहायणात्) तीन उद्योगों [परमेश्वर के कर्म, उपासना और ज्ञान] से [अलग होकर] (यत् किम् च) जो कुछ भी (अर्वाचीनम्) नीच कर्म में होनेवाले (अनृतम्) झूँठ को (ऊदिम) हम बोले हैं, (आपः) विद्वान् लोग (मा) मुझको (तस्मात् सर्वस्मात्) उस सब (दुरितात्) कठिन (अंहसः) अपराध से (पान्तु) बचावें ॥२२॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - मनुष्य विद्वानों के सत्सङ्ग द्वारा परमेश्वर के कर्म, उपासना और ज्ञान की प्राप्ति से मिथ्या कथन आदि दुराचारों को छोड़कर धर्मात्मा होवें ॥२२॥ इस मन्त्र का उत्तर भाग आ चुका है-अ० ७।६४।१ ॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: २२−(यत्) (अर्वाचीनम्) अवर+अञ्च गतौ-क्विन्, अर्वादेशः, अर्वाच्-ख प्रत्ययः। अर्वाचि अवरे अधमे कर्मणि भवम् (त्रैहायणात्) हश्च व्रीहिकालयोः। पा० ३।१।१८४। ओहाक् त्यागे, ओहाङ् गतौ च−ण्युट् बाहुलकात्। आतो युक् चिण्कृतोः। पा० ७।३।३३। युक्। तस्य समूहः। पा० ४।२।३७। अण्। त्रयाणां हायनानां गतीनां परमेश्वरस्य कर्मोपासनाज्ञानरूपाणामुद्योगानां समूहस्त्रैहायनं तस्मात् पृथक् भूत्वा (अनृतम्) असत्यम् (किम् च) किंचन (ऊदिम) वयं कथिवन्तः (आपः) म० ६। विद्वांसः (मा) माम् (तस्मात्) (सर्वस्मात्) (दुरितात्) कठिनात् (पान्तु) (अहंसः) अपराधात् ॥
२३ समुद्रं वः
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
स॑मु॒द्रं वः॒ प्र हि॑णोमि॒ स्वां योनि॒मपी॑तन।
अरि॑ष्टाः॒ सर्व॑हायसो॒ मा च॑ नः॒ किं च॒नाम॑मत् ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
स॑मु॒द्रं वः॒ प्र हि॑णोमि॒ स्वां योनि॒मपी॑तन।
अरि॑ष्टाः॒ सर्व॑हायसो॒ मा च॑ नः॒ किं च॒नाम॑मत् ॥
२३ समुद्रं वः ...{Loading}...
Whitney
Translation
- I send you forth to the ocean; go ye unto your own lair; uninjured,
of completed years (?); and let nothing whatever ail (am) us.
Notes
The third pāda apparently belongs to ‘us,’ though out of construction.
⌊As to -hāyas, of. viii. 2. 7, note, and Bergaigne, Rel. Véd., iii.
287.⌋ The last pāda occurred above, as vi. 57. 3 b. The first two
pādas, with the first word of the third, are found also in several
sūtras: śśS. iv. 11. 6; LśS. ii. i. 7; PGS. i. 3. 14; AśS. iii. 11. 6;
Āp. xiii. 18. 1; iv. 14. 4; the first three read in b abhi
gacchata, the others api gacchata (and Āp. iv. 14. 4 has acchidraḥ
instead of ariṣṭāḥ); the end of the verse is entirely different from
ours, and more or less discordant in the various works. ⌊See also MGS.
ii. 11. 18 and the Index, p. 157.⌋ Kāuś. quotes the verse at 6. 17, in a
parvan ceremony; and with vs. 24, at 136. 6. Ppp. reads in a vo
’pasṛjāmi ⌊and inverts the order of vss. 23 and 24⌋.
Griffith
Onward I urge your gathered floods: enter your own abiding- place, Uninjured and with all your strength. Let nothing bend or bow us down.
पदपाठः
स॒मु॒द्रम्। वः॒। प्र। हि॒णो॒मि॒। स्वाम्। योनि॑म्। अपि॑। इ॒त॒न॒। अरि॑ष्टाः। सर्व॑ऽहायसः। मा। च॒। नः॒। किम्। च॒न। आ॒म॒म॒त्। ५.२३।
अधिमन्त्रम् (VC)
- आपः, चन्द्रमाः
- सिन्धुद्वीपः
- अनुष्टुप्
- विजय प्राप्ति सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
विद्वानों के कर्तव्य का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - [हे विद्वानो !] (वः) तुम्हें (समुद्रम्) प्राणियों के यथावत् उदय करनेहारे [परमात्मा] की ओर (प्र हिणोमि) मैं आगे बढ़ाता हूँ, (अरिष्टाः) बिना हारे हुए (सर्वहायसः) सब ओर गतिवाले तुम (स्वाम्) अपने (योनिम्) कारण को (अपि) ही (इतन) प्राप्त हो, (च) और (नः) हमें (किम् चन) कोई भी [दुःख] (मा आममत्) न पीड़ा देवे ॥२३॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - मनुष्य सब के आदि कारण जगदीश्वर की यथावत् भक्ति करके सब दुःखों से छूटें ॥२३॥ इस मन्त्र का पिछला पाद आ चुका है-अ० ६।५७।३ ॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: २३−(समुद्रम्) अ० १।१३।३। सम्+उत्+द्रु गतौ−ड प्रत्ययः, यद्वा, सम्+मुद हर्षे-रक्, यद्वा, सम्+उन्दी क्लेदने-रक्। समुद्रः कस्मात्समुद्द्रवन्त्यस्मादापः, समभिद्रवन्त्येनमापः, सम्मोदन्तेऽस्मिन् भूतानि समुदको भवति, समुनत्तीति वा-निरु० २।१०। समुद्र आदित्यः, समुद्र आत्मा-निरु० १४।१६। समुद्रः समुद्द्रवन्ति भूतानि यस्मात्सः-दयानन्दभाष्ये, यजु० ५।३३। सर्वे देवाः सम्यगुत्कर्षेण द्रवन्ति यत्रेति समुद्रः−महीधरभाष्ये, यजु० ५।३३। भूतानां समुदयकारणं परमात्मानम् (वः) युष्मान् (प्र) अग्रे (हिणोमि) हि गतिवृद्ध्योः-अन्तर्गतणिच्। हाययामि। गमयामि (स्वाम्) आत्मीयाम् (योनिम्) कारणम् (अपि) एव (इतन) लोटि तनादेशः। इत। प्राप्नुत (अरिष्टाः) अहिंसिताः (सर्वहायसः) अ० ८।२।७। सर्व+ओहाङ् गतौ-असुन्, युक्। सर्वगतयः (च) (नः) अस्मान् (किं चन) किमपि दुःखम् (मा आममत्) अ० ६।५७।३। अम पीडने लुङि चङि रूपम्। न पीडयेत् ॥
२४ अरिप्रा आपो
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अ॑रि॒प्रा आपो॒ अप॑ रि॒प्रम॒स्मत्।
प्रास्मदेनो॑ दुरि॒तं सु॒प्रती॑काः॒ प्र दुः॒ष्वप्न्यं॒ प्र मलं॑ वहन्तु ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
अ॑रि॒प्रा आपो॒ अप॑ रि॒प्रम॒स्मत्।
प्रास्मदेनो॑ दुरि॒तं सु॒प्रती॑काः॒ प्र दुः॒ष्वप्न्यं॒ प्र मलं॑ वहन्तु ॥
२४ अरिप्रा आपो ...{Loading}...
Whitney
Translation
- Free from defilement (-riprá) [are] the waters; [let them
carry] away from us defilement, forth from us sin, mishap (duritá),
they of good aspect; let them carry forth evil dreaming, forth filth.
Notes
The verse is in part repeated below, as xvi. 1. 10, 11.
[B¹. (vss. 25-35). Kāuśika.—ekādaśa. viṣṇukramadevatyā uta
pratimantroktadevatyāḥ. 25-35. 3-av. 6-p. yathākṣaraṁ
śakvaryatiśatvarī.]
[B². (vs. 36). Mārtvī (?).—5-p. atiśākvarātijāgatagarbhā ’ṣṭi. See
introduction.]
Griffith
May the pure Waters cleanse us from defilement, Fair to behold remove our sin and trouble, and bear away ill- dream and all pollution.
पदपाठः
अ॒रि॒प्राः। आपः॑। अप॑। रि॒प्रम्। अ॒स्मत्। प्र। अ॒स्मत्। एनः॑। दुः॒ऽइ॒तम्। सु॒ऽप्रती॑काः। प्र। दुः॒ऽस्वप्न्य॑म्। प्र। मल॑म्। व॒ह॒न्तु॒। ५.२४।
अधिमन्त्रम् (VC)
- आपः, चन्द्रमाः
- सिन्धुद्वीपः
- त्रिपदा विराड्गायत्री
- विजय प्राप्ति सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
विद्वानों के कर्तव्य का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (अरिप्राः) निर्दोष (आपः) विद्वान् लोग (रिप्रम्) पाप को (अस्मत्) हम से (अप) दूर [पहुँचावें] (सुप्रतीकाः) बड़ी प्रतीतिवाले वा सुन्दर रूपवाले लोग (अस्मत्) हम से (दुरितम्) कठिन (एनः) पाप को (प्र) दूर (दुः स्वप्न्यम्) दुष्ट स्वप्न को (प्र) दूर और (मलम्) मलिनता को (प्र) दूर (वहन्तु) पहुँचावें ॥२४॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - विद्वान् लोग घोर पापों से बचकर दूसरों को पापों से छुड़ा कर सुखी करते हैं ॥२४॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: २४−(अरिप्राः) निर्दोषाः (आपः) म० ६। विद्वांसः (अप) दूरे (रिप्रम्) अ० ६।५१।२। पापम् (अस्मत्) (प्र) दूरे (अस्मत्) (एनः) पापम् (दुरितम्) कठिनम् (सुप्रतीकाः) अ० ४।२१।६। सु+प्र+इण् गतौ-ईकन् तुट् च। शोभनप्रतीतिमन्तः। शोभनरूपाः (प्र) (दुःस्वप्न्यम्) दुष्टस्वप्नभावम् (प्र) (मलम्) मालिन्यम् (वहन्तु) गमयन्तु ॥
२५ विष्णोः क्रमोऽसि
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
विष्णोः॒ क्रमो॑ऽसि सपत्न॒हा पृ॑थि॒वीसं॑शितो॒ऽग्निते॑जाः।
पृ॑थि॒वीमनु॒ वि क्र॑मे॒ऽहं पृ॑थि॒व्यास्तं निर्भ॑जामो॒ यो॒३॒॑स्मान्द्वेष्टि॒ यं व॒यं द्वि॒ष्मः।
स मा जी॑वी॒त्तं प्रा॒णो ज॑हातु ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
विष्णोः॒ क्रमो॑ऽसि सपत्न॒हा पृ॑थि॒वीसं॑शितो॒ऽग्निते॑जाः।
पृ॑थि॒वीमनु॒ वि क्र॑मे॒ऽहं पृ॑थि॒व्यास्तं निर्भ॑जामो॒ यो॒३॒॑स्मान्द्वेष्टि॒ यं व॒यं द्वि॒ष्मः।
स मा जी॑वी॒त्तं प्रा॒णो ज॑हातु ॥
२५ विष्णोः क्रमोऽसि ...{Loading}...
Whitney
Translation
- Vishṇu’s stride art thou, rival-slaying, earth-sharpened
(-sáṁśita), Agni-brightened; after earth I stride out; from earth we
disportion him who hates us, whom we hate; let him not live; him let
breath quit.
Notes
The Pāipp. version of sections B. and C. agrees with that of our text
with only trifling differences; the details are not furnished. It is not
difficult to read this and the following verses of B. into śakvarī and
atiśakvarī verses, as required by the Anukr. (this, for example, as 10
- 10: 9 + 8: 9 + 10 = 56). The whole section, apparently, is quoted by
its common pratīka in Kāuś. 6. 14, to accompany the taking of the
Viṣṇu strides in a parvan ceremony; and again in 49. 14 ⌊after hurling
the water-bolts: cf. introd.⌋. ⌊Cf. vii. 31. 1 d.⌋
Griffith
Thou art the step of Vishnu, rival-slayer, sharpened by earth, aglow with fire of Agni, Earth have I ranged: from earth we bar him who hates us and whom we hate.
पदपाठः
विष्णोः॑। क्रमः॑। अ॒सि॒। स॒प॒त्न॒ऽहा। पृ॒थि॒वीऽसं॑शितः। अ॒ग्निऽते॑जाः। पृ॒थि॒वीम्। अनु॑। वि। क्र॒मे॒। अ॒हम्। पृ॒थि॒व्याः। तम्। निः। भ॒जा॒मः॒। यः। अ॒स्मान्। द्वेष्टि॑। यम्। व॒यम्। द्वि॒ष्मः। सः। मा। जी॒वी॒त्। तम्। प्रा॒णः। ज॒हा॒तु॒। ५.२५।
अधिमन्त्रम् (VC)
- विष्णुक्रमः
- कौशिकः
- त्र्यवसाना षट्पदा यथाक्षरं शक्वरी, अतिशक्वरी
- विजय प्राप्ति सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
विद्वानों के कर्तव्य का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - तू (विष्णोः) विष्णु [सर्वव्यापक परमेश्वर] से (क्रमः) पराक्रमयुक्त, (सपत्नहा) वैरियों का नाश करने हारा, (पृथिवीसंशितः) पृथिवी से तीक्ष्ण किया गया, (अग्नितेजाः) अग्नि से तेज पाया हुआ (असि) है। (पृथिवीम् अनु) पृथिवी के पीछे (अहम्) मैं (वि क्रमे) पराक्रम करता हूँ, (पृथिव्याः) पृथिवी से (तम्) उस [शत्रु] को (निः भजामः) हम भागरहित करते हैं, (यः) जो (अस्मान्) हम से (द्वेष्टि) द्वेष करता है और (यम्) जिससे (वयम्) हम (द्विष्मः) द्वेष करते हैं, (सः) वह (मा जीवीत्) न जीता रहे, (तम्) उसको (प्राणः) प्राण (जहातु) छोड़ देवे ॥२५॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - परमेश्वर की दी हुई अद्भुत शक्तियों से मनुष्य पृथिवी और अग्नि के उपकारों को विचार कर अपने दोषों और शत्रुओं का नाश करके आनन्दित होवे ॥२५॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: २५−(विष्णोः) सर्वव्यापकात् परमेश्वरात् (क्रमः) क्रम-अर्शआद्यच्। पराक्रमयुक्तः (असि) (सपत्नहा) शत्रुनाशकः (पृथिवीसंशितः) पृथिवीसकाशात् तीक्ष्णीकृतः (अग्नितेजः) अग्नेः प्राप्ततेजाः (पृथिवीम्) (अनु) अनुसृत्य (विक्रमे) पराक्रमं करोमि (अहम्) (पृथिव्याः) भूमिसकाशात् (तम्) शत्रुम् (निर्भजामः) भागहीनं कुर्मः (मा जीवीत्) लुङि रूपम्। न जीवेत्। अन्यद् गतम् ॥
२६ विष्णोः क्रमोऽसि
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
विष्णोः॒ क्रमो॑ऽसि सपत्न॒हान्तरि॑क्षसंशितो वा॒युते॑जाः।
अ॒न्तरि॑क्ष॒मनु॒ वि क्र॑मे॒ऽहं अ॒न्तरि॑क्षा॒त्तं निर्भ॑जामो॒ यो॒३॒॑स्मान्द्वेष्टि॒ यं व॒यं द्वि॒ष्मः।
स मा जी॑वी॒त्तं प्रा॒णो ज॑हातु ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
विष्णोः॒ क्रमो॑ऽसि सपत्न॒हान्तरि॑क्षसंशितो वा॒युते॑जाः।
अ॒न्तरि॑क्ष॒मनु॒ वि क्र॑मे॒ऽहं अ॒न्तरि॑क्षा॒त्तं निर्भ॑जामो॒ यो॒३॒॑स्मान्द्वेष्टि॒ यं व॒यं द्वि॒ष्मः।
स मा जी॑वी॒त्तं प्रा॒णो ज॑हातु ॥
२६ विष्णोः क्रमोऽसि ...{Loading}...
Whitney
Translation
- Vishṇu’s stride art thou, rival-slaying, atmosphere-sharpened,
Vayu-brightened; after atmosphere I stride out; from atmosphere we
disportion him who etc. etc.
Notes
Griffith
Ours is superior place and ours is conquest: may I in all fights tread down spite and malice. Let him not live, let vital breath desert him.
पदपाठः
विष्णोः॑। क्रमः॑। अ॒सि॒। स॒प॒त्न॒ऽहा। अ॒न्तरि॑क्षऽसंशितः। वा॒युऽते॑जाः। अ॒न्तरि॑क्षम्। अनु॑। वि। क्र॒मे॒। अ॒हम्। अ॒न्तरि॑क्षात्। तम्। निः। भ॒जा॒मः॒। यः। अ॒स्मान्। द्वेष्टि॑। यम्। व॒यम्। द्वि॒ष्मः। सः। मा। जी॒वी॒त्। तम्। प्रा॒णः। ज॒हा॒तु॒। ५.२६।
अधिमन्त्रम् (VC)
- विष्णुक्रमः
- कौशिकः
- त्र्यवसाना षट्पदा यथाक्षरं शक्वरी, अतिशक्वरी
- विजय प्राप्ति सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
विद्वानों के कर्तव्य का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - तू (विष्णोः) विष्णु [सर्वव्यापक परमेश्वर] से (क्रमः) पराक्रमयुक्त, (सपत्नहा) वैरियों का नाश करनेहारा, (अन्तरिक्षसंशितः) अन्तरिक्ष [मध्य लोक] से तीक्ष्ण किया गया, (वायुतेजाः) प्राण आदि वायु से तेज पाया हुआ (असि) है। (अन्तरिक्षम् अनु) अन्तरिक्ष के पीछे (अहम्) मैं (वि क्रमे) पराक्रम करता हूँ, (अन्तरिक्षात्) अन्तरिक्ष से (तम्) उस [शत्रु] को (निः भजामः) हम भागरहित करते हैं…… म० २५ ॥२६॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - मनुष्य अन्तरिक्ष और वायु के उपकारों को विचारकर संसार में उपकारी बने ॥२६॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: २६−(अन्तरिक्षसंशितः) अन्तरिक्षात् तीक्ष्णीकृतः (वायुतेजाः) वायुसकाशात् प्राप्ततेजाः। अन्यत् पूर्ववत् सुगमं च ॥
२७ विष्णोः क्रमोऽसि
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
विष्णोः॒ क्रमो॑ऽसि सपत्न॒हा द्यौसं॑शितः॒ सूर्य॑तेजाः।
दिव॒मनु॒ वि क्र॑मे॒ऽहं दि॒वस्तं निर्भ॑जामो॒ यो॒३॒॑स्मान्द्वेष्टि॒ यं व॒यं द्वि॒ष्मः।
स मा जिवी॒त्तं प्रा॒णो ज॑हातु ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
विष्णोः॒ क्रमो॑ऽसि सपत्न॒हा द्यौसं॑शितः॒ सूर्य॑तेजाः।
दिव॒मनु॒ वि क्र॑मे॒ऽहं दि॒वस्तं निर्भ॑जामो॒ यो॒३॒॑स्मान्द्वेष्टि॒ यं व॒यं द्वि॒ष्मः।
स मा जिवी॒त्तं प्रा॒णो ज॑हातु ॥
२७ विष्णोः क्रमोऽसि ...{Loading}...
Whitney
Translation
- Vishṇu’s stride art thou, rival-slaying, sky-sharpened,
sun-brightened; after the sky I stride out; from the sky we disportion
him who etc. etc.
Notes
A single ms. (R.) reads dyāúḥsaṁśitaḥ.
Griffith
विष्णोः॒ क्रमो॑ऽसि सपत्न॒हान्तरि॑क्षसंशितो वा॒युते॑जाः ।
अ॒न्तरि॑क्ष॒मनु॒ वि क्र॑मे॒ऽहम॒न्तरि॑क्षा॒त् तं निर्भ॑जामो॒ यो॒३स्मान् द्वेष्टि॒ यं व॒यं द्वि॒ष्मः ।
स मा जी॑वी॒त् तं प्रा॒णो ज॑हातु ॥२६॥२॥
पदपाठः
विष्णोः॑। क्रमः॑। अ॒सि॒। स॒प॒त्न॒ऽहा। द्यौऽसं॑शितः। सूर्य॑ऽतेजाः। दिव॑म्। अनु॑। वि। क्र॒मे॒। अ॒हम्। दि॒वः। तम्। निः। भ॒जा॒मः॒। यः। अ॒स्मान्। द्वेष्टि॑। यम्। व॒यम्। द्वि॒ष्मः। सः। मा। जी॒वी॒त्। तम्। प्रा॒णः। ज॒हा॒तु॒। ५.२७।
अधिमन्त्रम् (VC)
- विष्णुक्रमः
- कौशिकः
- त्र्यवसाना षट्पदा यथाक्षरं शक्वरी, अतिशक्वरी
- विजय प्राप्ति सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
विद्वानों के कर्तव्य का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - तू (विष्णोः) विष्णु [सर्वव्यापक परमेश्वर] से (क्रमः) पराक्रमयुक्त, (सपत्नहा) वैरियों का नाश करने हारा (द्यौसंशितः) आकाश से तीक्ष्ण किया गया, (सूर्यतेजाः) सूर्य से तेज पाया हुआ (असि) है। (दिवम् अनु) आकाश के पीछे (अहम्) मैं (वि क्रमे) पराक्रम करता हूँ, (दिवः) आकाश से (तम्) उस [शत्रु] को…. म० २५ ॥२७॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - मनुष्य संसार के आधार आकाश और वृष्टि आदि के कारण सूर्य के उपकारों को विचार कर संसार में उपकार करें ॥२७॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: २७−(द्यौसंशितः) छान्दसी वृद्धिः। द्युसंशितः। आकाशात् तीक्ष्णीकृतः (सूर्यतेजाः) सूर्यात् प्राप्ततेजाः (दिवम्) आकाशम् (दिवः) आकाशात्। अन्यत् पूर्ववत् ॥
२८ विष्णोः क्रमोऽसि
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
विष्णोः॒ क्रमो॑ऽसि सपत्न॒हा दिक्सं॑शितो॒ मन॑स्तेजाः।
दिशो॒ऽनु॒ वि क्र॑मे॒ऽहं दि॒ग्भ्यस्तं निर्भ॑जामो॒ यो॒३॒॑स्मान्द्वेष्टि॒ यं व॒यं द्वि॒ष्मः।
स मा जी॑वी॒त्तं प्रा॒णो ज॑हातु ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
विष्णोः॒ क्रमो॑ऽसि सपत्न॒हा दिक्सं॑शितो॒ मन॑स्तेजाः।
दिशो॒ऽनु॒ वि क्र॑मे॒ऽहं दि॒ग्भ्यस्तं निर्भ॑जामो॒ यो॒३॒॑स्मान्द्वेष्टि॒ यं व॒यं द्वि॒ष्मः।
स मा जी॑वी॒त्तं प्रा॒णो ज॑हातु ॥
२८ विष्णोः क्रमोऽसि ...{Loading}...
Whitney
Translation
- Vishṇu’s stride art thou, rival-slaying, quarter-sharpened,
mind-brightened; after the quarters I stride out; from the quarters we
disportion him who etc. etc.
Notes
Griffith
विष्णोः॒ क्रमो॑ऽसि सपत्न॒हा द्यौसं॑शितः॒ सूर्य॑तेजाः ।
दिव॒मनु॒ वि क्र॑मे॒ऽहं दि॒वस्तं निर्भ॑जामो॒ यो॒३स्मान् द्वेष्टि॒ यं व॒यं द्वि॒ष्मः।
स मा जी॑वी॒त् तं प्रा॒णो ज॑हातु॥२७॥३॥
पदपाठः
विष्णोः॑। क्रमः॑। अ॒सि॒। स॒प॒त्न॒ऽहा। दिक्ऽसं॑शितः। मनः॑ऽतेजाः। दिशः॑। अनु॑। वि। क्र॒मे॒। अ॒हम्। दि॒क्ऽभ्यः। तम्। निः। भ॒जा॒मः॒। यः। अ॒स्मान्। द्वेष्टि॑। यम्। व॒यम्। द्वि॒ष्मः। सः। मा। जी॒वी॒त्। तम्। प्रा॒णः। ज॒हा॒तु॒। ५.२८।
अधिमन्त्रम् (VC)
- विष्णुक्रमः
- कौशिकः
- त्र्यवसाना षट्पदा यथाक्षरं शक्वरी, अतिशक्वरी
- विजय प्राप्ति सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
विद्वानों के कर्तव्य का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - तू (विष्णोः) विष्णु [सर्वव्यापक परमेश्वर] से, (क्रमः) पराक्रमयुक्त, (सपत्नहा) वैरियों का नाश करने हारा (दिक्संशितः) दिशाओं से तीक्ष्ण किया गया, (मनस्तेजाः) मन से तेज पाया हुआ (असि) है। (दिशः अनु) दिशाओं के पीछे (अहम्) मैं (वि क्रमे) पराक्रम करता हूँ, (दिग्भ्यः) दिशाओं से (तम्) उस [शत्रु] को…. म० २५ ॥२८॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - मनुष्य दिशाओं के और मन के ज्ञान से उपकार लेकर उपकारी होवें ॥२८॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: २८−(दिक्संशितः) दिक्सकाशात् तीक्ष्णीकृतः (मनस्तेजाः) मनसः प्राप्ततेजाः। अन्यत् सुगमं गतं च ॥
२९ विष्णोः क्रमोऽसि
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
विष्णोः॒ क्रमो॑ऽसि सपत्न॒हाशा॑संशितो॒ वात॑तेजाः।
आशा॒ अनु॒ वि क्र॑मे॒ऽहमाशा॑भ्य॒स्तं निर्भ॑जामो॒ यो॒३॒॑स्मान्द्वेष्टि॒ यं व॒यं द्वि॒ष्मः।
स मा जी॑वी॒त्तं प्रा॒णो ज॑हातु ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
विष्णोः॒ क्रमो॑ऽसि सपत्न॒हाशा॑संशितो॒ वात॑तेजाः।
आशा॒ अनु॒ वि क्र॑मे॒ऽहमाशा॑भ्य॒स्तं निर्भ॑जामो॒ यो॒३॒॑स्मान्द्वेष्टि॒ यं व॒यं द्वि॒ष्मः।
स मा जी॑वी॒त्तं प्रा॒णो ज॑हातु ॥
२९ विष्णोः क्रमोऽसि ...{Loading}...
Whitney
Translation
- Vishṇu’s stride art thou, rival-slaying, region-sharpened,
wind-brightened; after the regions I stride out; from the regions we
disportion him who etc. etc.
Notes
Griffith
विष्णोः॒ क्रमो॑ऽसि सपत्न॒हा दिक्सं॑शितो॒ मन॑स्तेजाः ।
दिशोऽनु॒ वि क्र॑मे॒ऽहं दि॒ग्भ्यस्तं निर्भ॑जामो॒ यो॒३स्मान् द्वेष्टि॒ यं व॒यं द्वि॒ष्मः ।
स मा जी॑वी॒त् तं प्रा॒णो ज॑हातु॥२८॥४॥
पदपाठः
विष्णोः॑। क्रमः॑। अ॒सि॒। स॒प॒त्न॒ऽहा। आशा॑ऽसंशितः। वात॑ऽतेजाः। आशाः॑। अनु॑। वि। क्र॒मे॒। अ॒हम्। आशा॑भ्यः। तम्। निः। भ॒जा॒मः॒। यः। अ॒स्मान्। द्वेष्टि॑। यम्। व॒यम्। द्वि॒ष्मः। सः। मा। जी॒वी॒त्। तम्। प्रा॒णः। ज॒हा॒तु॒। ५.२९।
अधिमन्त्रम् (VC)
- विष्णुक्रमः
- कौशिकः
- त्र्यवसाना षट्पदा यथाक्षरं शक्वरी, अतिशक्वरी
- विजय प्राप्ति सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
विद्वानों के कर्तव्य का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - तू (विष्णोः) विष्णु [सर्वव्यापक परमेश्वर] से (क्रमः) पराक्रमयुक्त, (सपत्नहा) वैरियों का नाश करने हारा, (आशासंशितः) मध्य दिशाओं से तीक्ष्ण किया गया, (वाततेजाः) पवन से तेज पाया हुआ (असि) है। (आशाः अनु) मध्य दिशाओं के पीछे (अहम्) मैं (वि क्रमे) पराक्रम करता हूँ, (आशाभ्यः) मध्यदिशाओं से (तम्) उस शत्रु को…. म० २५ ॥२९॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - मन्त्र २८ के समान है ॥२९॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: २९−(आशासंशितः) मध्यदिशासकाशात् तीक्ष्णीकृतः (वाततेजाः) पवनात् प्राप्ततेजाः….. अन्यत् सुगमं गतं च ॥
३० विष्णोः क्रमोऽसि
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
विष्णोः॒ क्रमो॑ऽसि सपत्न॒हा ऋक्सं॑शितः॒ साम॑तेजाः।
ऋचोऽनु॒ वि क्र॑मे॒ऽहमृ॒ग्भ्यस्तं निर्भ॑जामो॒ यो॒३॒॑स्मान्द्वेष्टि॒ यं व॒यं द्वि॒ष्मः।
स मा जी॑वी॒त्तं प्रा॒णो ज॑हातु ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
विष्णोः॒ क्रमो॑ऽसि सपत्न॒हा ऋक्सं॑शितः॒ साम॑तेजाः।
ऋचोऽनु॒ वि क्र॑मे॒ऽहमृ॒ग्भ्यस्तं निर्भ॑जामो॒ यो॒३॒॑स्मान्द्वेष्टि॒ यं व॒यं द्वि॒ष्मः।
स मा जी॑वी॒त्तं प्रा॒णो ज॑हातु ॥
३० विष्णोः क्रमोऽसि ...{Loading}...
Whitney
Translation
- Vishṇu’s stride art thou, rival-slaying, verse-(ṛ́c-)sharpened,
chant-(sā́man-)brightened; after the verses I stride out; from the
verses we disportion him who etc. etc.
Notes
Some of the mss. (E.s.m.R.K.) read in a -hā ṛks-.
Griffith
विष्णोः॒ क्रमो॑ऽसि सपत्न॒हाशा॑संशितो॒ वात॑तेजाः ।
आशा॒ अनु॒ वि क्र॑मे॒ऽहमाशा॑भ्य॒स्तं निर्भ॑जामो॒ यो॒३स्मान् द्वेष्टि॒ यं व॒यं द्वि॒ष्मः ।
स मा जी॑वी॒त् तं प्रा॒णो ज॑हातु॥२९॥५॥
पदपाठः
विष्णोः॑। क्रमः॑। अ॒सि॒। स॒प॒त्न॒ऽहा। ऋक्ऽसं॑शितः। साम॑ऽतेजाः। ऋचः॑। अनु॑। वि। क्र॒मे॒। अ॒हम्। ऋ॒क्ऽभ्यः। तम्। निः। भ॒जा॒मः॒। यः। अ॒स्मान्। द्वेष्टि॑। यम्। व॒यम्। द्वि॒ष्मः। सः। मा। जी॒वी॒त्। तम्। प्रा॒णः। ज॒हा॒तु॒। ५.३०।
अधिमन्त्रम् (VC)
- विष्णुक्रमः
- कौशिकः
- त्र्यवसाना षट्पदा यथाक्षरं शक्वरी, अतिशक्वरी
- विजय प्राप्ति सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
विद्वानों के कर्तव्य का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - तू (विष्णोः) विष्णु [सर्वव्यापक परमेश्वर] से (क्रमः) पराक्रमयुक्त, (सपत्नहा) वैरियों का नाश करने हारा, (ऋक्संशितः) वेदवाणियों से तीक्ष्ण किया गया, (सामतेजाः) दुःखनाशक मोक्ष ज्ञान से तेज पाया हुआ (असि) है। (ऋचः अनु) वेदवाणियों के पीछे (अहम्) मैं (वि क्रमे) पराक्रम करता हूँ, (ऋग्भ्यः) वेदवाणियों से (तम्) उस शत्रु को…. म० २५ ॥३०॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - मनुष्य वेदविद्याओं और मोक्षविद्याओं द्वारा दुःख से छूट कर सुख प्राप्त करे ॥३०॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ३०−(ऋक्संशितः) ऋग् वाङ्नाम-निघ० १।११। वेदवाणीसकाशात् तीक्ष्णीकृतः (सामतेजाः) साम व्याख्यातम्-अ० ७।५४।१। षो अन्तकर्मणि। दुःखनाशकमोक्षज्ञानात् प्राप्ततेजाः (ऋचः) वेदवाणीः। अन्यत् सुगमं च ॥
३१ विष्णोः क्रमोऽसि
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
विष्णोः॒ क्रमो॑ऽसि सपत्न॒हा य॒ज्ञसं॑शितो॒ ब्रह्म॑तेजाः।
य॒ज्ञमनु॒ वि क्र॑मे॒ऽहं य॒ज्ञात्तं निर्भ॑जामो॒ यो॒३॒॑स्मान्द्वेष्टि॒ यं व॒यं द्वि॒ष्मः।
स मा जी॑वी॒त्तं प्रा॒णो ज॑हातु ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
विष्णोः॒ क्रमो॑ऽसि सपत्न॒हा य॒ज्ञसं॑शितो॒ ब्रह्म॑तेजाः।
य॒ज्ञमनु॒ वि क्र॑मे॒ऽहं य॒ज्ञात्तं निर्भ॑जामो॒ यो॒३॒॑स्मान्द्वेष्टि॒ यं व॒यं द्वि॒ष्मः।
स मा जी॑वी॒त्तं प्रा॒णो ज॑हातु ॥
३१ विष्णोः क्रमोऽसि ...{Loading}...
Whitney
Translation
- Vishṇu’s stride art thou, rival-slaying, sacrifice-sharpened,
bráhman-brightened; after the sacrifice I stride out; from the
sacrifice we disportion him who etc. etc.
Notes
Griffith
विष्णोः॒ क्रमो॑ऽसि सपत्न॒हा ऋक्सं॑शितः॒ साम॑तेजाः ।
ऋचोऽनु॒ वि क्र॑मे॒ऽहमृ॒ग्भ्यस्तं निर्भ॑जामो॒ यो॒३स्मान् द्वेष्टि॒ यं व॒यं द्वि॒ष्मः ।
स मा जी॑वी॒त् तं प्रा॒णो ज॑हातु॥३०॥६॥
पदपाठः
विष्णोः॑। क्रमः॑। अ॒सि॒। स॒प॒त्न॒ऽहा। य॒ज्ञऽसं॑शितः। ब्रह्म॑ऽतेजाः। य॒ज्ञम्। अनु॑। वि। क्र॒मे॒। अ॒हम्। य॒ज्ञात्। तम्। निः। भ॒जा॒मः॒। यः। अ॒स्मान्। द्वेष्टि॑। यम्। व॒यम्। द्वि॒ष्मः। सः। मा। जी॒वी॒त्। तम्। प्रा॒णः। ज॒हा॒तु॒। ५.३१।
अधिमन्त्रम् (VC)
- विष्णुक्रमः
- कौशिकः
- त्र्यवसाना षट्पदा यथाक्षरं शक्वरी, अतिशक्वरी
- विजय प्राप्ति सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
विद्वानों के कर्तव्य का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - तू (विष्णोः) विष्णु [सर्वव्यापक परमेश्वर] से (क्रमः) पराक्रमयुक्त, (सपत्नहा) वैरियों का नाश करने हारा, (यज्ञसंशितः) शुभ कर्म से तीक्ष्ण किया गया और (ब्रह्मतेजाः) ब्रह्म [परमेश्वर] से तेज पाया हुआ (असि) है। (यज्ञम् अनु) शुभ कर्म के पीछे (अहम्) मैं (वि क्रमे) पराक्रम करता हूँ, (यज्ञात्) शुभकर्म से (तम्) उस [शत्रु] को…. म० २५ ॥३१॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - मनुष्य शुभ कर्म द्वारा ईश्वर से तेज प्राप्त करके सुखी होवे ॥३१॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ३१−(यज्ञसंशितः) शुभकर्मसकाशात् तीक्ष्णीकृतः (ब्रह्मतेजाः) परप्राप्ततेजाः। अन्यत् सुगमं गतं च ॥
३२ विष्णोः क्रमोऽसि
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
विष्णोः॒ क्रमो॑ऽसि सपत्न॒हौष॑धीसंशितः॒ सोम॑तेजाः।
ओष॑धी॒रनु॒ वि क्र॑मे॒ऽहमोष॑धीभ्य॒स्तं निर्भ॑जामो॒ यो॒३॒॑स्मान्द्वेष्टि॒ यं व॒यं द्वि॒ष्मः।
स मा जी॑वी॒त्तं प्रा॒णो ज॑हातु ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
विष्णोः॒ क्रमो॑ऽसि सपत्न॒हौष॑धीसंशितः॒ सोम॑तेजाः।
ओष॑धी॒रनु॒ वि क्र॑मे॒ऽहमोष॑धीभ्य॒स्तं निर्भ॑जामो॒ यो॒३॒॑स्मान्द्वेष्टि॒ यं व॒यं द्वि॒ष्मः।
स मा जी॑वी॒त्तं प्रा॒णो ज॑हातु ॥
३२ विष्णोः क्रमोऽसि ...{Loading}...
Whitney
Translation
- Vishṇu’s stride art thou, rival-slaying, herb-sharpened,
sóma-brightened; after the herbs I stride out; from the herbs we
disportion him who etc. etc.
Notes
Read in b krame (an accent-sign slipped out of place).
Griffith
विष्णोः॒ क्रमो॑ऽसि सपत्न॒हा य॒ज्ञसं॑शितो॒ ब्रह्म॑तेजाः ।
य॒ज्ञमनु॒ वि क्र॑मे॒ऽहं य॒ज्ञात् तं निर्भ॑जामो॒ यो॒३स्मान् द्वेष्टि॒ यं व॒यं द्वि॒ष्मः ।
स मा जी॑वी॒त् तं प्रा॒णो ज॑हातु॥३१॥७॥
पदपाठः
विष्णोः॑। क्रमः॑। अ॒सि॒। स॒प॒त्न॒ऽहा। ओष॑धीऽसंशितः। सोम॑ऽतेजाः। ओष॑धीः। अनु॑। वि। क्र॒मे॒। अ॒हम्। ओष॑धीभ्यः। तम्। निः। भ॒जा॒मः॒। यः। अ॒स्मान्। द्वेष्टि॑। यम्। व॒यम्। द्वि॒ष्मः। सः। मा। जी॒वी॒त्। तम्। प्रा॒णः। ज॒हा॒तु॒। ५.३२।
अधिमन्त्रम् (VC)
- विष्णुक्रमः
- कौशिकः
- त्र्यवसाना षट्पदा यथाक्षरं शक्वरी, अतिशक्वरी
- विजय प्राप्ति सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
विद्वानों के कर्तव्य का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - तू (विष्णोः) विष्णु [सर्वव्यापक परमेश्वर] से (क्रमः) पराक्रमयुक्त, (सपत्नहा) वैरियों का नाश करने हारा (ओषधीसंशितः) ओषधियों से तीक्ष्ण किया गया, (सोमतेजाः) सोम [अमृतरस] से तेज पाया हुआ (असि) है। (ओषधीः अनु) ओषधियों के पीछे (अहम्) मैं (वि क्रमे) पराक्रम करता हूँ, (ओषधीभ्यः) ओषधियों से (तम्) उस [शत्रु] को…. म० २५ ॥३२॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - मनुष्य उत्तम ओषधियों और सोम आदि के रस के प्रयोग से बलवान् होकर प्रसन्न रहें ॥३२॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ३२−(ओषधीसंशितः) ओषधिसकाशात् तीक्ष्णीकृतः (सोमतेजाः) सोमरसात्प्राप्ततेजाः। अन्यत् सुगमं गतं च ॥
३३ विष्णोः क्रमोऽसि
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
विष्णोः॒ क्रमो॑ऽसि सपत्न॒हाप्सुसं॑शितो॒ वरु॑णतेजाः।
अ॒पोऽनु॒ वि क्र॑मे॒ऽहम॒द्भ्यस्तं निर्भ॑जामो॒ यो॒३॒॑स्मान्द्वेष्टि॒ यं व॒यं द्वि॒ष्मः।
स मा जी॑वी॒त्तं प्रा॒णो ज॑हातु ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
विष्णोः॒ क्रमो॑ऽसि सपत्न॒हाप्सुसं॑शितो॒ वरु॑णतेजाः।
अ॒पोऽनु॒ वि क्र॑मे॒ऽहम॒द्भ्यस्तं निर्भ॑जामो॒ यो॒३॒॑स्मान्द्वेष्टि॒ यं व॒यं द्वि॒ष्मः।
स मा जी॑वी॒त्तं प्रा॒णो ज॑हातु ॥
३३ विष्णोः क्रमोऽसि ...{Loading}...
Whitney
Translation
- Vishṇu’s stride art thou, rival-slaying, water-sharpened,
Varuṇa-brightened; after the waters I stride out; from the waters we
disportion him who etc. etc.
Notes
Read apó at beginning of b (an accent-sign slipped out of place).
Griffith
विष्णोः॒ क्रमो॑ऽसि सपत्न॒हौष॑धीसंशितः॒ सोम॑तेजाः ।
ओष॑धी॒रनु॒ वि क्र॑मे॒ऽहमोष॑धीभ्य॒स्तं निर्भ॑जामो॒ यो॒३स्मान् द्वेष्टि॒ यं व॒यं द्वि॒ष्मः ।
स मा जी॑वी॒त् तं प्रा॒णो ज॑हातु॥३२॥८॥
पदपाठः
विष्णोः॑। क्र॒मः॑। अ॒सि॒। स॒प॒त्न॒ऽहा। अ॒प्सुऽसं॑शितः। वरु॑णऽतेजाः। अ॒पः। अनु॑। वि। क्र॒मे॒। अ॒हम्। अ॒त्ऽभ्यः। तम्। निः। भ॒जा॒मः॒। यः। अ॒स्मान्। द्वेष्टि॑। यम्। व॒यम्। द्वि॒ष्मः। सः। मा। जी॒वी॒त्। तम्। प्रा॒णः। ज॒हा॒तु॒। ५.३३।
अधिमन्त्रम् (VC)
- विष्णुक्रमः
- कौशिकः
- त्र्यवसाना षट्पदा यथाक्षरं शक्वरी, अतिशक्वरी
- विजय प्राप्ति सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
विद्वानों के कर्तव्य का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - तू (विष्णोः) विष्णु [सर्वव्यापक परमेश्वर] से (क्रमः) पराक्रमयुक्त, (सपत्नहा) वैरियों का नाश करने हारा, (अप्सुसंशित), जलों से तीक्ष्ण किया गया, (वरुणतेजाः) मेघ से तेज पाया हुआ (असि) है। (अपः अनु) जलों के पीछे (अहम्) मैं (वि क्रमे) पराक्रम करता हूँ, (अद्भ्यः) जलों से (तम्) उस (शत्रु) को…. म० २५ ॥३३॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - मनुष्य जलविद्याओं में निपुण होकर मेघसमान उपकारी होवे ॥३३॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ३३−(अप्सुसंशितः) जलसकाशात् तीक्ष्णीकृतः (वरुणतेजाः) मेघात् प्राप्ततेजाः (अपः) जलानि। अन्यत् सुगमं गतं च ॥
३४ विष्णोः क्रमोऽसि
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
विष्णोः॒ क्रमो॑ऽसि सपत्न॒हा कृ॒षिसं॑शि॒तोऽन्न॑तेजाः।
कृ॒षिमनु॒ वि क्र॑मे॒ऽहं कृ॒ष्यास्तं निर्भ॑जामो॒ यो॒३॒॑स्मान्द्वेष्टि॒ यं व॒यं द्वि॒ष्मः।
स मा जी॑वी॒त्तं प्रा॒णो ज॑हातु ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
विष्णोः॒ क्रमो॑ऽसि सपत्न॒हा कृ॒षिसं॑शि॒तोऽन्न॑तेजाः।
कृ॒षिमनु॒ वि क्र॑मे॒ऽहं कृ॒ष्यास्तं निर्भ॑जामो॒ यो॒३॒॑स्मान्द्वेष्टि॒ यं व॒यं द्वि॒ष्मः।
स मा जी॑वी॒त्तं प्रा॒णो ज॑हातु ॥
३४ विष्णोः क्रमोऽसि ...{Loading}...
Whitney
Translation
- Vishṇu’s stride art thou, rival-slaying, plowing-sharpened,
food-brightened; after plowing I stride out; from plowing we disportion
him who etc. etc.
Notes
Griffith
विष्णोः॒ क्रमो॑ऽसि सपत्न॒हाप्सुसं॑शितो॒ वरु॑णतेजाः ।
अ॒पोऽनु॒ वि क्र॑मे॒ऽहम॒द्भ्यस्तं निर्भ॑जामो॒ यो॒३स्मान् द्वेष्टि॒ यं व॒यं द्वि॒ष्मः ।
स मा जी॑वी॒त् तं प्रा॒णो ज॑हातु॥३३॥९॥
पदपाठः
विष्णोः॑। क्रमः॑। अ॒सि॒। स॒प॒त्न॒ऽहा। कृ॒षिऽसं॑शितः। अन्न॑ऽतेजाः। कृ॒षिम्। अनु॑। वि। क्र॒मे॒। अ॒हम्। कृ॒ष्याः। तम्। निः। भ॒जा॒मः॒। यः। अ॒स्मान्। द्वेष्टि॑। यम्। व॒यम्। द्वि॒ष्मः। सः। मा। जी॒वी॒त्। तम्। प्रा॒णः। ज॒हा॒तु॒। ५.३४।
अधिमन्त्रम् (VC)
- विष्णुक्रमः
- कौशिकः
- त्र्यवसाना षट्पदा यथाक्षरं शक्वरी, अतिशक्वरी
- विजय प्राप्ति सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
विद्वानों के कर्तव्य का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - तू (विष्णोः) विष्णु [सर्वव्यापक परमेश्वर] से (क्रमः) पराक्रमयुक्त, (सपत्नहा) वैरियों का नाश करने हारा, (कृषिसंशित), खेती से तीक्ष्ण किया गया और (अन्नतेजाः) अन्न से तेज पाया हुआ (असि) है। (कृषिम् अनु) खेती के पीछे (अहम्) मैं (वि क्रमे) पराक्रम करता हूँ, (कृष्याः) खेती से (तम्) उस (शत्रु) को…. म० २५ ॥३४॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - मनुष्य खेती और अन्न के प्रयोग से ऐश्वर्यवान् होवें ॥३४॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ३४−(कृषिसंशितः) भूमिकर्षणात् तीक्ष्णीकृतः (अन्नतेजाः) अदनीयपदार्थात् प्राप्ततेजाः। अन्यत् सुगमं गतं च ॥
३५ विष्णोः क्रमोऽसि
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
विष्णोः॒ क्रमो॑ऽसि सपत्न॒हा प्रा॒णसं॑शितः॒ पुरु॑षतेजाः।
प्रा॒णमनु॒ वि क्र॑मे॒ऽहं प्रा॒णात्तं निर्भ॑जामो॒ यो॒३॒॑स्मान्द्वेष्टि॒ यं व॒यं द्वि॒ष्मः।
स मा जी॑वी॒त्तं प्रा॒णो ज॑हातु ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
विष्णोः॒ क्रमो॑ऽसि सपत्न॒हा प्रा॒णसं॑शितः॒ पुरु॑षतेजाः।
प्रा॒णमनु॒ वि क्र॑मे॒ऽहं प्रा॒णात्तं निर्भ॑जामो॒ यो॒३॒॑स्मान्द्वेष्टि॒ यं व॒यं द्वि॒ष्मः।
स मा जी॑वी॒त्तं प्रा॒णो ज॑हातु ॥
३५ विष्णोः क्रमोऽसि ...{Loading}...
Whitney
Translation
- Vishṇu’s stride art thou, rival-slaying, breath-sharpened,
man-(púruṣa-)brightened; after breath I stride out; from breath we
disportion him who etc. etc.
Notes
⌊Correct the edition: read -saṁśitaḥ for -saśitaḥ.⌋
Griffith
विष्णोः॒ क्रमो॑ऽसि सपत्न॒हा कृ॒षिसं॑शि॒तोऽन्न॑तेजाः ।
कृ॒षिमनु॒ वि क्र॑मे॒ऽहं कृ॒ष्यास्तं निर्भ॑जामो॒ यो॒३स्मान् द्वेष्टि॒ यं व॒यं द्वि॒ष्मः ।
स मा जी॑वी॒त् तं प्रा॒णो ज॑हातु॥३४॥१०॥
पदपाठः
विष्णोः॑। क्र॒मः॑। अ॒सि॒। स॒प॒त्न॒ऽहा। प्रा॒णऽसं॑शितः। पुरु॑षऽतेजाः। प्रा॒णम्। अनु॑। वि। क्र॒मे॒। अ॒हम्। प्रा॒णात्। तम्। नि। भ॒जा॒मः॒। यः। अ॒स्मान्। द्वेष्टि॑। यम्। व॒यम्। द्वि॒ष्मः। सः। मा। जी॒वी॒त्। तम्। प्रा॒णः। ज॒हा॒तु॒। ५.३५।
अधिमन्त्रम् (VC)
- विष्णुक्रमः
- कौशिकः
- त्र्यवसाना षट्पदा यथाक्षरं शक्वरी, अतिशक्वरी
- विजय प्राप्ति सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
विद्वानों के कर्तव्य का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - तू (विष्णोः) विष्णु [सर्वव्यापक परमेश्वर] से (क्रमः) पराक्रमयुक्त, (सपत्नहा) शत्रुओं का नाश करनेहारा, (प्राणसंशितः) प्राण से तीक्ष्ण किया गया और (पुरुषतेजाः) पुरुष [आत्मा] से तेज पाया हुआ (असि) है। (प्राणम् अनु) प्राण के पीछे (अहम्) मैं (वि क्रमे) पराक्रम करता हूँ, (प्राणात्) प्राण से (तम्) उस [शत्रु] को (निः भजामः) हम भागरहित करते हैं, (यः) जो (अस्मान्) हम से (द्वेष्टि) द्वेष करता है और (यम्) जिससे (वयम्) हम (द्विष्मः) द्वेष करते हैं। (सः) वह (मा जीवीत्) न जीता रहे, (तम्) उसको (प्राणः) प्राण (जहातु) छोड़ देवे ॥३५॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - मनुष्य प्राण [जीवनसाधन वायु] और आत्मा [परमात्मा और जीवात्मा] के बोध से संसार में उन्नति करे ॥३५॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ३५−(प्राणसंशितः) प्राणात् तीक्ष्णीकृतः (पुरुषतेजाः) पुरुषात् परमात्मनो जीवात्मनश्च प्राप्ततेजाः (प्राणम्) प्राणसाधनं वायुम् (अनु) अनुसृत्य (प्राणात्) जीवनसाधनाद् वायुविशेषात्। अन्यत् पूर्ववत्−म० २५ ॥
३६ जितमस्माकमुद्भिन्नमस्माकमभ्यष्ठां विश्वाः
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
जि॒तम॒स्माक॒मुद्भि॑न्नम॒स्माक॑म॒भ्य᳡ष्ठां॒ विश्वाः॒ पृत॑ना॒ अरा॑तीः।
इ॒दम॒हमा॑मुष्याय॒णस्या॒मुष्याः॑ पु॒त्रस्य॒ वर्च॒स्तेजः॑ प्रा॒णमायु॒र्नि वे॑ष्टयामी॒दमे॑नमध॒राञ्चं॑ पादयामि ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
जि॒तम॒स्माक॒मुद्भि॑न्नम॒स्माक॑म॒भ्य᳡ष्ठां॒ विश्वाः॒ पृत॑ना॒ अरा॑तीः।
इ॒दम॒हमा॑मुष्याय॒णस्या॒मुष्याः॑ पु॒त्रस्य॒ वर्च॒स्तेजः॑ प्रा॒णमायु॒र्नि वे॑ष्टयामी॒दमे॑नमध॒राञ्चं॑ पादयामि ॥
३६ जितमस्माकमुद्भिन्नमस्माकमभ्यष्ठां विश्वाः ...{Loading}...
Whitney
Translation
- Ours [is] what is conquered, ours what has shot up; I have
withstood (abhi-sthā) all fighters, niggards; now do I involve
(ni-veṣṭ) the splendor, brightness, breath, life-time of him of
such-and-such lineage, son of such-and-such mother; now do I make him
fall (pad) downward.
Notes
⌊As to the place of this vs. in the general divisions of the hymn and
its possible ascription to Mārīca, see the introd. and the Anukr.
excerpts above.⌋ With this vs. compare xvi. 8. 1; ⌊also the mantra
cited at Kāuś. 47. 22⌋. The vs. reads naturally as 62 syllables (11 +
11: 15 + 13 + 12 = 62), but can be brought by forced resolutions up to a
full aṣṭi (64 syll.). Abhy aṣṭhām is by Prāt. ii. 92.
[C. (vss. 37-41). Brahman.—pañca. pratimantroktadevatyāḥ. 37. virāṭ
purastādbṛhatī; 38. purāuṣṇih; 39, 41. ārṣī gāyatrī; 40. virāḍ viṣamā
gāyatrī.]
Griffith
With this I here invest the power and splendour, the life of that man and his vital breathing, the son of such a sire and such a woman, here do I overthrow and cast him downward.
पदपाठः
जि॒तम्। अ॒स्माक॑म्। उत्ऽभि॑न्नम्। अ॒स्माक॑म्। अ॒भि। अ॒स्था॒म्। विश्वाः॑। पृत॑नाः। अरा॑तीः। इ॒दम्। अ॒हम्। आ॒मु॒ष्या॒य॒णस्य॑। अ॒मुष्याः॑। पु॒त्रस्य॑। वर्चः॑। तेजः॑। प्रा॒णम्। आयुः॑। नि। वे॒ष्ट॒या॒मि॒। इ॒दम्। ए॒न॒म्। अ॒ध॒राञ्च॑म्। पा॒द॒या॒मि॒। ५.३६।
अधिमन्त्रम् (VC)
- मृत्यु
- कौशिकः
- पञ्चपदातिशाक्वरातिजागतगर्भाष्टिः
- विजय प्राप्ति सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
विद्वानों के कर्तव्य का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (जितम्) जय किया गया (अस्माकम्) हमारा [हो], (उद्भिन्नम्) निकासी किया हुआ (अस्माकम्) हमारा [हो], (विश्वाः) सब (पृतनाः) [शत्रुओं की] सेनाओं और (अरातीः) कञ्जूसियों को (अभि अस्थाम्) मैंने रोक दिया है। (इदम्) अब (अहम्) मैं (आमुष्यायणस्य) अमुक पुरुष के और (अमुष्याः) अमुक स्त्री के (पुत्रस्य) पुत्र का (वर्चः) प्रताप, (तेजः) तेज (प्राणम्) प्राण और (आयुः) जीवन को (नि वेष्टयामि) लपेटे लेता हूँ, (इदम्) अब (एनम्) इसको (अधराञ्चम्) नीचे (पादयामि) गिराता हूँ ॥३६॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - प्रजापालक शूर वीर पुरुष एक शत्रु को जीतकर उसकी आय से सुप्रबन्ध करे और दूसरे प्रसिद्ध-प्रसिद्ध वैरियों को इसी प्रकार अधीन करे ॥३६॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ३६−(जितम्) जयेन प्राप्तम् (अस्माकम्) धर्मात्मनाम् (उद्भिन्नम्) उद्भेदनं स्फुरणम्। आयधनम् (अस्माकम्) (अभि अस्थाम्) अभिभूतवानस्मि (विश्वाः) सर्वाः (पृतनाः) अ० ३।२१।३। शत्रुसेनाः (अरातीः) अदानशक्तीः। अनुदारताः (इदम्) इदानीम् (अहम्) शूरः (आमुष्यायणस्य) अ० ४।१६।९। नडादिभ्यः फक्। पा० ४।१।९९। अमुष्य−फक्। आमुष्यायणामुष्यपुत्रिकामुष्यकुलिकेति च। वा० पा० ६।३।२१। षष्ठ्या अलुक्। अमुष्य पुरुषस्य पुत्रस्य (अमुष्याः) अमुकजनन्याः (पुत्रस्य) सुतस्य (वर्चः) प्रतापम् (तेजः) प्रकाशम् (प्राणम्) (आयुः) जीवनम् (नि) नितराम् (वेष्टयामि) आच्छादयामि (इदम्) (एनम्) शत्रुम् (अधराञ्चम्) अधोगतम् (पादयामि) पातयामि ॥
३७ सूर्यस्यावृतमन्वावर्ते दक्षिणामन्वावृतम्
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
सूर्य॑स्या॒वृत॑म॒न्वाव॑र्ते॒ दक्षि॑णा॒मन्वा॒वृत॑म्।
सा मे॒ द्रवि॑णं यच्छतु॒ सा मे॑ ब्राह्मणवर्च॒सम् ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
सूर्य॑स्या॒वृत॑म॒न्वाव॑र्ते॒ दक्षि॑णा॒मन्वा॒वृत॑म्।
सा मे॒ द्रवि॑णं यच्छतु॒ सा मे॑ ब्राह्मणवर्च॒सम् ॥
३७ सूर्यस्यावृतमन्वावर्ते दक्षिणामन्वावृतम् ...{Loading}...
Whitney
Translation
- I turn after the sun’s turn (āvṛ́t), after his turn to the right;
let it yield (yam) me property; [let] it [yield] me
Brahman-splendor.
Notes
The verse is quoted in Kāuś. 6. 15, in a parvan ceremony, accompanying
a turn to the right (vss. 25-35 were quoted in the next preceding rule).
⌊Cf. also MB. i. 6. 19, where the comm. cites also GGS. ii. 10. 27.⌋
Griffith
I follow Surya’s course in heaven, the course that takes him to the South. May that bestow upon me wealth and glory of a Brahman’s rank.
पदपाठः
सूर्य॑स्य। आ॒ऽवृत॑म्। अ॒नु॒ऽआव॑र्ते। दक्षि॑णाम्। अनु॑। आ॒ऽवृत॑म्। सा। मे॒। दवि॑णम्। य॒च्छ॒तु॒। सा। मे॒। ब्रा॒ह्म॒ण॒ऽव॒र्च॒सम्। ५.३७।
अधिमन्त्रम् (VC)
- मन्त्रोक्ता
- ब्रह्मा
- विराट्पुरस्ताद्बृहती
- विजय प्राप्ति सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
विद्वानों के कर्तव्य का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (सूर्यस्य) सूर्य की (आवृतम्) परिपाटी [रीति पर] (अन्वावर्ते) मैं चला चलता हूँ, [उसकी] (दक्षिणाम्) वृद्धियुक्त (आवृतम् अनु) परिपाटी पर। (सा) वह [परिपाटी] (मे) मुझे (द्रविणम्) बल और (सा) वह (मे) मुझे (ब्राह्मणवर्चसम्) ब्राह्मण [ब्रह्मज्ञानी] का प्रताप (यच्छतु) देवे ॥३७॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - मनुष्य सूर्य के समान ईश्वरकृत नियम पर चलकर बल और ब्रह्मविद्या प्राप्त करे ॥३७॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ३७−(सूर्यस्य) (आवृतम्) वृञ् वरणे-क्विप्, तुक्। परिपाटीम्। रीतिम् (अन्वावर्ते) निरन्तरं गच्छामि (दक्षिणाम्) दक्ष वृद्धौ शैघ्र्ये च-इनन्, टाप्। प्रवृद्धाम् (अनु) क्रियायोगे। अन्वावर्ते (आवृतम्) (सा) आवृत् (मे) मह्यम् (द्रविणम्) बलम्-निग० २।९। (यच्छतु) दाण् दाने। ददातु (सा) (मे) (ब्राह्मणवर्चसम्) ब्रह्महस्तिभ्यां वर्चसः। पा० ५।४।७८। अच् बाहुलकात्। ब्राह्मणस्य ब्रह्मज्ञानिनः पुरुषस्य प्रतापम् ॥
३८ दिशो ज्योतिष्मतीरभ्यावर्ते
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
दिशो॒ ज्योति॑ष्मतीर॒भ्याव॑र्ते।
ता मे॒ द्रवि॑णं यच्छन्तु॒ ता मे॑ ब्राह्मणवर्च॒सम् ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
दिशो॒ ज्योति॑ष्मतीर॒भ्याव॑र्ते।
ता मे॒ द्रवि॑णं यच्छन्तु॒ ता मे॑ ब्राह्मणवर्च॒सम् ॥
३८ दिशो ज्योतिष्मतीरभ्यावर्ते ...{Loading}...
Whitney
Translation
- I turn toward the quarters full of light; let them yield me
property, let them etc. etc.
Notes
The metrical description of the Anukr. does not fit the verse (11: 8 +
8) quite accurately. The resolution abhi-ā́v- is implied in all these
verses.
Griffith
I turn me to the regions bright with splendour. May they bestow upon me wealth and glory of a Brahman’s rank.
पदपाठः
दिशः॑। ज्योति॑ष्मतीः। अ॒भि॒ऽआव॑र्ते। ताः। मे॒। द्रवि॑णम्। य॒च्छ॒न्तु॒। ताः। मे॒। ब्रा॒ह्म॒ण॒ऽव॒र्च॒सम्। ५.३८।
अधिमन्त्रम् (VC)
- मन्त्रोक्ता
- ब्रह्मा
- पुरउष्णिक्
- विजय प्राप्ति सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
विद्वानों के कर्तव्य का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (ज्योतिष्मतीः) प्रकाशमयी (दिशः) दिशाओं की ओर (अभ्यावर्ते) मैं घूमता हूँ। (ताः) वे [दिशाएँ] (मे) मुझे (द्रविणम्) बल और (ताः) वे (मे) मुझे (ब्राह्मणवर्चसम्) ब्राह्मण [ब्रह्मज्ञानी] का प्रताप (यच्छन्तु) देवें ॥३८॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - मनुष्य सब दिशाओं से विज्ञान द्वारा बल प्राप्त करके ईश्वर आज्ञा का पालन करे ॥३८॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ३८−(दिशः) प्राच्यादीः (ज्योतिष्मतीः) प्रकाशवतीः (अभ्यावर्ते) अभीत्य वर्तनं करोमि (ताः) दिशः (यच्छन्तु) ददतु। अन्यत् पूर्ववत् ॥
३९ सप्तऋषीनभ्यावर्ते ते
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
स॑प्तऋ॒षीन॒भ्याव॑र्ते।
ते मे॒ द्रवि॑णं यच्छन्तु॒ ते मे॑ ब्राह्मणवर्च॒सम् ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
स॑प्तऋ॒षीन॒भ्याव॑र्ते।
ते मे॒ द्रवि॑णं यच्छन्तु॒ ते मे॑ ब्राह्मणवर्च॒सम् ॥
३९ सप्तऋषीनभ्यावर्ते ते ...{Loading}...
Whitney
Translation
- I turn toward the seven seers; let them yield etc. etc.
Notes
Griffith
I turn me to the Rishis Seven. May they, etc.
पदपाठः
स॒प्त॒ऽऋ॒षीन्। अ॒भि॒ऽआव॑र्ते। ते। मे॒। द्रवि॑णम्। य॒च्छ॒न्तु॒। ते। मे॒। ब्रा॒ह्म॒ण॒ऽव॒र्च॒सम्। ५.३९।
अधिमन्त्रम् (VC)
- मन्त्रोक्ता
- ब्रह्मा
- आर्षी गायत्री
- विजय प्राप्ति सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
विद्वानों के कर्तव्य का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (सप्तऋषीन्) सात व्यापनशीलों वा दर्शनशीलों [अर्थात् त्वचा, नेत्र, कान, जिह्वा, नाक, मन और बुद्धि, अथवा दो कान, दो नथने, दो आँख और मुख इन सात छिद्रों] की ओर (अभ्यावर्ते) मैं घूमता हूँ। (ते) वे (मे) मुझे (द्रविणम्) बल और (ते) वे (मे) मुझे (ब्राह्मणवर्चसम्) ब्राह्मण [ब्रह्मज्ञानी] का प्रताप (यच्छन्तु) देवें ॥३९॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - मनुष्य इन्द्रियों से यथावत् उपकार लेकर बली और ब्रह्मवर्चसी होवें ॥३९॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ३९−(सप्तऋषीन्) अ० ४।११।९। त्वक्चक्षुःश्रवणरसनाघ्राणमनोबुद्धीः। अथवा। शीर्षण्यानि सप्तच्छिद्राणि। अन्यत् पूर्ववत् ॥
४० ब्रह्माभ्यावर्ते तन्मे
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
ब्रह्मा॒भ्याव॑र्ते।
तन्मे॒ द्रवि॑णं यच्छन्तु॒ तन्मे॑ ब्राह्मणवर्च॒सम् ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
ब्रह्मा॒भ्याव॑र्ते।
तन्मे॒ द्रवि॑णं यच्छन्तु॒ तन्मे॑ ब्राह्मणवर्च॒सम् ॥
४० ब्रह्माभ्यावर्ते तन्मे ...{Loading}...
Whitney
Translation
- I turn toward the bráhman; let it yield etc. etc.
Notes
Griffith
I turn me unto Prayer. May that, etc.
पदपाठः
ब्रह्म॑। अ॒भि॒ऽआव॑र्ते। तत्। मे॒। द्रवि॑णम्। य॒च्छ॒तु॒। तत्। मे॒। ब्रा॒ह्म॒ण॒ऽव॒र्च॒सम्। ५.४०।
अधिमन्त्रम् (VC)
- मन्त्रोक्ता
- ब्रह्मा
- विराड्विषमागायत्री
- विजय प्राप्ति सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
विद्वानों के कर्तव्य का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (ब्रह्म) ब्रह्म [परमेश्वर] की ओर (अभ्यावर्ते) मैं घूमता हूँ। (तत्) वह [ब्रह्म] (मे) मुझे (द्रविणम्) बल और (तत्) वह (मे) मुझे (ब्राह्मणवर्चसम्) ब्राह्मण [ब्रह्मज्ञानी] का प्रताप (यच्छतु) देवे ॥४०॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - मनुष्य ब्रह्मज्ञान से ब्राह्मणसमान बलवान् और प्रतापी होवें ॥४०॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ४०−(ब्रह्म) प्रवृद्धं परमेश्वरम्। अन्यत् पूर्ववत् ॥
४१ ब्राह्मणाँ अभ्यावर्ते
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
ब्राह्म॒णाँ अ॒भ्याव॑र्ते।
ते मे॒ द्रवि॑णं यच्छन्तु॒ ते मे॑ ब्राह्मणवर्च॒सम् ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
ब्राह्म॒णाँ अ॒भ्याव॑र्ते।
ते मे॒ द्रवि॑णं यच्छन्तु॒ ते मे॑ ब्राह्मणवर्च॒सम् ॥
४१ ब्राह्मणाँ अभ्यावर्ते ...{Loading}...
Whitney
Translation
- I turn toward the Brahmans; let them yield etc. etc.
Notes
[D. (vss. 42-50). Vihavya.—navarcam. prājāpatyam. ānuṣṭubham: 44. 3-p.
gāyatragarbhā ’nuṣṭubh (?); 50. triṣṭubh.]
Griffith
I turn me unto Brahmans. May they etc.
पदपाठः
ब्रा॒ह्म॒णान्। अ॒भि॒ऽआव॑र्ते। ते। मे॒। द्रवि॑णम्। य॒च्छ॒न्तु॒। ते। मे॒। ब्रा॒ह्म॒ण॒ऽव॒र्च॒सम्। ५.४१।
अधिमन्त्रम् (VC)
- मन्त्रोक्ता
- ब्रह्मा
- आर्षी गायत्री
- विजय प्राप्ति सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
विद्वानों के कर्तव्य का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (ब्राह्मणान्) ब्राह्मणों [ब्रह्मज्ञानियों] की ओर (अभ्यावर्ते) मैं घूमता हूँ। (ते) वे (मे) मुझे (द्रविणम्) बल और (ते) वे (मे) मुझे (ब्राह्मणवर्चसम्) ब्राह्मण [ब्रह्मज्ञानी] का प्रताप (यच्छन्तु) देवें ॥४१॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - मनुष्य ब्रह्मज्ञानियों के सत्सङ्ग से ऐश्वर्य और ब्रह्मज्ञान प्राप्त करे ॥४१॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ४१−(ब्राह्मणान्) ब्रह्मज्ञानिनः पुरुषान्। अन्यत् पूर्ववत् ॥
४२ यं वयम्
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
यं व॒यं मृ॒गया॑महे॒ तं व॒धै स्तृ॑णवामहै।
व्यात्ते॑ परमे॒ष्ठिनो॒ ब्रह्म॒णापी॑पदाम॒ तम् ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
यं व॒यं मृ॒गया॑महे॒ तं व॒धै स्तृ॑णवामहै।
व्यात्ते॑ परमे॒ष्ठिनो॒ ब्रह्म॒णापी॑पदाम॒ तम् ॥
४२ यं वयम् ...{Loading}...
Whitney
Translation
- Whom we hunt, him will we lay low with deadly weapons; by our spell
(bráhman) have we made him fall (pad) into the opened mouth of the
most exalted one.
Notes
Only the latter half-verse is found in Ppp. ⌊namely, in i.⌋. The
pada-text in d reads bráhmaṇā: ā́: apīp-. The quotation of the
verse, with vss. 15-21, 50, in Kāuś. was noted above, ⌊see introd.⌋.
Griffith
We hunt that man, we beat him down and slay him with our murderous blows. We with the spell have hurried him to Parameshthin’s opened jaws.
पदपाठः
यम्। व॒यम्। मृ॒गया॑महे। तम्। व॒धैः। स्तृ॒ण॒वा॒म॒है॒। वि॒ऽआत्ते॑। प॒र॒मे॒ऽस्थिनः॑। ब्रह्म॑णा। आ। अ॒पी॒प॒दा॒म॒। तम्। ५.४२।
अधिमन्त्रम् (VC)
- प्रजापतिः
- सिन्धुद्वीपः
- अनुष्टुप्
- विजय प्राप्ति सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
शत्रुओं के नाश का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (यम्) जिस [शत्रु] को (वयम्) हम (मृगयामहे) ढूँढ़ते हैं, (तम्) उसको (वधैः) वज्रों से (स्तृणवामहै) हम विनाशें। (परमेष्ठिनः) सब से ऊँचे पदवाले [राजा] के (व्यात्ते) खुले मुख [वश] में (ब्रह्मणा) ब्रह्मज्ञान से (तम्) उसको (आ=आनीय) लाकर (अपीपदाम) हमने गिरा दिया है ॥४२॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - सब शूरवीर शुभचिन्तक मनुष्य दुष्टों को पकड़ कर राजा के वशीभूत करें ॥४२॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ४२−(यम्) शत्रुम् (वयम्) राजप्रजागणाः (मृगयामहे) अन्विच्छामः (तम्) (वधैः) वज्रैः (स्तृणवामहै) स्तृणातिर्वधकर्मा-निघ० २।१९। विनाशयाम। (व्यात्ते) प्रसारिते मुखे। वशे (परमेष्ठिनः) अत्युच्यपदस्थितस्य राज्ञः (ब्रह्मणा) वेदज्ञानेन (आ) आनीय (अपीपदाम) पातयतेर्लुङ्, तस्य दः। वयं पातितवन्तः (तम्) शत्रुम् ॥
४३ वैश्वानरस्य दंष्ट्राभ्याम्
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
वै॑श्वान॒रस्य॒ दंष्ट्रा॑भ्यां हे॒तिस्तं सम॑धाद॒भि।
इ॒यं तं प्सा॒त्वाहु॑तिः स॒मिद्दे॒वी सही॑यसी ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
वै॑श्वान॒रस्य॒ दंष्ट्रा॑भ्यां हे॒तिस्तं सम॑धाद॒भि।
इ॒यं तं प्सा॒त्वाहु॑तिः स॒मिद्दे॒वी सही॑यसी ॥
४३ वैश्वानरस्य दंष्ट्राभ्याम् ...{Loading}...
Whitney
Translation
- The missile hath closed upon him with the two tusks of Vāiśvānara;
let this offering (ā́huti) devour him, the very powerful divine fuel.
Notes
Ppp. reads saṁvatsarasya instead of vāiśvānarasya.
Griffith
Let the shot missile catch him with Vaisvanara’s two mighty fangs. This offering, and the mightiest Goddess, the Fuel, eat him up!
पदपाठः
वै॒श्वा॒न॒रस्य॑। दंष्ट्रा॑भ्याम्। हे॒तिः। तम्। सम्। अ॒धा॒त्। अ॒भि। इ॒यम्। तम्। प्सा॒तु॒। आऽहु॑तिः। स॒म्ऽइत्। दे॒वी। सही॑यसी। ५.४३।
अधिमन्त्रम् (VC)
- प्रजापतिः
- सिन्धुद्वीपः
- अनुष्टुप्
- विजय प्राप्ति सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
शत्रुओं के नाश का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (वैश्वानरस्य) सब नरों का हित करने हारा [राजा] के (दंष्ट्राभ्याम्) [प्रजारक्षण और शत्रुनाशन रूप] दोनों डाढ़ों से (हेतिः) वज्र ने (तम्) उस [शत्रु] को (सम् अभि अधात्) दबोच लिया है। (इयम्) यह (आहुतिः) आहुति [होम का चढ़ावा], (देवी) उत्तम गुणवाली (सहीयसी) अधिक बलवाली (समित्) समिधा [काष्ठ घृत आदि] (तम्) उसको (प्सातु) खा जावे ॥४३॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - प्रजापालक राजा उपद्रवियों को सदा वश में रक्खे और उन को ऐसा नष्ट कर देवे जैसे हवन में उत्तम सामग्री और काष्ठ आदि से रोगकारक दुर्गन्ध आदि नष्ट हो जाते हैं ॥४३॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ४३−(वैश्वानरस्य) अ० १।१०।४। सर्वनरहितस्य राज्ञः (दंष्ट्राभ्याम्) प्रजारक्षणशत्रुनाशनरूपाभ्यां दन्तविशेषाभ्याम् (हेतिः) वज्रः (तम्) शत्रुम् (सम् अधात्) निगृहीतवती (अभि) अभितः (इयम्) (तम्) (प्सातु) भक्षयतु (आहुतिः) मन्त्रेणाग्नौ हविःक्षेपः (समित्) समिधा (देवी) उत्तमगुणा (सहीयसी) बलवत्तरा ॥
४४ राज्ञो वरुणस्य
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
राज्ञो॒ वरु॑णस्य ब॒न्धो᳡सि॑।
सो॒३॒॑मुमा॑मुष्याय॒णम॒मुष्याः॑ पु॒त्रमन्ने॑ प्रा॒णे ब॑धान ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
राज्ञो॒ वरु॑णस्य ब॒न्धो᳡सि॑।
सो॒३॒॑मुमा॑मुष्याय॒णम॒मुष्याः॑ पु॒त्रमन्ने॑ प्रा॒णे ब॑धान ॥
४४ राज्ञो वरुणस्य ...{Loading}...
Whitney
Translation
- King Varuṇa’s bond art thou; do thou bind so-and-so, of
such-and-such lineage, son of such-and-such mother, in food, in breath.
Notes
There is apparently something wrong, perhaps an omission, in the text of
the Anukr. at this point; it reads tripād gāyatragarbhā st anuṣṭubh,
and then passes to vs. 50, taking no notice of vss. 48, 49 (which are
redundant triṣṭubhs: but see the note to vs. 49), ⌊nor of vs. 47⌋. Our
present verse (prose) reads most naturally as 10: 12 + 7 = 29 syllables.
Griffith
Thou art the bound of Varuna the King. Bind, such an one, the son of such a woman, in vital breath and in the food that feeds him.
पदपाठः
राज्ञः॑। वरु॑णस्य। ब॒न्धः। अ॒सि॒। सः। अ॒मुम्। आ॒मु॒ष्या॒य॒णम्। अ॒मुष्याः॑। पु॒त्रम्। अन्ने॑। प्रा॒णे। ब॒धा॒न॒। ५.४४।
अधिमन्त्रम् (VC)
- प्रजापतिः
- सिन्धुद्वीपः
- त्रिपदा गायत्रीगर्भानुष्टुप्
- विजय प्राप्ति सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
शत्रुओं के नाश का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - [हे सेनापति !] तू (वरुणस्य) श्रेष्ठ (राज्ञः) राजा का [शत्रुओं के लिये] (बन्धः) बन्धन (असि) है। (सः) सो तू (अमुम्) अमुक पुरुष, (आमुष्यायणम्) अमुक पिता के पुत्र और (अमुष्याः) अमुक माता के (पुत्रम्) पुत्र को (अन्ने) अन्न में और (प्राणे) श्वास में (बधान) बाँध ले ॥४४॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - मन्त्री, सेनापति आदि राजपुरुषों को योग्य है कि माता-पिता आदि के नाम से पता लगाकर दुराचारी को अन्न और वायु की रोक के साथ कारागार में बन्द कर दें ॥४४॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ४४−(राज्ञः) प्रजाशासकस्य (वरुणस्य) श्रेष्ठस्य (बन्धः) पाशरूपः (असि) (सः) स त्वम् (अमुम्) अमुकनामानम् (आमुष्यायणम्) म० ३६। अमुष्य पुरुषस्य पुत्रम् (अमुष्याः) अमुकजनन्याः (पुत्रम्) (अन्ने) अन्नसंयमने (प्राणे) वायुसंयमने (बधान) निगृहाण ॥
४५ यत्ते अन्नम्
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
यत्ते॒ अन्नं॑ भुवस्पत आक्षि॒यति॑ पृथि॒वीमनु॑।
तस्य॑ न॒स्त्वं भु॑वस्पते सं॒प्रय॑च्छ प्रजापते ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
यत्ते॒ अन्नं॑ भुवस्पत आक्षि॒यति॑ पृथि॒वीमनु॑।
तस्य॑ न॒स्त्वं भु॑वस्पते सं॒प्रय॑च्छ प्रजापते ॥
४५ यत्ते अन्नम् ...{Loading}...
Whitney
Translation
- What food of thine, O Lord of earth (bhū́), dwells upon the earth
(pṛthivī́)—of that, O lord of earth, do thou furnish unto us, O
Prajāpati.
Notes
The Anukr. implies the contraction of ṣiyati in b to kṣyati (cf.
above, 2. 22, 23). Ppp. ⌊in i.⌋ puts this verse before our vs. 42.
Griffith
All food of thine, O Lord of Life, that lies, upon the face of earth, Thereof bestow thou upon us. O Lord of Life, Prajapati!
पदपाठः
यत्। ते॒। अन्न॑म्। भु॒वः॒। प॒ते॒। आ॒ऽक्षि॒यति॑। पृ॒थि॒वीम्। अनु॑। तस्य॑। नः॒। त्वम्। भु॒वः॒। प॒ते॒। स॒म्ऽप्रय॑च्छ। प्र॒जा॒ऽप॒ते॒। ५.४५।
अधिमन्त्रम् (VC)
- प्रजापतिः
- सिन्धुद्वीपः
- अनुष्टुप्
- विजय प्राप्ति सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
शत्रुओं के नाश का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (भुवः पते) हे भूपति [राजन् !] (यत्) जो (ते) तेरा (अन्नम्) अन्न (पृथिवीम् अनु) पृथिवी पर (आक्षियति) रहा करता है। (भुवः पते) हे भूपति ! (प्रजापते) हे प्रजापति [राजन् !] (त्वम्) तू (नः) हमें (तस्य) उस [अन्न] का (संप्रयच्छ) दान करता रहे ॥४५॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - राजा अपने सुप्रबन्ध से अन्न आदि पदार्थों को खेत और भाण्डागार में सुरक्षित रखकर प्रजापालन करे ॥४५॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ४५−(यत्) (ते) तव (अन्नम्) भोज्यं वस्तु (भुवः) भूमेः (पते) स्वामिन् (आ क्षियति) समन्ताद् निवसति। वर्तते (पृथिवीम्) (अनु) प्रति (तस्य) अन्नस्य (नः) अस्मभ्यम् (भुवः पते) (संप्रयच्छ) सम्यग् दानं कुरु (प्रजापते) हे प्रजापालक ॥
४६ अपो दिव्या
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अ॒पो दि॒व्या अ॑चायिषं॒ रसे॑न॒ सम॑पृक्ष्महि।
पय॑स्वानग्न॒ आग॑मं॒ तं मा॒ सं सृ॑ज॒ वर्च॑सा ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
अ॒पो दि॒व्या अ॑चायिषं॒ रसे॑न॒ सम॑पृक्ष्महि।
पय॑स्वानग्न॒ आग॑मं॒ तं मा॒ सं सृ॑ज॒ वर्च॑सा ॥
४६ अपो दिव्या ...{Loading}...
Whitney
Translation
- The heavenly waters have I honored; with sap have we been mingled;
rich in milk, O Agni, have I come; unite me here with splendor.
Notes
Griffith
Celestial Waters have I sought: with juice have I besprinkled them. With milk, O Agni, have I come; bestow upon me splendid strength.
पदपाठः
अ॒पः। दि॒व्याः। अ॒चा॒यि॒ष॒म्। रसे॑न। सम्। अ॒पृ॒क्ष्म॒हि॒। पय॑स्वान्। अ॒ग्ने॒। आ। अ॒ग॒म॒म्। तम्। मा॒। सम्। सृ॒ज॒। वर्च॑सा। ५.४६।
अधिमन्त्रम् (VC)
- प्रजापतिः
- सिन्धुद्वीपः
- अनुष्टुप्
- विजय प्राप्ति सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
शत्रुओं के नाश का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (दिव्याः) दिव्य गुण स्वभाववाले (अपः) जलों [के समान शुद्ध करनेवाले विद्वानों] को (अचायिषम्) मैंने पूजा है (रसेन) पराक्रम से (सम् अपृक्ष्महि) हम संयुक्त हुए हैं। (अग्ने) हे विद्वान् ! (पयस्वान्) गतिवाला मैं (आ अगमम्) आया हूँ (तम्) उस (मा) मुझको (वर्चसा) [वेदाध्ययन आदि के] तेज से (सम् सृज) संयुक्त कर ॥४६॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - मनुष्य उद्योग करके विद्वानों से और वेद आदि शास्त्रों से विद्या प्राप्त करके यशस्वी होवें ॥४६॥ यह मन्त्र आ चुका है-अ० ७।८९।१ ॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ४६−अयं मन्त्रो व्याख्यातः-अ० ७।८९।१ ॥
४७ सं माग्ने
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
सं मा॑ग्ने॒ वर्च॑सा सृज॒ सं प्र॒जया॒ समायु॑षा।
वि॒द्युर्मे॑ अ॒स्य दे॒वा इन्द्रो॑ विद्यात्स॒ह ऋषि॑भिः ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
सं मा॑ग्ने॒ वर्च॑सा सृज॒ सं प्र॒जया॒ समायु॑षा।
वि॒द्युर्मे॑ अ॒स्य दे॒वा इन्द्रो॑ विद्यात्स॒ह ऋषि॑भिः ॥
४७ सं माग्ने ...{Loading}...
Whitney
Translation
- Unite me, O Agni, with splendor, with progeny, with life-time; may
the gods know me as such; may Indra know, together with the seers.
Notes
These two verses we had above, as vii. 89. 1, 2. Neither they nor the
two that follow are found in Ppp. here.
Griffith
Give me the boon of splendid strength; give, Agni! progeny and life. May the Gods know this prayer of mine, may Indra with the Rishis know.
पदपाठः
सम्। मा॒। अ॒ग्ने॒। वर्च॑सा। सृ॒ज॒। सम्। प्र॒ऽजया॑। सम्। आयु॑षा। वि॒द्युः। मे॒। अ॒स्य। दे॒वाः। इन्द्रः॑। वि॒द्या॒त्। स॒ह। ऋषि॑ऽभिः। ५.४७।
अधिमन्त्रम् (VC)
- प्रजापतिः
- सिन्धुद्वीपः
- अनुष्टुप्
- विजय प्राप्ति सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
शत्रुओं के नाश का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) हे विद्वान् ! (मा) मुझको (वर्चसा) [ब्रह्मविद्या के] तेज से (सम्) अच्छे प्रकार, (प्रजया) प्रजा से (सम्) अच्छे प्रकार, और (आयुषा) जीवन से (सम् सृज) अच्छी प्रकार संयुक्त कर। (देवाः) विद्वान् लोग (अस्य) इस (मे) मुझको (विद्युः) जानें, (इन्द्रः) बड़ा ऐश्वर्यवान् आचार्य (ऋषिभिः सह) ऋषियों के साथ [मुझे] (विद्यात्) जाने ॥४७॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - मनुष्य उत्तम विद्या पाकर संसार के सुधार से अपना जीवन सफल करके विद्वानों और गुरुजनों में प्रतिष्ठा पावें ॥४७॥ यह मन्त्र आचुका है-अ० ७।८९।२ ॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ४७−अयं मन्त्रो व्याख्यातः-अ० ७।८९।२ ॥
४८ यदग्ने अद्य
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
यद॑ग्ने अ॒द्य मि॑थु॒ना शपा॒तो॒ यद्वा॒चस्तृ॒ष्टं ज॒नय॑न्त रे॒भाः।
म॒न्योर्मन॑सः शर॒व्या॒३॒॑ जाय॑ते॒ या तया॑ विध्य॒ हृद॑ये यातु॒धाना॑न् ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
यद॑ग्ने अ॒द्य मि॑थु॒ना शपा॒तो॒ यद्वा॒चस्तृ॒ष्टं ज॒नय॑न्त रे॒भाः।
म॒न्योर्मन॑सः शर॒व्या॒३॒॑ जाय॑ते॒ या तया॑ विध्य॒ हृद॑ये यातु॒धाना॑न् ॥
४८ यदग्ने अद्य ...{Loading}...
Whitney
Translation
- What, O Agni, the pair utter in curses today, what harshness of
speech the reciters produce: the shaft that is born of fury of the
mind—with that pierce thou the sorcerers in the heart.
Notes
Griffith
What curse soever couples launch against us, whatever bitter speech the chatterers utter, With Manyu’s arrow, offspring of the spirit, transfix thou to the heart the Yatudhanas,
पदपाठः
यत्। अ॒ग्ने॒। अ॒द्य। मि॒थु॒ना। शपा॑तः। यत्। वा॒चः। तृ॒ष्टम्। ज॒नय॑न्त। रे॒भाः। म॒न्योः। मन॑सः। श॒र॒व्या᳡। जाय॑ते। या। तया॑। वि॒ध्य॒। हृद॑ये। या॒तु॒ऽधाना॑न्। ५.४८।
अधिमन्त्रम् (VC)
- प्रजापतिः
- सिन्धुद्वीपः
- अनुष्टुप्
- विजय प्राप्ति सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
शत्रुओं के नाश का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) हे अग्नि [समान तेजस्वी राजन् !] (यत्) जो (अद्य) आज (मिथुना) दो हिंसक मनुष्य [सत्पुरुषों से] (शपातः) कुवचन बोलते हैं, और (यत्) जो (रेभाः) शब्द करनेवाले [शत्रु लोग] (वाचः) वाणी की (तृष्टम्) कठोरता (जनयन्त) उत्पन्न करते हैं, (मन्योः) क्रोध से (मनसः) मन की (या) जो (शरच्याः) बाणों की झड़ी (जायते) उत्पन्न होती है, (तया) उस से (यातुधानान्) दुःखदायिओं को (हृदये) हृदय में (विध्य) तू बेध ले ॥४८॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - राजा दुर्वचनभाषियों को विचारपूर्वक दण्ड देता रहे ॥४८॥ यह मन्त्र आचुका है-अ० ८।३।१२ ॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ४८−अयं मन्त्रो व्याख्यातः-अ० ८।३।१२ ॥
४९ परा शृणीहि
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
परा॑ शृणीहि॒ तप॑सा यातु॒धाना॒न्परा॑ग्ने॒ रक्षो॒ हर॑सा शृणीहि।
परा॑र्चिषा॒ मूर॑देवाञ्छृणीहि॒ परा॑सु॒तृपः॒ शोशु॑चतः शृणीहि ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
परा॑ शृणीहि॒ तप॑सा यातु॒धाना॒न्परा॑ग्ने॒ रक्षो॒ हर॑सा शृणीहि।
परा॑र्चिषा॒ मूर॑देवाञ्छृणीहि॒ परा॑सु॒तृपः॒ शोशु॑चतः शृणीहि ॥
४९ परा शृणीहि ...{Loading}...
Whitney
Translation
- Crush away the sorcerers with heat; crush away, O Agni, the demon
with flame; crush away with burning the false worshipers; crush away the
greatly gleaming ones that feed on lives.
Notes
These two verses are viii. 3. 12, 13. As usual in such a case, only the
first words are given here in the mss. (both pada and saṁhitā):
thus, yád agna íti dvé. Unfortunately it was overlooked by us that
yád agne begins not only viii. 3. 12, but also vii. 61. 1; and, though
both passages fit about equally ill into the connection here, yet the
meter of vii. 61. 1, 2, being anuṣṭubh, implies a less oversight on
the part of the Anukr., and, on the whole, the chance is in favor of the
latter passage (vii. 61. 1, 2) being the one here intended. If in any
one of the mss. accessible to us since the publication of the text there
occurs anything to settle the question, it has been overlooked by us.
⌊SPP. fills out the pratīka with viii. 3. 12, 13; but herein he may
merely have followed the Berlin edition.⌋
Griffith
Destroy the Yatudhanas with thy fervour, consume the demons with thy wrath, O Agni. Destroy the fool’s gods with thy fiery splendour, destroy the blazing ones, the insatiable.
पदपाठः
परा॑। शृ॒णी॒हि॒। तप॑सा। या॒तु॒ऽधाना॑न्। परा॑। अ॒ग्ने॒। रक्षः॑। हर॑सा। शृ॒णी॒हि॒। परा॑। अ॒र्चिषा॑। मूर॑ऽदेवान्। शृ॒णी॒हि॒। परा॑। अ॒सु॒ऽतृपः॑। शोशु॑चतः। शृ॒णी॒हि॒। ५.४९।
अधिमन्त्रम् (VC)
- प्रजापतिः
- सिन्धुद्वीपः
- अनुष्टुप्
- विजय प्राप्ति सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
शत्रुओं के नाश का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) हे अग्नि [समान तेजस्वी राजन् !] (तपसा) अपने तप [ऐश्वर्य वा प्रताप] से (यातुधानान्) दुःखदायिओं को (परा शृणीहि) कुचल डाल, (रक्षः) राक्षसों [दुराचारियों वा रोगों] को (हरसा) अपने बल से (परा शृणीहि) मिटा दे। (अर्चिषा) अपने तेज से (मूरदेवान्) मूढ़ [निर्बुद्धि] व्यवहारवालों को (परा शृणीहि) नाश कर दे, (शोशुचतः) अत्यन्त दमकते हुए, (असुतृपः) [दूसरों को] प्राणों से तृप्त होनेवालों को (परा शृणीहि) चूर-चूर कर दे ॥४९॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - राजा अत्यन्त क्लेशदायक प्राणियों के नाश करने में सदा उद्यत रहे ॥४९॥ यह मन्त्र आ चुका है-अ० ८।३।१३ ॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ४९−अयं मन्त्रो व्याख्यातः-अ० ८।३।१३ ॥
५० अपामस्मै वज्रम्
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अ॒पाम॑स्मै॒ वज्रं॒ प्र ह॑रामि॒ चतु॑र्भृष्टिं शीर्षभिद्याय वि॒द्वान्।
सो अ॒स्याङ्गा॑नि॒ प्र शृ॑णातु॒ सर्वा॒ तन्मे॑ दे॒वा अनु॑ जानन्तु॒ विश्वे॑ ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
अ॒पाम॑स्मै॒ वज्रं॒ प्र ह॑रामि॒ चतु॑र्भृष्टिं शीर्षभिद्याय वि॒द्वान्।
सो अ॒स्याङ्गा॑नि॒ प्र शृ॑णातु॒ सर्वा॒ तन्मे॑ दे॒वा अनु॑ जानन्तु॒ विश्वे॑ ॥
५० अपामस्मै वज्रम् ...{Loading}...
Whitney
Translation
- I, knowing, hurl at this man, to split his head, the four-pointed
(-bhṛṣṭí) thunderbolt of the waters; let it crush all his limbs: to
this on my part let all the gods assent.
Notes
The Anukr., strictly understood, implies the resolution va-jṛ-am in
a. For the quotations of the verse, with other verses of the hymn,
by Kāuś., see above ⌊introduction⌋.
⌊The hymn exceeds the norm by 20 verses and the quoted Anukr. says
viṅśatiḥ.⌋
⌊Here ends the twenty-second prapāṭhaka.⌋
Griffith
Well-skilled, against this man I hurl the Water’s bolt with four spikes, to cleave his head asunder. May it destroy all members of his body. Let the whole host of Gods approve my purpose.
पदपाठः
अ॒पाम्। अ॒स्मै॒। वज्र॑म्। प्र। ह॒रा॒मि॒। चतुः॑ऽभृष्टिम्। शी॒र्ष॒ऽभिद्या॑य। वि॒द्वान्। सः। अ॒स्य॒। अङ्गा॑नि। प्र। शृ॒णा॒तु॒। सर्वा॑। तत्। मे॒। दे॒वाः। अनु॑। जा॒न॒न्तु॒। विश्वे॑। ५.५०।
अधिमन्त्रम् (VC)
- प्रजापतिः
- सिन्धुद्वीपः
- त्रिष्टुप्
- विजय प्राप्ति सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
शत्रुओं के नाश का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (विद्वान्) विद्वान् मैं (अस्मै) इस [शत्रु पर] (शीर्षभिद्याय) शिर तोड़ने के लिये (अपाम्) जलों का (चतुर्भृष्टिम्) चौफाले (वज्रम्) वज्र [अस्त्र] को (प्र हरामि) चलाता हूँ। (सः) वह [वज्र] (अस्य) उस के (सर्वा) सब (अङ्गानि) अङ्गों को (प्र शृणातु) चूर-चूर कर डाले, (मे) मेरे (तत्) उस [कर्म] को (विश्वे) सब (देवाः) विद्वान् लोग (अनु जानन्तु) मान लेवें ॥५०॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - राजा चारों ओर चोट करनेवाले वारुणेय [जल में छूटनेवाले] अस्त्र [इसी प्रकार आग्नेय, वायव्य अस्त्र] से शत्रु का नाश करके विद्वानों में कीर्ति पावे ॥५०॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ५०−(अपाम्) जलानाम् (अस्मै) शत्रवे (वज्रम्) आयुधम् (प्र हरामि) प्रक्षिपामि (चतुर्भृष्टिम्) भृशु अधःपतने भ्रस्ज पाके वा-क्तिन्। चतस्रो भृष्टयोऽयःफालानि यस्मिन् तं वज्रम् (शीर्षभिद्याय) भिदिर् विदारणे-क्यप्। शिरोभेदनाय (सः) वज्रः (अस्य) शत्रोः (अङ्गानि) (प्र शृणातु) चूर्णीकरोतु (तत्) कर्म (मे) मम (देवाः) विद्वांसः (अनु जानन्तु) स्वीकुर्वन्तु (विश्वे) सर्वे ॥