००४ ऋषभः ...{Loading}...
Whitney subject
- Accompanying the gift of a bull.
VH anukramaṇī
ऋषभः
१-२४ ब्रह्मा। ऋषभः। त्रिष्टुप्, ८ भुरिक्, ६, १०, २४ जगती, ११-१७, १९-२०, २३ अनुष्टुप्,
१८ उपरिष्टाद्बृहती, २१ आस्तारपङ्क्तिः।
Whitney anukramaṇī
[Brahman.—caturviṅśakam. ārṣabham. trāiṣṭubham: 8. bhurij; 6, 10, 24. jagatī; 11-17, 19, 20, 23. anuṣṭubh; 18. upariṣṭād bṛhatī; 21. āstārapan̄kti.]
Whitney
Comment
Found also in Pāipp. xvi. (in the verse-order 1-3, 5, 4, 6, 8, 7, 9, 10-13, 15, 14, 16-22, 24, 23). Not noticed in Vāit., and not in Kāuś. in a way to cast any light whatever upon it; the hymn is quoted in Kāuś. 24. 19 (with vi. 111) in the ceremony of turning a bull loose, and vs. 24 separately in the same ceremony in Kāuś. 24. 21; also vs. 1 in 66. 18 in connection with a bull; the hymn is reckoned (see note to Kāuś. 19. 1) among the puṣṭika mantras.
Translations
Translated: Henry, 90, 128; Griffith, i. 438.—For some of the vss. the reader may consult Hillebrandt, Ved. Myth. i. 330, 516, 382, 358, 525.
Griffith
A glorification of the typical sacrificial bull
०१ साहस्रस्त्वेष ऋषभः
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
साह॒स्रस्त्वे॒ष ऋ॑ष॒भः पय॑स्वा॒न्विश्वा॑ रू॒पाणि॑ व॒क्षणा॑सु॒ बिभ्र॑त्।
भ॒द्रं दा॒त्रे यज॑मानाय शिक्षन्बार्हस्प॒त्य उ॒स्रिय॒स्तन्तु॒माता॑न् ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
साह॒स्रस्त्वे॒ष ऋ॑ष॒भः पय॑स्वा॒न्विश्वा॑ रू॒पाणि॑ व॒क्षणा॑सु॒ बिभ्र॑त्।
भ॒द्रं दा॒त्रे यज॑मानाय शिक्षन्बार्हस्प॒त्य उ॒स्रिय॒स्तन्तु॒माता॑न् ॥
०१ साहस्रस्त्वेष ऋषभः ...{Loading}...
Whitney
Translation
- The bright bull of a thousand, rich in milk, bearing all forms in his
bellies, desiring to accomplish (? śikṣ) what is excellent for his
giver, the sacrificer—he, the ruddy one of Brihaspati, hath stretched
⌊ā-tan⌋ the line (tántu).
Notes
That is, doubtless, ‘has extended or performed the sacrifice.’
Griffith
The Bull, fierce, thousandfold, filled full of vigour, bearing within his flanks all forms and natures, Brihaspati’s Steer, hath stretched the thread, bestowing bliss on the worshipper, the liberal giver.
पदपाठः
सा॒ह॒स्रः। त्वे॒षः। ऋ॒ष॒भः। पय॑स्वान्। विश्वा॑। रू॒पाणि॑। व॒क्षणा॑सु। बिभ्र॑त्। भ॒द्रम्। दा॒त्रे। यज॑मानाय। शिक्ष॑न्। बा॒र्ह॒स्प॒त्यः। उ॒स्रियः॑। तन्तु॑म्। आ। अ॒ता॒न्। ४.१।
अधिमन्त्रम् (VC)
- ऋषभः
- ब्रह्मा
- त्रिष्टुप्
- ऋषभ सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
आत्मा की उन्नति का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (साहस्रः) सहस्रों पराक्रमवाले, (त्वेषः) प्रकाशमान, (पयस्वान्) अन्नवान्, (विश्वा) सब (रूपाणि) रूपवान् द्रव्यों को (वक्षणासु) अपनी छाती के अवयवों में (बिभ्रत्) धारण करते हुए, (दात्रे) दानशील (यजमानाय) यजमान [देवपूजा, संयोग-वियोग व्यवहार में चतुर] के लिये (भद्रम्) कल्याण (शिक्षन्) करने की इच्छा करते हुए, (बार्हस्पत्यः) बृहस्पतियों [वेदरक्षक विद्वानों] से व्याख्या किये गये। (उस्रियः) सब के निवास, (ऋषभः) सर्वव्यापक वा सर्वदर्शक [परमेश्वर] ने (तन्तुम्) विस्तृत [जगत् रूप तन्तु] को (आ अतान्) सब ओर फैलाया है ॥१॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - मनुष्य प्रकाशस्वरूप, सर्वरचक, सर्वरक्षक, आदि गुणयुक्त परमेश्वर की उपासना करके आनन्द प्राप्त करें ॥१॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: १−(साहस्रः) अण् च। पा० ५।२।१०३। अण् मतुबर्थे। सहस्री। महापराक्रमवान् (त्वेषः) अ० ४।१५।५। दीप्यमानः (ऋषभः) अ० ३।६।४। ऋष गतौ दर्शने च अभक्। ऋषिर्दर्शनात्-निरु० २।११। सर्वव्यापकः। सर्वदर्शकः परमेश्वरः (पयस्वान्) अन्नवान्-निघ० २।७। (विश्वा) सर्वाणि (रूपाणि) अ० १।१।१। रूपवन्ति द्रव्याणि (बिभ्रत्) धारयन् (भद्रम्) कल्याणम् (दात्रे) दानशीलाय (यजमानाय) देवपूजकसंयोजकवियोजकाय (शिक्षन्) अ० ६।११४।२। शक्लृ शक्तौ-सनि, शतृ। शक्तुं निष्पादयितुमिच्छन् (बार्हस्पत्यः) दित्यदित्यादित्यपत्युत्तरपदाण्ण्यः। पा० ४।१।८५। बृहस्पति-ण्य। तेन प्रोक्तम्। पा० ४।३।१०१। इत्यर्थे। बृहस्पतिभिर्वेदरक्षकैर्विद्वद्भिः प्रकर्षेणोक्तो व्याख्यातः (उस्रियः) अ० ४।२६।५। वस निवासे-रक्, स्वार्थे घ। सर्वेषां निवासः (तन्तुम्) विस्तृतं जगद्रूपं सूत्रम् (आ) समन्तात् (अतान्) लुङि छान्दसं रूपम्। अतानीत्। विस्तारितवान् ॥
०२ अपां यो
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अ॒पां यो अग्ने॑ प्रति॒मा ब॒भूव॑ प्र॒भूः सर्व॑स्मै पृथि॒वीव॑ दे॒वी।
पि॒ता व॒त्सानां॒ पति॑र॒घ्न्यानां॑ साह॒स्रे पोषे॒ अपि॑ नः कृणोतु ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
अ॒पां यो अग्ने॑ प्रति॒मा ब॒भूव॑ प्र॒भूः सर्व॑स्मै पृथि॒वीव॑ दे॒वी।
पि॒ता व॒त्सानां॒ पति॑र॒घ्न्यानां॑ साह॒स्रे पोषे॒ अपि॑ नः कृणोतु ॥
०२ अपां यो ...{Loading}...
Whitney
Translation
- He who in the beginning became the counterpart (pratimā́) of the
waters, prevailing (prabhū́) for everything, like the divine earth,
father of young (vatsá), lord of the inviolable [kine]—let him set
(kṛ) us in thousandfold prosperity.
Notes
Griffith
He who at first became the Waters’ model, a match for everyone, like Earth the Goddess; The husband of the cows, the young calves’ father, may be secure us thousandfold abundance.
पदपाठः
अ॒पाम्। यः। अग्ने॑। प्र॒ति॒ऽमा। ब॒भूव॑। प्र॒ऽभूः। सर्व॑स्मै। पृ॒थि॒वीऽइ॑व। दे॒वी। पि॒ता। व॒त्साना॑म्। पतिः॑। अ॒घ्न्याना॑म्। सा॒ह॒स्रे। पोषे॑। अपि॑। नः॒। कृ॒णो॒तु॒। ४.२।
अधिमन्त्रम् (VC)
- ऋषभः
- ब्रह्मा
- त्रिष्टुप्
- ऋषभ सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
आत्मा की उन्नति का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (यः) जो [ईश्वर] (अग्रे) पहिले ही पहिले (अपाम्) व्याप्त प्रजाओं की (प्रतिमा) प्रत्यक्ष मान करनेवाली [सब जाननेवाली] शक्ति और (सर्वस्मै) सब [जगत्] के लिये (देवी) दिव्य गुणवाली (पृथिवी इव) पृथिवी के समान (प्रभूः) समर्थ (बभूव) हुआ है, वह (वत्सानाम्) निवास करनेवालों का (पिता) पालनकर्ता और (अघ्न्यानाम्) अहिंसकों [प्रजापतियों] का (पतिः) स्वामी [परमेश्वर] (साहस्रे) सहस्रों पराक्रमयुक्त (पोषे) पोषण में (नः) हमें (अपि) अवश्य (कणोतु) करे ॥२॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - अनादि, अनन्त, सर्वपालक परमात्मा के उपासक पुरुष पुरुषार्थपूर्वक सब प्रकार वृद्धि करते हैं ॥२॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: २−(अपाम्) आपः, आप्ताः प्रजाः-दयानन्दभाष्ये यजु० ६।२७। व्याप्तानां प्रजानाम् (यः) ऋषभः परमेश्वरः (अग्रे) सृष्टेः प्राक् (प्रतिमा) प्रतिमीयतेऽनया, प्रति+माङ् माने-अ। प्रत्यक्षं मानकर्त्री सर्वज्ञात्री शक्तिः। परमेश्वरः (बभूव) (प्रभूः) अन्येभ्योऽपि दृश्यते। पा० ३।२।७८। भू सत्तायाम्-क्विप्। समर्थः। (सर्वस्मै) सर्वजगद्धिताय (पृथिवी) (इव) (देवी) दिव्यगुणयुक्ता (पिता) पालकः (वत्सानाम्) वृतॄवचिवसि०। उ० ३।६२। वस निवासे-स। निवासशीलानाम् (पतिः) स्वामी (अघ्न्यानाम्) अ० ३।३०।१। अघ्न्यादयश्च। उ० ४।११२। नञ्+हन हिंसागत्योः-यक्। अहन्तॄणां प्रजापतीनाम् (साहस्रे) म० १। महापराक्रमयुक्ते (पोषे) पोषणे। अभ्युदये (अपि) अवधारणे (नः) अस्मान् (कृणोतु) करोतु ॥
०३ पुमानन्तर्वान्त्स्थविरः पयस्वान्वसोः
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
पुमा॑न॒न्तर्वा॒न्त्स्थवि॑रः॒ पय॑स्वा॒न्वसोः॒ कब॑न्धमृष॒भो बि॑भर्ति।
तमिन्द्रा॑य प॒थिभि॑र्देव॒यानै॑र्हु॒तम॒ग्निर्व॑हतु जा॒तवे॑दाः ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
पुमा॑न॒न्तर्वा॒न्त्स्थवि॑रः॒ पय॑स्वा॒न्वसोः॒ कब॑न्धमृष॒भो बि॑भर्ति।
तमिन्द्रा॑य प॒थिभि॑र्देव॒यानै॑र्हु॒तम॒ग्निर्व॑हतु जा॒तवे॑दाः ॥
०३ पुमानन्तर्वान्त्स्थविरः पयस्वान्वसोः ...{Loading}...
Whitney
Translation
- A male (púmāṅs), [yet] pregnant, big (sthávira), rich in milk,
the bull bears a trunk (kábandha) of good (vásu); him, sacrificed to
Indra, let Agni Jātavedas carry by the roads traveled by the gods.
Notes
W. reads in b vásoṣ ká-.
Griffith
Masculine, pregnant, stedfast. full of vigour, the Bull sustains a trunk of goodly treasure. May Agni Jatavedas bear him offered, on pathways traversed by the Gods, to Indra.
पदपाठः
पुमा॑न्। अ॒न्तःऽवा॑न्। स्थवि॑रः। पय॑स्वान्। वसोः॑। कब॑न्धम्। ऋ॒ष॒भः। बि॒भ॒र्ति॒। तम्। इन्द्रा॑य। प॒थिऽभिः॑। दे॒व॒ऽयानैः॑। हु॒तम्। अ॒ग्निः। व॒ह॒तु॒। जा॒तऽवे॑दाः। ४.३।
अधिमन्त्रम् (VC)
- ऋषभः
- ब्रह्मा
- त्रिष्टुप्
- ऋषभ सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
आत्मा की उन्नति का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (पुमान्) रक्षा करनेवाला, (अन्तर्वान्) [सबको अपने] भीतर रखनेवाला, (स्थविरः) स्थिरस्वभाव [ब्रह्मा] (पयस्वान्) अन्नवान् (ऋषभः) सर्वव्यापक परमेश्वर (वसोः) निवास करनेवाले [संसार] के (कबन्धम्) उदर को (बिभर्त्ति) भरता है। (तम् हुतम्) उस दाता को (इन्द्राय) परम ऐश्वर्य के लिये (देवयानैः) विद्वानों के जाने योग्य (पथिभिः) मार्गों से (जातवेदाः) बड़े ज्ञानवाला (अग्निः) अग्नि [समान तेजस्वी पुरुष] (वहतु) प्राप्त करे ॥३॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - जो परमात्मा सब संसार में भीतर और बाहिर व्यापक होकर सबका पालन करता है, ज्ञानी पुरुष उसी की उपासना से ऐश्वर्य प्राप्त करते हैं ॥३॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ३−(पुमान्) अ० १।८।१। पा रक्षणे−डुमसुन्। रक्षकः (अन्तर्वान्) अन्तर्-मतुप्। अन्तर्मध्ये सर्वं विद्यतेऽस्य सः (स्थविरः) अजिरशिशिरशिथिल०। उ० १।५३। ष्ठा गतिनिवृत्तौ-किरच्, धातोर्वुक्, ह्रस्वत्वं च। स्थिरः (पयस्वान्) अन्नवान् (वसोः) निवासशीलस्य संसारस्य (कबन्धम्) केन वायुना दध्यते, क+बन्ध बन्धने-घञ्। उदरम् (ऋषभः) म० १। सर्वव्यापकः (बिभर्ति) भरति (तम्) ऋषभम् (इन्द्राय) परमैश्वर्यप्राप्तये (पथिभिः) मार्गैः (देवयानैः) विद्वद्भिर्गमनीयैः (हुतम्) हु दानादानादनेषु-क्विप्, तुक् च। दातारम् (अग्निः) अग्निवत्तेजस्वी पुरुषः (वहतु) प्राप्नोतु (जातवेदाः) जातानि विद्यमानानि वेदांसि ज्ञानानि यस्य सः ॥
०४ पिता वत्सानाम्
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
पि॒ता व॒त्सानां॒ पति॑र॒घ्न्याना॒मथो॑ पि॒ता म॑ह॒तां गर्ग॑राणाम्।
व॒त्सो ज॒रायु॑ प्रति॒धुक्पी॒यूष॑ आ॒मिक्षा॑ घृ॒तं तद्व॑स्य॒ रेतः॑ ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
पि॒ता व॒त्सानां॒ पति॑र॒घ्न्याना॒मथो॑ पि॒ता म॑ह॒तां गर्ग॑राणाम्।
व॒त्सो ज॒रायु॑ प्रति॒धुक्पी॒यूष॑ आ॒मिक्षा॑ घृ॒तं तद्व॑स्य॒ रेतः॑ ॥
०४ पिता वत्सानाम् ...{Loading}...
Whitney
Translation
- Father of calves, lord of the inviolable [kine], also father of
great gulfs (gárgara); calf, afterbirth, fresh milk, beestings, curd,
ghee—that [is] his seed.
Notes
The verse occurs also in TS. (iii. 3. 9²), MS. (ii. 5. 10), and K.
(xiii. 9). In b, MS. reads utā́ ’yám for átho; for d, TS. has
āmíkṣā mástu ghṛtám asya rétaḥ, and MS. the same, save yóniḥ for
rétaḥ.
Griffith
The husband of the cows, the young calves’ father, father is he of mighty water-eddies. Calf, after-birth, new milk drawn hot, and biestings, curds, butter, that is his best genial humour.
पदपाठः
पि॒ता। व॒त्साना॑म्। पतिः॑। अ॒घ्न्याना॑म्। अथो॒ इति॑। पि॒ता। म॒ह॒ताम्। गर्ग॑राणाम्। व॒त्सः। ज॒रायुः॑। प्र॒ति॒ऽधुक्। पी॒यूषः॑। आ॒मिक्षा॑। घृ॒तम्। तत्। ऊं॒ इति॑। अ॒स्य॒। रेतः॑। ४.४।
अधिमन्त्रम् (VC)
- ऋषभः
- ब्रह्मा
- त्रिष्टुप्
- ऋषभ सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
आत्मा की उन्नति का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (वस्तानाम्) निवास करनेवालों का (पिता) पालनकर्ता और (अघ्न्यानाम्) अहिंसकों [प्रजापतियों] का (पतिः) स्वामी (अथो) और भी (महताम्) बड़े (गर्गराणाम्) उपदेश देनेवाले पुरुषों का (पिता) पिता [पालक परमेश्वर] है। (वत्सः) निवास, (जरायु) जेर [गर्भ की झिल्ली], (प्रतिधुक्) तुरन्त दुहा हुआ (पीयूषः) रुचिर दूध, (आमिक्षा) आमिक्षा [पकाये उष्ण दूध में दही मिलाने से उत्पन्न वस्तु], (घृतम्) घी (तत्) यह [पदार्थसमूह] (अस्य) इस [परमेश्वर] का (उ) ही (रेतः) वीर्य [सामर्थ्य] है ॥४॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - संसार के भीतर संयोग-वियोग से उत्पन्न सब पदार्थों का आदि कारण सर्वनियन्ता जगदीश्वर है ॥४॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ४−(अथो) अपि च (पिता) पालकः (महताम्) पूजनीयानाम् (गर्गराणाम्) अ० ४।१५।१२। गॄ शब्दे-ग प्रत्ययः+रा दाने-क। गर्गस्य शब्दस्योपदेशस्य दातॄणां पुरुषाणाम् (वत्सः) निवासः (जरायु) अ० १।११।४। उल्बम् (प्रतिधुक्) प्रति+दुह प्रपूरणे क्विप्। प्रत्यक्षं सद्यो दुग्धः (पीयूषः) अ० ८।३।१७। पीय प्रीणने-ऊषन्। रुचिरं क्षीरम् (आमिक्षा) आ-मिष सेचने-सक्। आमिक्षा सा शृतोष्णे या क्षीरे स्याद् दधियोगतः। इत्यमरः १७।२३। दधिकूर्चिका (घृतम्) पक्वनवनीतम् (तत्) समूहजातम् (उ) एव (अस्य) ऋषभस्य। परमेश्वरस्य (रेतः) वीर्यम्। सामर्थ्यम्। अन्यद् यथा म० २ ॥
०५ देवानां भाग
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
दे॒वानां॑ भा॒ग उ॑पना॒ह ए॒षो॒३॒॑पां रस॒ ओष॑धीनां घृ॒तस्य॑।
सोम॑स्य भ॒क्षम॑वृणीत श॒क्रो बृ॒हन्नद्रि॑रभव॒द्यच्छरी॑रम् ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
दे॒वानां॑ भा॒ग उ॑पना॒ह ए॒षो॒३॒॑पां रस॒ ओष॑धीनां घृ॒तस्य॑।
सोम॑स्य भ॒क्षम॑वृणीत श॒क्रो बृ॒हन्नद्रि॑रभव॒द्यच्छरी॑रम् ॥
०५ देवानां भाग ...{Loading}...
Whitney
Translation
- The gods’ portion [was] that load, the sap of waters, of plants,
of ghee; the mighty one (śakrá) chose a drink of soma; a great stone
became what [was his] body.
Notes
This verse also is found in TS. and MS. (as above), in both texts
preceding our vs. 4 (in MS. one other verse intervenes, our xviii. 4.
28). Both have, for a, devā́nām eṣá upanāhá āsīt; for b, TS.
has apā́ṁ gárbha óṣahīṣu nyàktaḥ, and MS. apā́m pátir vṛṣabhá
óṣadhīnām; in c, both have drapsám for bhakṣám and pūṣā́ for
śakráḥ; in d, after abhavat, MS. has yát tád ā́sīt, and TS.
tád eṣām.
Griffith
He is the Gods’ allotted share and bundle, essence of waters, and of plants, and butter. Sakra elected him, the draught of Soma. What was his body was a lofty mountain.
पदपाठः
दे॒वाना॑म्। भा॒गः। उ॒प॒ऽना॒हः। ए॒षः। अ॒पाम्। रसः॑। ओष॑धीनाम्। घृ॒तस्य॑। सोम॑स्य। भ॒क्षम्। अ॒वृ॒णी॒त॒। श॒क्रः। बृ॒हन्। अद्रिः॑। अ॒भ॒व॒त्। यत्। शरी॑रम्। ४.५।
अधिमन्त्रम् (VC)
- ऋषभः
- ब्रह्मा
- त्रिष्टुप्
- ऋषभ सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
आत्मा की उन्नति का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (एषः) यह [परमेश्वर] (देवानाम्) दिव्य गुणों का (भागः) ऐश्वर्यवान् (उपनाहः) नित्य सम्बन्धी, और (अपाम्) जलों का (ओषधीनाम्) ओषधियों [अन्न आदि पदार्थों] का और (घृतस्य) घृत का (रसः) रसरूप है। (शक्रः) उसी शक्तिमान् ने (सोमस्य) अमृत के (भक्षम्) भोग को [हमारे लिये] (अवृणीत) स्वीकार किया है और (यत्) जो [उसका] (शरीरम्) शरीर [अस्तित्व] है, वह (बृहन्) बड़ा (अद्रिः) कठोर (अभवत्) हुआ है ॥५॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - सर्वव्यापी परमेश्वर ने अपनी सत्ता से उपयोगी पदार्थों को उत्पन्न करके सब प्राणियों को अन्न आदि पदार्थ देकर पुष्ट किया है ॥५॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ५−(देवानाम्) दिव्यगुणानाम् (भागः) भग-मतुबर्थे-अण्। भगवान्। ऐश्वर्यवान् (उपनाहः) नित्यसम्बन्धी (एषः) ऋषभः (अपाम्) जलानाम् (रसः) रसरूपः (ओषधीनाम्) अन्नादीनाम् (सोमस्य) अमृतस्य (भक्षम्) भोगम् (अवृणीत) स्वीकृतवान् (बृहन्) महान् (अद्रिः) अ० ५।२०।१०। अद भक्षणे क्रिन्। भक्षणीयपदार्थानां राशिः (अभवत्) (यत्) (शरीरम्) अस्तित्वम् ॥
०६ सोमेन पूर्णम्
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
सोमे॑न पू॒र्णं क॒लशं॑ बिभर्षि॒ त्वष्टा॑ रू॒पाणां॑ जनि॒ता प॑शू॒नाम्।
शि॒वास्ते॑ सन्तु प्रज॒न्व᳡ इ॒ह या इ॒मा न्य१॒॑स्मभ्यं॑ स्वधिते यच्छ॒ या अ॒मूः ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
सोमे॑न पू॒र्णं क॒लशं॑ बिभर्षि॒ त्वष्टा॑ रू॒पाणां॑ जनि॒ता प॑शू॒नाम्।
शि॒वास्ते॑ सन्तु प्रज॒न्व᳡ इ॒ह या इ॒मा न्य१॒॑स्मभ्यं॑ स्वधिते यच्छ॒ या अ॒मूः ॥
०६ सोमेन पूर्णम् ...{Loading}...
Whitney
Translation
- Thou bearest a vessel filled with soma, shaper (tvástṛ) of forms,
generator of cattle; propitious to thee be these pudenda (? prajanū́)
that are here; to us, O ax, confirm those that are yonder.
Notes
Ppp. reads at the beginning somasya; its second half-verse is
unintelligible. The verse is with no propriety called a jagatī (11 +
11: 13 + 12 = 47).
Griffith
A beaker filled with Soma juice thou bearest. framer of forms, begetter of the cattle. Kindly to us be these thy wombs here present, and stay for us, O Axe, those that are yonder.
पदपाठः
सोमे॑न। पू॒र्णम्। क॒लश॑म्। बि॒भ॒र्षि॒। त्वष्टा॑। रूपाणा॑म्। ज॒नि॒ता। प॒शू॒नाम्। शि॒वाः। ते॒। स॒न्तु॒। प्र॒ऽज॒न्वः᳡। इ॒ह। याः। इ॒माः। नि। अ॒स्मभ्य॑म्। स्व॒ऽधि॒ते॒। य॒च्छ॒। याः। अ॒मूः। ४.६।
अधिमन्त्रम् (VC)
- ऋषभः
- ब्रह्मा
- जगती
- ऋषभ सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
आत्मा की उन्नति का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (रूपाणाम्) सब रूपों का (त्वष्टा) बनानेवाला और (पशूनाम्) सब जीवों का (जनिता) उत्पन्न करनेवाला तू (सोमेन) अमृत से (पूर्णम्) पूर्ण (कलशम्) कलश (बिभर्षि) धारण करता है। (स्वधिते) हे स्वयं धारण करनेवाले ! (ते) तेरी (प्रजन्वः) प्रजनन शक्तियाँ (इह) यहाँ पर (शिवाः) कल्याणी (सन्तु) होवें, (याः) जो प्रजनन शक्तियाँ (इमाः) यह हैं और (याः) जो (अमूः) वे हैं [उन सबको] (अस्मभ्यम्) हमें (नि) नियमपूर्वक (यच्छ) दान कर ॥६॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - मनुष्य परमेश्वर के महान् उपकारों को विचार कर पुरुषार्थपूर्वक संसार के समीपस्थ और दूरस्थ पदार्थों को उपयोगी बनावें ॥६॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ६−(सोमेन) अमृतेन (पूर्णम्) पूरितम् (कलशम्) अ० ३।१२।७। पात्रम् (बिभर्षि) धरसि (त्वष्टा) अ० २।५।६। विश्वकर्मा (रूपाणाम्) रूपवताम् (जनिता) जनयिता (पशूनाम्) अ० ३।२८।१। पशवो व्यक्तवाचश्चाव्यक्तवाचश्च-निरु० ११।२९। जीवानाम् (शिवाः) कल्याण्यः (ते) तव (सन्तु) (प्रजन्वः) कृषिचमितनि०। उ० १।८०। जन जनने−ऊः। स्त्रियाम्। प्रजननशक्तयः (इह) अत्र संसारे (याः) प्रजननशक्तयः (इमाः) समीपवर्तिन्यः (नि) नियमेन (अस्मभ्यम्) पुरुषार्थिभ्यः (स्वधिते) स्व+धि धारणे, यद्वा डुधाञ् धारणे-क्तिच्। स्वधितिः… स्वयं कर्माण्यात्मनि धत्ते-निरु० १४।१३। स्वधितिर्वज्रनाम-निघ० २।२०। हे स्वयं धारक परमेश्वर (यच्छ) देहि (याः) (अमूः) दूरवर्तिन्यः ॥
०७ आज्यं बिभर्ति
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
आज्यं॑ बिभर्ति घृ॒तम॑स्य॒ रेतः॑ साह॒स्रः पोष॒स्तमु॑ य॒ज्ञमा॑हुः।
इन्द्र॑स्य रू॒पमृ॑ष॒भो वसा॑नः॒ सो अ॒स्मान्दे॑वाः शि॒व ऐतु॑ द॒त्तः ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
आज्यं॑ बिभर्ति घृ॒तम॑स्य॒ रेतः॑ साह॒स्रः पोष॒स्तमु॑ य॒ज्ञमा॑हुः।
इन्द्र॑स्य रू॒पमृ॑ष॒भो वसा॑नः॒ सो अ॒स्मान्दे॑वाः शि॒व ऐतु॑ द॒त्तः ॥
०७ आज्यं बिभर्ति ...{Loading}...
Whitney
Translation
- Sacrificial butter he bears; ghee [is] his seed; thousandfold
prosperity—that they call the sacrifice; the bull, clothing himself in
Indra’s form—let him, O gods, come propitious to us, being given.
Notes
Ppp. reads in b sahasrapoṣas, and in d ‘smā and śivāi ’tu.
Griffith
He bears oblation, and his seed is butter. Thousand-fold plenty; sacrifice they call him. May he, the Bull, wearing the shape of Indra, come unto us, O Gods, bestowed, with blessing.
पदपाठः
आज्य॑म्। बि॒भ॒र्ति॒। घृ॒तम्। अ॒स्य॒। रेतः॑। सा॒ह॒स्रः। पोषः॑। तम्। ऊं॒ इति॑। य॒ज्ञम्। आ॒हुः॒। इन्द्र॑स्य। रू॒पम्। ऋ॒ष॒भः। वसा॑नः। सः। अ॒स्मान्। दे॒वाः॒। शि॒वः। आ। ए॒तु॒। द॒त्तः। ४.७।
अधिमन्त्रम् (VC)
- ऋषभः
- ब्रह्मा
- त्रिष्टुप्
- ऋषभ सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
आत्मा की उन्नति का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (अस्य) इस [परमेश्वर] का (घृतम्) प्रकाशयुक्त (रेतः) सामर्थ्य (आज्यम्) सब उपाय (बिभर्ति) धारण करता है, (साहस्रः) वह सहस्रों पराक्रमयुक्त (पोषः) पोषक है, (तम् उ) उसको ही (यज्ञम्) यज्ञ [संयोजक-वियोजक] (आहुः) कहते हैं। (देवाः) हे विद्वान् लोगो ! (इन्द्रस्य) ऐश्वर्य का (रूपम्) रूप (वसानः) धारण करता हुआ (शिवः) मङ्गलकारी, (दत्तः) दिया हुआ [हृदय में रक्खा गया] (सः) वह (ऋषभः) सर्वदर्शक परमेश्वर (अस्मान्) हम लोगों को (आ एतु) अच्छे प्रकार प्राप्त हो ॥७॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - मनुष्य सर्वपोषक परमेश्वर का आश्रय लेकर सर्वदा पुरुषार्थ करें ॥७॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ७−(आज्यम्) अ० ९।२।१। सर्वोपायम् (बिभर्ति) धरति (घृतम्) दीप्तम् (अस्य) ऋषभस्य (रेतः) सामर्थ्यम् (साहस्रः) म० १। सहस्रपराक्रमयुक्तः (पोषः) पोषकः (तम्) (उ) निश्चयेन (यज्ञम्) संयोजकवियोजकम् (आहुः) कथयन्ति विद्वांसः (इन्द्रस्य) ऐश्वर्यस्य (रूपम्) स्वरूपम् (ऋषभः) म० १। सर्वदर्शकः (वसानः) धारयन् (सः) (अस्मान्) पुरुषार्थिनः (देवाः) हे विद्वांसः (शिवः) मङ्गलकारी (आ एतु) सम्यक् प्राप्नोतु (दत्तः) आत्मनि रक्षिता ॥
०८ इन्द्रस्यौजो वरुणस्य
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
इन्द्र॒स्यौजो॒ वरु॑णस्य बा॒हू अ॒श्विनो॒रंसौ॑ म॒रुता॑मि॒यं क॒कुत्।
बृह॒स्पतिं॒ संभृ॑तमे॒तमा॑हु॒र्ये धीरा॑सः क॒वयो॒ ये म॑नी॒षिणः॑ ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
इन्द्र॒स्यौजो॒ वरु॑णस्य बा॒हू अ॒श्विनो॒रंसौ॑ म॒रुता॑मि॒यं क॒कुत्।
बृह॒स्पतिं॒ संभृ॑तमे॒तमा॑हु॒र्ये धीरा॑सः क॒वयो॒ ये म॑नी॒षिणः॑ ॥
०८ इन्द्रस्यौजो वरुणस्य ...{Loading}...
Whitney
Translation
- Indra’s force, Varuṇa’s two arms, the Aśvins’ two shoulders, of the
Maruts this hump; they who are wise, poets, who are skilful (manīṣín),
call him Brihaspati brought together.
Notes
The verse has two jagatī-pādas, though called by the Anukr. simply
bhurij. Read at the end of b kakút.
Griffith
Both arms of Varuna, and Indra’s vigour, the Maruts’ hump is he, the Asvins’ shoulders. They who are sages, bards endowed with wisdom, call him Brihaspati compact and heightened.
पदपाठः
इन्द्र॑स्य। ओजः॑। वरु॑णस्य। बा॒हू इति॑। अ॒श्विनोः॑। अंसौ॑। म॒रुता॑म्। इ॒यम्। क॒कुत्। बृह॒स्पति॑म्। सम्ऽभृ॑तम्। ए॒तम्। आ॒हुः॒। ये। धीरा॑सः। क॒वयः॑। ये। म॒नी॒षिणः॑। ४.८।
अधिमन्त्रम् (VC)
- ऋषभः
- ब्रह्मा
- भुरिक्त्रिष्टुप्
- ऋषभ सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
आत्मा की उन्नति का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रस्य) सूर्य का (ओजः) बल, (वरुणस्य) जल का (बाहू) दो भुजा [समान], (अश्विनोः) दिन और रात का (अंसौ) दो कन्धों (समान) और (मरुताम्) प्राण अपान आदि पवनों की (इयम्) यह (ककुत्) सुख का शब्द करनेवाली शक्ति [वह परमेश्वर है]। (एतम्) इसी को (बृहस्पतिम्) बड़े-बड़े लोकों का स्वामी (संभृतम्) यथावत् पोषणकर्ता (आहुः) वे बताते हैं, (ये) जो (धीरासः) धीर (कवयः) बुद्धिमान् और (ये) जो (मनीषिणः) मन की गतिवाले हैं ॥८॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - वह परमेश्वर सब जगत् का आश्रयदाता है, उसको तत्त्वदर्शी लोग पहिचानकर आनन्द पाते हैं ॥८॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ८−(इन्द्रस्य) सूर्यस्य (ओजः) बलम् (वरुणस्य) जलस्य (बाहू) भुजौ यथा (अश्विनोः) अ० २।२९।६। अहोरात्रयोः-निरु० १२।१। (अंसौ) अम गतौ-स। स्कन्धौ यथा (मरुताम्) अ० १।२०।१। प्राणापानादिवायूनाम् (इयम्) (ककुत्) कं सुखं कौति, क+कु शब्दे-क्विप्, तुक्। सुखस्य शब्दयित्री शक्तिः (बृहस्पतिम्) बृहतां लोकानां स्वामिनम् (संभृतम्) क्विबन्तः। संभर्तारम् (एतम्) ऋषभम् (आहुः) कथयन्ति (ये) (धीरासः) धीमन्तः (कवयः) मेधाविनः (ये) (मनीषिणः) अ० ३।५।६। मनस्+ईषा-इनि। मनसो गतियुक्ताः ॥
०९ दैवीर्विशः पयस्वाना
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
दैवी॒र्विशः॒ पय॑स्वा॒ना त॑नोषि॒ त्वामिन्द्रं॒ त्वां सर॑स्वन्तमाहुः।
स॒हस्रं॒ स एक॑मुखा ददाति॒ यो ब्रा॑ह्म॒ण ऋ॑ष॒भमा॑जु॒होति॑ ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
दैवी॒र्विशः॒ पय॑स्वा॒ना त॑नोषि॒ त्वामिन्द्रं॒ त्वां सर॑स्वन्तमाहुः।
स॒हस्रं॒ स एक॑मुखा ददाति॒ यो ब्रा॑ह्म॒ण ऋ॑ष॒भमा॑जु॒होति॑ ॥
०९ दैवीर्विशः पयस्वाना ...{Loading}...
Whitney
Translation
- Rich in milk, thou stretchest unto the people (víś) of the gods;
thee they call Indra, thee Sarasvant; he gives a thousand [kine] with
one face who makes offering (ā-hu) of a bull to a Brahman.
Notes
⌊Cf. Oldenberg, IFA. vi. 183.⌋
Griffith
Thou, vigorous, reachest to the tribes of heaven. Thee they call Indra, thee they call Sarasvan. Turned to one aim, that Brahman gives a thousand who offers up the Bull as his oblation.
पदपाठः
दैवीः॑। विशः॑। पय॑स्वान्। आ। त॒नो॒षि॒। त्वाम्। इन्द्र॑म्। त्वाम्। सर॑स्वन्तम्। आ॒हुः॒। स॒हस्र॑म्। सः। एक॑ऽमुखाः। द॒दा॒ति॒। यः। ब्रा॒ह्म॒णे। ऋ॒ष॒भम्। आ॒ऽजु॒होति॑। ४.९।
अधिमन्त्रम् (VC)
- ऋषभः
- ब्रह्मा
- त्रिष्टुप्
- ऋषभ सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
आत्मा की उन्नति का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (पयस्वान्) अन्नवान् तू (दैवीः) दिव्यगुणवाली (विशः) प्रजाओं को (आ) सब ओर (तनोषि) फैलाता है, (त्वाम्) तुझको (इन्द्रम्) परम ऐश्वर्यवान्, (त्वाम्) तुझको (सरस्वन्तम्) महाज्ञानवान् (आहुः) वे कहते हैं। (सः) वह [ब्राह्मण] (सहस्रम्) सहस्र (एकमुखाः) एक [परमेश्वर] में मुख [मुख्यता] रखनेवाली [विद्याओं] को (ददाति) देता है, (यः) जो (ब्राह्मणे) वेदज्ञान में (ऋषभम्) सर्वदर्शक परमेश्वर का (आजुहोति) सब ओर से ग्रहण करता है ॥९॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - सर्वपोषक सर्वज्ञ परमात्मा के ज्ञान से ब्राह्मण वेदद्वारा अनेक विज्ञानों का उपदेश करता है ॥९॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ९−(दैवीः) दिव्यगुणयुक्ताः (विशः) प्रजाः (पयस्वान्) अन्नवान् (आ) समन्तात् (तनोषि) विस्तारयसि (त्वाम्) (इन्द्रम्) परमैश्वर्यवन्तम् (त्वाम्) (सरस्वन्तम्) सरांसि विज्ञानानि यस्य तम् (आहुः) (सहस्रम्) बहुप्रकारम् (एकमुखाः) एकस्मिन् परमेश्वरे मुखं प्रधानत्वं यासां ता विद्याः (ददाति) यः (ब्राह्मणे) ब्रह्मन्-अण्। ब्रह्मणो वेदस्य ज्ञाने (ऋषभम्) म० १। सर्वदर्शकं परमेश्वरम् (आजुहोति) समन्तादादत्ते। स्वीकरोति ॥
१० बृहस्पतिः सविता
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
बृह॒स्पतिः॑ सवि॒ता ते॒ वयो॑ दधौ॒ त्वष्टु॑र्वा॒योः पर्या॒त्मा त॒ आभृ॑तः।
अ॒न्तरि॑क्षे॒ मन॑सा त्वा जुहोमि ब॒र्हिष्टे॒ द्यावा॑पृथि॒वी उ॒भे स्ता॑म् ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
बृह॒स्पतिः॑ सवि॒ता ते॒ वयो॑ दधौ॒ त्वष्टु॑र्वा॒योः पर्या॒त्मा त॒ आभृ॑तः।
अ॒न्तरि॑क्षे॒ मन॑सा त्वा जुहोमि ब॒र्हिष्टे॒ द्यावा॑पृथि॒वी उ॒भे स्ता॑म् ॥
१० बृहस्पतिः सविता ...{Loading}...
Whitney
Translation
- Brihaspati, Savitar bestowed on thee vigor (váyas); from Tvashṭar,
from Vāyu was brought forth thy soul (ātmán); with mind in the
atmosphere I make offering (hu) of thee; let heaven-and-earth both be
thy barhís.
Notes
Ppp. reads manas for vayas in a. The Anukr. calls the verse
jagatī, though two of its pādas are triṣṭubh.
Griffith
Brihaspati, Savitar gave thee vital vigour: thy breath was brought from Tvashtar and from Vayu. In thought I offer thee in air’s mid-region. Thy sacrificial grass be Earth and Heaven!
पदपाठः
बृह॒स्पतिः॑। स॒वि॒ता। ते॒। वयः॑। द॒धौ॒। त्वष्टुः॑। वा॒योः। परि॑। आ॒त्मा। ते॒। आऽभृ॑तः। अ॒न्तरि॑क्षे। मन॑सा। त्वा॒। जु॒हो॒मि॒। ब॒र्हिः। ते॒। द्यावा॑पृथि॒वी इति॑। उ॒भे इति॑। स्ता॒म्। ४.१०।
अधिमन्त्रम् (VC)
- ऋषभः
- ब्रह्मा
- जगती
- ऋषभ सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
आत्मा की उन्नति का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - [हे मनुष्य !] (बृहस्पतिः) सब लोकों के स्वामी (सविता) सर्वप्रेरक परमेश्वर ने (ते) तेरे लिये (वयः) अन्न [वा बल] (दधौ) दिया है, (त्वष्टुः) उसी विश्वकर्मा (वायोः) सर्वव्यापक परमेश्वर से (ते) तेरा (आत्मा) आत्मा (परि) सब ओर (आभृतः) पुष्ट किया गया है। (अन्तरिक्षे) सब में दीखते हुए परमेश्वर के बीच (त्वा) तुझको (मनसा) विज्ञान से (जुहोमि) मैं ग्रहण करता हूँ, (उभे) दोनों (द्यावापृथिवी) सूर्य और भूमि (ते) तेरे लिये (बर्हिः) वृद्धि (स्ताम्) होवें ॥१०॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - जो मनुष्य सर्वनियन्ता परमेश्वर को सब स्थानों में साक्षात् करते हैं, वे सर्वदा वृद्धि करते रहते हैं ॥१०॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: १०−(बृहस्पतिः) बृहतां लोकानां पालकः (सविता) सर्वप्रेरकः परमेश्वरः (ते) तुभ्यं मनुष्याय (वयः) अन्नम्, बलम् (दधौ) ददौ (त्वष्टुः) विश्वकर्मणः सकाशात् (वायोः) सर्वव्यापकात् परमेश्वरात् (परि) सर्वतः (आत्मा) आत्मबलम् (ते) तव (आभृतः) सम्यक् पोषितः (अन्तरिक्षे) अ० १।३०।३। सर्वमध्ये दृश्यमाने परमेश्वरे (मनसा) विज्ञानेन (त्वा) मनुष्यम् (जुहोमि) गृह्णामि (बर्हिः) अ० ५।२२।१। वृद्धिः। वृद्धिकारणम्। (ते) तुभ्यम् (द्यावापृथिवी) सूर्यभूलोकौ (उभे) द्वे (स्ताम्) भवताम् ॥
११ य इन्द्र
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
य इन्द्र॑ इव दे॒वेषु॒ गोष्वे॑ति वि॒वाव॑दत्।
तस्य॑ ऋष॒भस्याङ्गा॑नि ब्र॒ह्मा सं स्तौ॑तु भ॒द्रया॑ ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
य इन्द्र॑ इव दे॒वेषु॒ गोष्वे॑ति वि॒वाव॑दत्।
तस्य॑ ऋष॒भस्याङ्गा॑नि ब्र॒ह्मा सं स्तौ॑तु भ॒द्रया॑ ॥
११ य इन्द्र ...{Loading}...
Whitney
Translation
- He who goes speaking out greatly among the kine, like Indra among
the gods—of that bull let the worshiper (brahmán) praise together the
members excellently.
Notes
All our mss. (save O.) read, like the edition, tásya ṛṣa- in c,
although the passage is quoted as example under the Prāt. rule (iii. 46)
that a or ā + ṛ make ar. Ppp. reads in a āindrī ’va. The
paddhati (note to Kāuś. 24. 19) has the verse whispered in the right
ear of the released bull.
Griffith
Let the priest joyfully extol the limbs and members of the Bull Who moved and roared among the kine as Indra moves among the Gods.
पदपाठः
यः। इन्द्रः॑ऽइव। दे॒वेषु॑। गोषु॑। एति॑। वि॒ऽवाव॑दत्। तस्य॑। ऋ॒ष॒भस्य॑। अङ्गा॑नि। ब्र॒ह्मा। सम्। स्तौ॒तु॒। भ॒द्रया॑। ४.११।
अधिमन्त्रम् (VC)
- ऋषभः
- ब्रह्मा
- अनुष्टुप्
- ऋषभ सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
आत्मा की उन्नति का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र इव) बड़े ऐश्वर्यवान् पुरुष के समान (देवेषु) विद्वानों के बीच, (यः) जो [परमेश्वर] (विवावदत्) अनेक प्रकार बोलता हुआ (गोषु) भूमि आदि लोकों में (एति) चलता है, (तस्य) उस (ऋषभस्य) सर्वव्यापक के (अङ्गानि) अङ्गों को (ब्रह्मा) ब्रह्मा [चारों वेद जाननेवाला विद्वान्] (भद्रया) कल्याणी रीति से (सम्) भले प्रकार (स्तौतु) सत्कार से वर्णन करे ॥११॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - जो परमेश्वर वेद द्वारा अनेक नियमों का उपदेश करता हुआ सर्वलोकनियन्ता है, विद्वान् पुरुष उसके गुणों की महिमा को यथावत् जाने ॥११॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ११−(यः) ऋषभः। परमेश्वरः (इन्द्रः) प्रतापी मनुष्यः (देवेषु) विद्वत्सु (गोषु) गौः पृथिवी-निघ० १।१। पृथिव्यादिलोकेषु (एति) गच्छति। व्याप्नोति (विवावदत्) वि+वद व्यक्तायां वाचि यङ्लुकि-शतृ। अनेकप्रकारेण प्रवदन् सन् (तस्य) (ऋषभस्य) म० १। सर्वव्यापकस्य (अङ्गानि) गुणावयवान् (ब्रह्मा) चतुर्वेदज्ञो विद्वान् (सम्) सम्यक् (स्तौतु) अर्चतु-निघ० ३।१४। (भद्रया) कल्याण्या रीत्या ॥
१२ पार्श्वे आस्तामनुमत्या
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
पा॒र्श्वे आ॑स्ता॒मनु॑मत्या॒ भग॑स्यास्तामनू॒वृजौ॑।
अ॑ष्ठी॒वन्ता॑वब्रवीन्मि॒त्रो ममै॒तौ केव॑ला॒विति॑ ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
पा॒र्श्वे आ॑स्ता॒मनु॑मत्या॒ भग॑स्यास्तामनू॒वृजौ॑।
अ॑ष्ठी॒वन्ता॑वब्रवीन्मि॒त्रो ममै॒तौ केव॑ला॒विति॑ ॥
१२ पार्श्वे आस्तामनुमत्या ...{Loading}...
Whitney
Translation
- His sides were Anumati’s; his flanks (? anūvṛ́j) were Bhaga’s; of
his knees (aṣṭhīvánt) Mitra said: those are wholly mine.
Notes
All the nouns are duals. The Anukr. takes no notice of the redundant
syllable in c. ⌊Henry would emend thus: -vántābrav-, i.e. -vántā
abrav-. Ppp. reads at the beginning pārśvay āstām.
Griffith
The sides must be Anumati’s, and both rib-pieces Bhaga’s share, Of the knee-bones hath Mitra said, Both these are mine, and only mine.
पदपाठः
पा॒र्श्वे इति॑। आ॒स्ता॒म्। अनु॑ऽमत्याः। भग॑स्य। आ॒स्ता॒म्। अ॒नु॒ऽवृजौ॑। अ॒ष्ठी॒वन्तौ॑। अ॒ब्र॒वी॒त्। मि॒त्रः। मम॑। ए॒तौ। केव॑लौ। इति॑। ४.१२।
अधिमन्त्रम् (VC)
- ऋषभः
- ब्रह्मा
- अनुष्टुप्
- ऋषभ सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
आत्मा की उन्नति का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - [परमेश्वर की] (पार्श्वे) दोनों काँखें [कक्षाएँ] (अनुमत्याः) अनुकूल बुद्धि की (आस्ताम्) थीं, (अनुवृजौ) [उसकी] दोनों कोखें (भगस्य) ऐश्वर्य की (आस्ताम्) थीं। (अष्ठीवन्तौ) [उसके] दोनों घुटनों को (मित्रः) प्राण ने (अब्रवीत्) बतलाया,(एतौ) यह दोनों (केवलौ) केवल (मम) मेरे हैं, (इति) बस ॥१२॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - अलङ्कार से निराकार परमेश्वर में मनुष्य आदि के आकार की कल्पना करके उसके गुणों का वर्णन है। वह जगदीश्वर सर्वथा अनुकूल बुद्धिवाला परम ऐश्वर्यवान् और प्राण आदि का चलानेवाला है ॥१२॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: १२−(पार्श्वे) अ० २।३३।३। कक्षयोरधोभागौ (आस्ताम्) अभवताम् (अनुमत्याः) अ० २।२६।२। अनुकूलबुद्धेः (भगस्य) ऐश्वर्यस्य (आस्ताम्) (अनुवृजौ) वृजी वर्जने आच्छादने च-क्विप्। कुक्षिवाम-दक्षिणभागौ (अष्ठीवन्तौ) अ० २।३३।५। जानुभागौ (अब्रवीत्) अकथयत् (मित्रः) प्रेरकः प्राणः (मम) (एतौ) (केवलौ) निश्चितौ। (इति) वाक्यसमाप्तौ ॥
१३ भसदासीदादित्यानां श्रोणी
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
भ॒सदा॑सीदादि॒त्यानां॒ श्रोणी॑ आस्तां॒ बृह॒स्पतेः॑।
पुच्छं॒ वात॑स्य दे॒वस्य॒ तेन॑ धूनो॒त्योष॑धीः ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
भ॒सदा॑सीदादि॒त्यानां॒ श्रोणी॑ आस्तां॒ बृह॒स्पतेः॑।
पुच्छं॒ वात॑स्य दे॒वस्य॒ तेन॑ धूनो॒त्योष॑धीः ॥
१३ भसदासीदादित्यानां श्रोणी ...{Loading}...
Whitney
Translation
- His rump was the Ādityas’; his two thighs were Brihaspati’s; his
tail [was] the heavenly wind’s; therewith he shakes the herbs.
Notes
Ppp. reads in b śroṇīy āstām.
Griffith
The Adityas claim the hinder parts, the loins must be Brihas- pati’s. Vata, the God, receives the tail: he stirs the plants and herbs therewith,
पदपाठः
भ॒सत्। आ॒सी॒त्। आ॒दि॒त्याना॑म्। श्रोणी॒ इति॑। आ॒स्ता॒म्। बृह॒स्पतेः॑। पुच्छ॑म्। वात॑स्य। दे॒वस्य॑। तेन॑। धू॒नो॒ति॒। ओष॑धीः। ४.१३।
अधिमन्त्रम् (VC)
- ऋषभः
- ब्रह्मा
- अनुष्टुप्
- ऋषभ सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
आत्मा की उन्नति का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (भसत्) [परमेश्वर की] पेड़ू (आदित्यानाम्) अनेक सूर्यलोकों की (आसीत्) थी, [उसके] (श्रोणी) दोनों कूल्हे (बृहस्पतेः) बृहस्पति लोक के (आस्ताम्) थे। [उसकी] (पुच्छम्) पूँछ (देवस्य) गतिमान् (वातस्य) वायु की [थी], (तेन) उससे (ओषधीः) ओषधियों को (धूनोति) वह हिलाता है ॥१३॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में परमेश्वर को पूँछवाले पक्षी पशु आदि के समान माना है। उस परमेश्वर में अनन्त सूर्य और बृहस्पति आदि लोक और वायुमण्डल रह कर उसी की शक्ति से चलते हैं ॥१३॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: १३−(भसत्) अ० ४।१४।८। नाभितलभागः (आसीत्) (आदित्यानाम्) सूर्याणाम् (श्रोणी) अ० २।३३।५। नितम्बौ (आस्ताम्) (बृहस्पतेः) बृहस्पतिलोकस्य (पुच्छम्) अ० ७।५६।६। लाङ्गूलम् (वातस्य) पवनस्य (देवस्य) गतिमतः (तेन) (पुच्छेन) (धूनोति) कम्पयति (ओषधीः) अन्नादिपदार्थान् ॥
१४ गुदा आसन्त्सिनीवाल्याः
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
गुदा॑ आसन्त्सिनीवा॒ल्याः सू॒र्याया॒स्त्वच॑मब्रुवन्।
उ॑त्था॒तुर॑ब्रुवन्प॒द ऋ॑ष॒भं यदक॑ल्पयन् ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
गुदा॑ आसन्त्सिनीवा॒ल्याः सू॒र्याया॒स्त्वच॑मब्रुवन्।
उ॑त्था॒तुर॑ब्रुवन्प॒द ऋ॑ष॒भं यदक॑ल्पयन् ॥
१४ गुदा आसन्त्सिनीवाल्याः ...{Loading}...
Whitney
गुदा॑ आसन्त्सिनीवा॒ल्याः सू॒र्याया॒स्त्वच॑मब्रुवन्।
उ॒त्था॒तुर॑ब्रुवन् प॒द ऋ॑ष॒भं यदक॑ल्पयन्॥१४॥
Griffith
To Surya they assigned the skin, to Sinivali inward parts. The Slaughterer hath the feet, they said, when they distributed the Bull.
पदपाठः
गुदाः॑। आ॒स॒न्। सि॒नी॒वा॒ल्याः। सू॒र्यायाः॑। त्वच॑म्। अ॒ब्रु॒व॒न्। उ॒त्था॒तुः। अ॒ब्रु॒व॒न्। प॒दः। ऋ॒ष॒भम्। यत्। अक॑ल्पयन्। ४.१४।
अधिमन्त्रम् (VC)
- ऋषभः
- ब्रह्मा
- अनुष्टुप्
- ऋषभ सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
आत्मा की उन्नति का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - [परमेश्वर की] (गुदाः) गुदा की नाड़ियाँ (सिनीवाल्याः) चौदस के साथ मिली हुई अमावस की (आसन्) थीं, [उसकी] (त्वचम्) त्वचा को (सूर्यायाः) सूर्य की धूप का (अब्रुवन्) उन्होंने बतलाया। (पदः) [उसके] पैरों को (उत्थातुः) उठनेवाले [उत्साही पुरुष] का (अब्रुवन्) उन्होंने बतलाया, (यत्) जब (ऋषभम्) सर्वव्यापक परमेश्वर को (अकल्पयन्) उन्होंने कल्पना से माना ॥१४॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - परमेश्वर अन्धकार और प्रकाश का जतानेवाला और पुरुषार्थियों को चलानेवाला है, ऐसा विद्वान् लोग समझते हैं [चौदस के साथ मिली अमावस में प्रकाश थोड़ा और अन्धकार अधिक होता है] ॥१४॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: १४−(गुदाः) अ० २।३३।४। मलत्यागनाड्यः (आसन्) (सिनीवाल्याः) अ० २।२६।२। सिन्या शुक्लया चन्द्रकलया वल्यते मिश्र्यते या सा सिनीवाली। सिनी+वल मिश्रणे-घञ्, ङीष्। चतुर्दशीयुक्ताया अमावास्यायाः। सिनीवाली कुहुरिति देवपत्न्याविति नैरुक्ता अमावास्ये इति याज्ञिका या पूर्वामावस्या सा सिनीवाली योत्तरा सा कुहूरिति विज्ञायते-निरु० ११।३१। सा दृष्टेन्दुः सिनीवाली सा नष्टेन्दुकला कुहूः-इत्यमरः ४।९। (सूर्यायाः) राजसूयसूर्य०। पा० ३।१।११४। सृ गतौ यद्वा षू प्रेरणे निपातनात् क्यपि रूपसिद्धिः, टाप्। सूर्या वाङ्नाम-निघ०। १।११। पदनाम-निघ० ५।६। सूर्या सूर्यस्य पत्नी-निरु० १२।७। सूर्यदीप्तेः (अब्रुवन्) अकथयन् (उत्थातुः) उत्थानशीलस्य। उत्साहिनः पुरुषस्य (पदः) पद गतौ-क्विप्। पादान् (ऋषभम्) म० १। सर्वव्यापकं परमेश्वरम् (यत्) यदा (अकल्पयन्) अ० ६।१०९।१। कल्पितवन्तः। कल्पनया ज्ञातवन्तः ॥
१५ क्रोड आसीज्जामिशंसस्य
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
क्रो॒ड आ॑सीज्जामिशं॒सस्य॒ सोम॑स्य॒ क॒लशो॑ धृ॒तः।
दे॒वाः सं॒गत्य॒ यत्सर्व॑ ऋष॒भं व्यक॑ल्पयन् ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
क्रो॒ड आ॑सीज्जामिशं॒सस्य॒ सोम॑स्य॒ क॒लशो॑ धृ॒तः।
दे॒वाः सं॒गत्य॒ यत्सर्व॑ ऋष॒भं व्यक॑ल्पयन् ॥
१५ क्रोड आसीज्जामिशंसस्य ...{Loading}...
Whitney
Translation
- His breast (kroḍá) was Jāmiśaṅsa’s; his vessel [was] maintained
as Soma’s, when all the gods, coming together, distributed
(vi-kalpay-) the bull.
Notes
We had jāmiśaṅsa above (ii. 10. 1) as ‘imprecation of sisters’; the
word does not occur elsewhere. What part of the bull is his ‘vessel’ is
obscure. The first pāda has a redundant syllable.
Griffith
They made a jest of kindred’s curse: a jar of Soma juice was set, What time the deities, convened, assigned the Bull’s divided parts.
पदपाठः
क्रो॒डः। आ॒सी॒त्। जा॒मि॒ऽशं॒सस्य॑। सोम॑स्य। क॒लशः॑। धृ॒तः। दे॒वाः। स॒म्ऽगत्य॑। यत्। सर्वे॑। ऋ॒ष॒भम्। वि॒ऽअक॑ल्पयन्। ४.१५।
अधिमन्त्रम् (VC)
- ऋषभः
- ब्रह्मा
- अनुष्टुप्
- ऋषभ सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
आत्मा की उन्नति का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - [परमेश्वर की] (क्रोडः) गोद (जामिशंसस्य) ज्ञानियों में प्रशंसावाले पुरुष की (आसीत्) थी, [उसका] (कलशः) कलस [जलपात्र] (सोमस्य) अमृत का (धृतः) धरा हुआ [था]। (यत्) जब (सर्वे) सब (देवाः) विद्वानों ने (संगत्य) मिलकर (ऋषभम्) सर्वदर्शक परमेश्वर को (व्यकल्पयन्) विविध प्रकार कल्पना से माना ॥१५॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - विद्वान् लोग निश्चय करके मानते हैं कि परमेश्वर विद्वानों का आश्रय और अमृतस्वरूप है ॥१५॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: १५−(क्रोडः) क्रुड बाल्ये-घञ्। अङ्कः। वक्षः (आसीत्) (जामिशंसस्य) नियो मिः। उ० ४।४३। या गतौ यद्वा ज्ञा ज्ञाने−मि, आदेर्जत्वम्। शंसु हिंसागत्योः-अ प्रत्ययः, टाप्। ज्ञातृषु विद्वत्सु शंसा प्रशंसा यस्य तस्य (सोमस्य) अमृतस्य (कलशः) जलपात्रम् (धृतः) स्थापितः (देवाः) विद्वांसः (संगत्य) मिलित्वा (यत्) यदा (सर्वे) (ऋषभम्) (व्यकल्पयन्) विविधं कल्पितवन्तः ॥
१६ ते कुष्ठिकाः
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
ते कुष्ठि॑काः स॒रमा॑यै कु॒र्मेभ्यो॑ अदधुः श॒फान्।
ऊब॑ध्यमस्य की॒टेभ्यः॑ श्वव॒र्तेभ्यो॑ अधारयन् ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
ते कुष्ठि॑काः स॒रमा॑यै कु॒र्मेभ्यो॑ अदधुः श॒फान्।
ऊब॑ध्यमस्य की॒टेभ्यः॑ श्वव॒र्तेभ्यो॑ अधारयन् ॥
१६ ते कुष्ठिकाः ...{Loading}...
Whitney
Translation
- Those dew-claws (kúṣṭhikā) [were] Saramā’s; they assigned the
hoofs to the tortoises (kūrmá); the content of his bowels they
maintained for the worms, the śavartás.
Notes
The mss. are divided between śavarta (P.s.m.I.O.R.p.m.T.D.Kp.) and
śvavarta (Bp.E.R.s.m.); while M. and P.p.m. have śvaśavarta, and W.
śaśavarta. The occurrence of śavartá in TS. (v. 7. 23¹: also in
connection with ū́badhya) determined the reading of our text. But our
pada-text divides the word (Bp. śva॰vartá; D.Kp. śa॰v-), which
favors the reading śva-, since it implies a combination of the two
recognizably independent words śvan and varta, ‘occurring in dogs,’
or something of the sort. Ppp. apparently has śivaratrebhyo. ⌊Roth
suggests that śavarta may be for śavavarta ‘Aaswurm, Made.’⌋
Griffith
They gave the hooves to tortoises, to Sarama scraps of the feet: His undigested food they gave to worms and things that creep and crawl.
पदपाठः
ते। कुष्ठि॑काः। स॒रमा॑यै। कू॒र्मेभ्यः॑। अ॒द॒धुः॒। श॒फान्। ऊब॑ध्यम्। अ॒स्य॒। की॒टेभ्यः॑। श्वे॒ऽव॒र्तेभ्यः॑। अ॒धा॒र॒यन्। ४.१६।
अधिमन्त्रम् (VC)
- ऋषभः
- ब्रह्मा
- अनुष्टुप्
- ऋषभ सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
आत्मा की उन्नति का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (ते) उन्होंने [ऋषियों ने] (कुष्ठिकाः) [पदार्थों को] बाहिर निकालने [चुराने] की प्रकृतियाँ (सरमायै) सरक-सरक कर चलनेवाली कुतिया को, और (शफान्) हिंसकस्वभाव (कूर्मेभ्यः) हिंसा करनेवाले वा जल में धँस जानेवाले कछुओं को (अदधुः) दीये। (अस्य) उसका (ऊबध्यम्) कुपचा अन्न (श्ववर्तेभ्यः) कुत्तों [वा मृतक देहों में] रहनेवाले (कीटेभ्यः) कीड़ों को (अधारयन्) उन्होंने रक्खा ॥१६॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - ऋषियों ने निश्चय किया है कि कुतिये, कुत्ते, कछुए, कीट आदि जो हिंसक योनियाँ हैं, वे ईश्वर नियम से परपदार्थ हरनेवाले प्राणियों के दुष्कर्मों के फल हैं ॥१६॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: १६−(ते) ऋषयः (कुष्ठिकाः) कुष्ठ-कन् स्वार्थे, टाप्। प्रत्ययस्थात् कात् पूर्वस्यात इदाप्यसुपः। पा० ७।३।४४। अत इत्त्वम्। निष्कर्षणस्य बहिष्करणस्य प्रकृतीः (सरमायै) कलिकर्द्योरमः। उ० ४।८४। सृ गतौ-अम प्रत्ययः, टाप्। सरमा पदनाम-निघ० ५।५। सरमा सरणात्-निरु० ११।२४। श्वा काक इति कुत्सायाम्-निरु० ३।१८। सरणशीलायै कुक्कुर्यै (कूर्मेभ्यः) इषियुधीन्धि०। उ० १।१४५। डुकृञ् करणे कृञ् हिंसायां वा-मक्, ऊत्त्वं च। यद्वा। अर्त्तेरूच्च। उ० ४४।४। ऋ गतौ-मि, ऊत्। के देहे जले वा ऊर्मिर्वेगो यस्य स कूर्मः। शरीरस्थो वायुः। कच्छपः। सृष्टिकर्त्तापरमेश्वरो यथा, परमेश्वरेणेदं सकलं जगत् क्रियते तस्मात् तस्य कूर्म इति संज्ञा-दयानन्दकृता ऋग्वेदादिभाष्यभूमिका, पृष्ठे २९१। हिंसकेभ्यः कच्छपेभ्यः (अदधुः) दत्तवन्तः (शफान्) शम शान्तौ हिसायां च-अच्, मस्य फः पृषोदरादित्वात्। शम्नातिर्वधकर्मा-निघ० २।१९। हिंसकस्वभावान् (ऊबध्यम्) दुर्+वध संयमने=बन्धने-यत्, पृषोदरादित्वाद्दकारलोपे ऊत्त्वम्। दुर्बध्यं दुर्बन्धनीयं दुःखेन पचनीयम्। अजीर्णमन्नम् (अस्य) ऋषभस्य (कीटेभ्यः) कीट बन्धे वर्णे च-अच्। कृमिजातिभ्यः (श्ववर्तेभ्यः) श्वन् शव वा+वृतु वर्तने-घञ्। श्वसु कुक्कुरेषु शवेषु मृतदेहेषु वा वर्त्तमानेभ्यः (अधारयन्) धारितवन्तः ॥
१७ शृङ्गाभ्यां रक्ष
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
शृङ्गा॑भ्यां॒ रक्ष॑ ऋष॒त्यव॑र्तिं हन्ति॒ चक्षु॑षा।
शृ॒णोति॑ भ॒द्रं कर्णा॑भ्यां॒ गवां॒ यः पति॑र॒घ्न्यः ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
शृङ्गा॑भ्यां॒ रक्ष॑ ऋष॒त्यव॑र्तिं हन्ति॒ चक्षु॑षा।
शृ॒णोति॑ भ॒द्रं कर्णा॑भ्यां॒ गवां॒ यः पति॑र॒घ्न्यः ॥
१७ शृङ्गाभ्यां रक्ष ...{Loading}...
Whitney
Translation
- With his horns he pushes the demon; with his eye he slays ruin; with
his ears he hears what is excellent—he who is the inviolable lord of
kine.
Notes
Ppp. reads in a, b rakṣa riṣad rātī. The Prāt. (ii. 70) notes that
the reading in d is not yás pát-. Some of the mss. (Bp.I.K.)
accent aghnyàs.
Griffith
That Bull, the husband of the kine, pierces the demons with his horns, Banishes famine with his eye, and hears good tidings with his ears.
पदपाठः
शृङ्गा॑भ्याम्। रक्षः॑। ऋ॒ष॒ति॒। अव॑र्तिम्। ह॒न्ति॒। चक्षु॑षा। शृ॒णोति॑। भ॒द्रम्। कर्णा॑भ्याम्। गवा॑म्। यः। पतिः॑। अ॒घ्न्यः। ४.१७।
अधिमन्त्रम् (VC)
- ऋषभः
- ब्रह्मा
- अनुष्टुप्
- ऋषभ सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
आत्मा की उन्नति का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - [वह परमेश्वर] (शृङ्गाभ्याम्) दो प्रधानताओं [प्रजापालन और शत्रुनाशन] से (रक्षः) राक्षस [विघ्न] को (ऋषति) हटाता है, (चक्षुषा) नेत्र से (अवर्तिम्) निर्जीविका (हन्ति) नाश करता है। (कर्णाभ्याम्) दोनों कानों से (भद्रम्) कल्याण (शृणोति) सुनता है, (यः) जो (अघ्न्यः) अहिंसक प्रजापति (गवाम्) सब लोकों का (पतिः) स्वामी है ॥१७॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - सर्वद्रष्टा, सर्वश्रोता परमेश्वर सब क्लेशों का नाश करके अपने भक्तों को आनन्द देता है ॥१७॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: १७−(शृङ्गाभ्याम्) अ० ८।३।२४। प्रधान्याभ्यां प्रजापालनशत्रुनाशनाभ्याम् (रक्षः) राक्षसम्। विघ्नम् (ऋषति) रिषति। हिनस्ति। निर्गमयति (अवर्तिम्) निर्जीविकाम् (हन्ति) नाशयति (चक्षुषा) दृष्ट्या (शृणोति) (भद्रम्) कल्याणम् (कर्णाभ्याम्) श्रोत्राभ्याम् (गवाम्) पृथिव्यादिलोकानाम् (यः) परमेश्वरः (पतिः) स्वामी (अघ्न्यः) अहिंसकः। प्रजापतिः ॥
१८ शतयाजं स
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
श॑त॒याजं॒ स य॑जते॒ नैनं॑ दुन्वन्त्य॒ग्नयः॑।
जिन्व॑न्ति॒ विश्वे॒ तं दे॒वा यो ब्रा॑ह्म॒ण ऋ॑ष॒भमा॑जु॒होति॑ ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
श॑त॒याजं॒ स य॑जते॒ नैनं॑ दुन्वन्त्य॒ग्नयः॑।
जिन्व॑न्ति॒ विश्वे॒ तं दे॒वा यो ब्रा॑ह्म॒ण ऋ॑ष॒भमा॑जु॒होति॑ ॥
१८ शतयाजं स ...{Loading}...
Whitney
Translation
- With a hundred-fold sacrifice he sacrifices; the fires burn him not;
all the gods quicken him, who makes offering of a bull to a Brahman.
Notes
The last pāda is the same with 9 d. Ppp. has sarve instead of
viśve in c.
Griffith
With hundred sacrifices he worships: the fires consume him not: All Gods promote the Braman who offers the Bull in sacrifice.
पदपाठः
श॒त॒ऽयाज॑म्। सः। य॒ज॒ते॒। न। ए॒न॒म्। दु॒न्व॒न्ति॒। अ॒ग्नयः॑। जिन्व॑न्ति। विश्वे॑। तम्। दे॒वाः। यः। ब्रा॒ह्म॒णे। ऋ॒ष॒भम्। आ॒ऽजु॒होति॑। ४.१८।
अधिमन्त्रम् (VC)
- ऋषभः
- ब्रह्मा
- उपरिष्टाद्बृहती
- ऋषभ सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
आत्मा की उन्नति का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (यः) जो (ब्राह्मणः) ब्राह्मण [परमेश्वर और वेद जाननेवाला] (ऋषभम्) श्रेष्ठ परमात्मा को (आजुहोति) अच्छे प्रकार प्रसन्न करता है, (सः) वह (शतयाजम्) शीघ्र सैकड़ों प्रकार से यज्ञ [श्रेष्ठ व्यवहार] करके (यजते) मिलता है, (एनम्) उसको (अग्नयः) तापें [आध्यात्मिक, आधिभौतिक और आधिदैविक] (न) नहीं (दुन्वन्ति) तपाते हैं, (तम्) उसको (विश्वे) सब (देवाः) दिव्यगुण (जिन्वन्ति) तृप्त करते हैं ॥१८॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - परमेश्वर का भक्त विद्वान् पुरुष संसार की भलाई में तत्पर होकर तीनों तापों से छूटकर आनन्द भोगता है ॥१८॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: १८−(शतयाजम्) द्वितीयायां च। पा० ३।४।५३। यज देवपूजासङ्गतिकरणदानेषु-परीप्सायां णमुल्। तुरया शतानि इष्ट्वा श्रेष्ठव्यवहारान् कृत्वा (सः) ब्राह्मणः (यजते) सङ्गच्छते (न) निषेधे (एनम्) ब्राह्मणम् (दुन्वन्ति) उपतापयन्ति (अग्नयः) त्रितापाः (जिन्वन्ति) जिन्वतिर्गतिकर्मा-निघ० २।१४। प्रीतिकर्मा-निरु० ६।२२। तर्पयन्ति (विश्वे) सर्वे (तम्) (देवाः) दिव्या गुणाः (यः) (ब्राह्मणः) अ० २।६।३। ब्रह्मज्ञः (ऋषभम्) श्रेष्ठं परमात्मानम् (आजुहोति) हु प्रीणने। समन्तात् प्रीणाति ॥
१९ ब्राह्मणेभ्य ऋषभम्
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
ब्रा॑ह्म॒णेभ्य॑ ऋष॒भं द॒त्त्वा वरी॑यः कृणुते॒ मनः॑।
पुष्टिं॒ सो अ॒घ्न्यानां॒ स्वे गो॒ष्ठेऽव॑ पश्यते ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
ब्रा॑ह्म॒णेभ्य॑ ऋष॒भं द॒त्त्वा वरी॑यः कृणुते॒ मनः॑।
पुष्टिं॒ सो अ॒घ्न्यानां॒ स्वे गो॒ष्ठेऽव॑ पश्यते ॥
१९ ब्राह्मणेभ्य ऋषभम् ...{Loading}...
Whitney
Translation
- Having given a bull to Brahmans, one makes his mind wider; he
beholds (ava-paś) prosperity of the inviolable [kine] in his own
stall.
Notes
Ppp. reads in a brāhmaṇāya vṛṣabhaṁ, and in d vi paśyatu. In
a, we have to combine (as not very rarely elsewhere) -bhya rṣ-.
Griffith
He who hath given away the Bull to Brahmans frees and cheers his soul. In his own cattle-pen he sees the growth and increase of his cows.
पदपाठः
ब्रा॒ह्म॒णेभ्यः॑। ऋ॒ष॒भम्। द॒त्त्वा। वरी॑यः। कृ॒णु॒ते॒। मनः॑। पुष्टि॑म्। सः। अ॒घ्न्याना॑म्। स्वे। गो॒ऽस्थे। अव॑। प॒श्य॒ते॒। ४.१९।
अधिमन्त्रम् (VC)
- ऋषभः
- ब्रह्मा
- भुरिक्त्रिष्टुप्
- ऋषभ सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
आत्मा की उन्नति का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - [जो आचार्य] (ब्राह्मणेभ्यः) ब्राह्मणों [ब्रह्मजिज्ञासुओं] को (ऋषभम्) श्रेष्ठ परमेश्वर [के बोध] को (दत्त्वा) देकर (मनः) मन (वरीयः) अधिक विस्तृत (कृणुते) करता है। (सः) वह पुरुष (स्वे) अपने (गोष्ठे) वाचनालय में (अघ्न्यानाम्) हिंसा न करनेवालों की (पुष्टिम्) पुष्टि (अव पश्यते) देखता है ॥१९॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - आचार्य को योग्य है कि ब्रह्मजिज्ञासुओं को यथावत् रीति से ब्रह्मज्ञान कराके उनके लिये सुखवृद्धि करे ॥१९॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: १९−(ब्राह्मणेभ्यः) अ० २।६।३। तदधीते तद्वेद। पा० ४।२।५९। ब्रह्मणः परमेश्वरस्याध्येतृभ्यो जिज्ञासुभ्यः (ऋषभस्य) श्रेष्ठस्य परमात्मनो बोधमित्यर्थः (दत्त्वा) (वरीयः) उरुतरम् (कृणुते) करोति (मनः) अन्तःकरणम् (पुष्टिम्) वृद्धिम् (सः) आचार्यः (अघ्न्यानाम्) म० १७। अहिंसकानां प्रजापतीनाम् (स्वे) स्वकीये (गोष्ठे) अ० २।१४।२। वाचनालये (अव पश्यते) अवलोकते ॥
२० गावः सन्तु
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
गावः॑ सन्तु प्र॒जाः स॒न्त्वथो॑ अस्तु तनूब॒लम्।
तत्सर्व॒मनु॑ मन्यन्तां दे॒वा ऋ॑षभदा॒यिने॑ ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
गावः॑ सन्तु प्र॒जाः स॒न्त्वथो॑ अस्तु तनूब॒लम्।
तत्सर्व॒मनु॑ मन्यन्तां दे॒वा ऋ॑षभदा॒यिने॑ ॥
२० गावः सन्तु ...{Loading}...
Whitney
Translation
- Let there be kine, let there be progeny, also let there be own
strength; let the gods approve all that for the giver of a bull.
Notes
Ppp. puts tat after sarvam in c.
Griffith
Let there be cattle, let there be bodily strength and progeny: All this may the Gods kindly grant to him who gives away the Bull.
पदपाठः
गावः॑। स॒न्तु॒। प्र॒ऽजाः। स॒न्तु॒। अथो॒ इति॑। अ॒स्तु॒। त॒नू॒ऽब॒लम्। तत्। सर्व॑म्। अनु॑। म॒न्य॒न्ता॒म्। दे॒वाः। ऋ॒ष॒भ॒ऽदा॒यि॑ने। ४.२०।
अधिमन्त्रम् (VC)
- ऋषभः
- ब्रह्मा
- भुरिक्त्रिष्टुप्
- ऋषभ सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
आत्मा की उन्नति का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (गावः) विद्याएँ (सन्तु) होवें, (प्रजाः) प्रजाएँ (सन्तु) होवें, (अथो) और भी (तनूबलम्) शरीरबल (अस्तु) होवे। (देवाः) विद्वान् लोग (ऋषभदायिने) सर्वदर्शक परमेश्वर के [ज्ञान] देनेवाले के लिये (तत् सर्वम्) वह सब (अनु मन्यन्ताम्) स्वीकार करें ॥२०॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - ब्रह्मवेत्ता, ब्रह्मोपदेशक जन को सब सुख प्राप्त होते हैं ॥२०॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: २०−(गावः) वाचः। विद्याः (सन्तु) (प्रजाः) पुत्रपौत्रादयः (अथो) अपि च (अस्तु) (तनूबलम्) शरीरसामर्थ्यम् (तत्) (सर्वम्) (अनुमन्यन्ताम्) स्वीकुर्वन्तु (देवाः) विद्वांसः (ऋषभदायिने) परमेश्वरस्य बोधदात्रे-इत्यर्थः ॥
२१ अयं पिपान
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अ॒यं पि॑पान॒ इन्द्र॒ इद्र॒यिं द॑धातु चेत॒नीम्।
अ॒यं धे॒नुं सु॒दुघां॒ नित्य॑वत्सां॒ वशं॑ दुहां विप॒श्चितं॑ प॒रो दि॒वः ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
अ॒यं पि॑पान॒ इन्द्र॒ इद्र॒यिं द॑धातु चेत॒नीम्।
अ॒यं धे॒नुं सु॒दुघां॒ नित्य॑वत्सां॒ वशं॑ दुहां विप॒श्चितं॑ प॒रो दि॒वः ॥
२१ अयं पिपान ...{Loading}...
Whitney
Translation
- Let this burly (pípāna) one, a very Indra, bestow conspicuous
wealth; let this one [bestow] a well-milking cow, constantly with
calf; let him yield (duh) inspired will beyond the sky.
Notes
Ppp. has very different readings, which in part are less unacceptable
than those of our text: for a, b, ayaṁ pipānā indriyaṁ gayāṁ
bibharti tejanī: in d, vipaśyataṁ puro divaḥ. ⌊For pípāna, cf.
Bloomfield, AJP. xii. 443.⌋
Griffith
Indra here verily hath rejoiced: let him bestow conspicuous wealth. May he draw forth at will from yonder side of heaven a deft cow, good to milk, whose calf is never wanting.
पदपाठः
अ॒यम्। पिपा॑नः। इन्द्रः॑। इत्। र॒यिम्। द॒धा॒तु॒। चे॒त॒नीम्। अ॒यम्। धे॒नुम्। सु॒ऽदुघा॑म्। नित्य॑ऽवत्साम्। वश॑म्। दु॒हा॒म्। वि॒पः॒ऽचित॑म्। प॒रः। दि॒वः। ४.२१।
अधिमन्त्रम् (VC)
- ऋषभः
- ब्रह्मा
- आस्तारपङ्क्तिः
- ऋषभ सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
आत्मा की उन्नति का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (अयम्) यह (पिपानः) प्रवृद्ध, बली (इन्द्रः) बड़े ऐश्वर्यवाला जगदीश्वर (इत्) ही (चेतनीम्) चेतानेवाली (रयिम्) लक्ष्मी (दधातु) देवे। (अयम्) यही [परमेश्वर] (सुदुघाम्) अच्छे प्रकार पूर्ण करनेहारी, (नित्यवत्साम्) नित्य निवास देनेवाली (धेनुम्) वाणी और (वशम्) प्रभुत्व को (दिवः) हिंसा वा मद से (परः) परे [रहनेवाले] (विपश्चितम्) बुद्धिमान् पुरुष के लिये (दुहाम्) परिपूर्ण करे ॥२१॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - अहिंसक, निरभिमानी विद्वान् पुरुष परमेश्वर की वेदवाणी द्वारा उन्नति करके आनन्द भोगते हैं ॥२१॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: २१−(अयम्) व्यापकः (पिपानः) ओप्यायी वृद्धौ-कानच्, यलोपः। पिप्यानः। प्रवृद्धः। बली (इन्द्रः) परमैश्वर्यवान् जगदीश्वरः। ऋषभः (इत्) एव (रयिम्) अ० १।१५।२। धनम् (दधातु) ददातु (चेतनीम्) चित संचेतने-ल्युट्, ङीप्। चेतयन्तीम् (अयम्) (धेनुम्) वाचम् (सुदुघाम्) अ० ७।७३।७। यथावत्। कामपूरयित्रीम् (नित्यवत्साम्) वस निवासे-स, उ० ३।६२। सदानिवासयित्रीम् (वशम्) प्रभुत्वम् (दुहाम्) अ० ३।१०।१, द्विकर्मकः। दुग्धाम्। प्रपूरयतु (विपश्चितम्) अ० ६।५२।३। मेधाविनम्-निघ० ३।१५। (परः) परस्तात् (दिवः) दिवु अर्दे मर्दने वा मदे च-डिवि। हिंसनात्। मदात् ॥
२२ पिशङ्गरूपो नभसो
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
पि॒शङ्ग॑रूपो नभ॒सो व॑यो॒धा ऐ॒न्द्रः शुष्मो॑ वि॒श्वरू॑पो न॒ आग॑न्।
आयु॑र॒स्मभ्यं॒ दध॑त्प्र॒जां च॑ रा॒यश्च॒ पोषै॑र॒भि नः॑ सचताम् ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
पि॒शङ्ग॑रूपो नभ॒सो व॑यो॒धा ऐ॒न्द्रः शुष्मो॑ वि॒श्वरू॑पो न॒ आग॑न्।
आयु॑र॒स्मभ्यं॒ दध॑त्प्र॒जां च॑ रा॒यश्च॒ पोषै॑र॒भि नः॑ सचताम् ॥
२२ पिशङ्गरूपो नभसो ...{Loading}...
Whitney
Translation
- Of reddish form, clouded (? nabhasá), vigor-giving, vehemence of
Indra, all-formed, he hath come to us, assigning to us life-time and
progeny; and with abundances of wealth let him attach himself to
(abhi-sac) us.
Notes
The last half-verse agrees nearly with xviii. 4. 62 c, d, where
dádhatas and sacadhvam make better meter. It is not impossible to
resolve asmábhi-am in c, but sacantām, which some of the mss.
read (P.p.m.W.D.), is forbidden by the sense. Ppp. has a wholly
different line: prajām asmabhyaṁ dadhato rayiṁ ca dīrghāyutvāya
śataśāradāya. ⌊Bloomfield translates the verse at ZDMG. xlviii. 566,
but overlooks the accent of nabhasó: cf. támas-ā and tamasā́
(saṁhitā-form at xi. 9. 22).⌋
Griffith
With close connexion mingle with the cows in this our cattle- pen: Mingle, the Bull’s prolific flow, and, Indra! thine heroic strength!
पदपाठः
पि॒शङ्ग॑ऽरूपः। न॒भ॒सः। व॒यः॒ऽधाः। ऐ॒न्द्रः। शुष्मः॑। वि॒श्वऽरू॑पः। नः॒। आ। अ॒ग॒न्। आयुः॑। अ॒स्मभ्य॑म्। दध॑त्। प्र॒ऽजाम्। च॒। रा॒यः। च॒। पोषैः॑। अ॒भि। नः॒। स॒च॒ता॒म्। ४.२३।
अधिमन्त्रम् (VC)
- ऋषभः
- ब्रह्मा
- त्रिष्टुप्
- ऋषभ सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
आत्मा की उन्नति का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (पिशङ्गरूपः) अवयवों का रूप करनेवाला, (नभसः) सूर्य वा मेघ वा आकाश का (वयोधाः) जीवन धारण करनेवाला, (ऐन्द्रः) बड़े ऐश्वर्यवालों का स्वामी, (शुष्मः) बलवान् और (विश्वरूपः) सब जगत् का रूप करनेवाला [परमेश्वर] (नः) हमको (आ अगन्) प्राप्त हुआ है। (च) और (अस्मभ्यम्) हमको (आयुः) आयु (च) और (प्रजाम्) प्रजा [सन्तान आदि] (दधत्) देता हुआ वह (रायः) धन की (पोषैः) वृद्धियों से (नः) हमें (अभि) सब ओर से (सचताम्) सींचे ॥२२॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - परमेश्वर व्यष्टिरूप और समष्टिरूप जगत् और सब लोकों का धारण करनेवाला है, उस सर्वशक्तिमान् सर्वान्तर्यामी की उपासना से मनुष्य अपनी वृद्धि करें ॥२२॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: २२−(पिशङ्गरूपः) विडादिभ्यः कित्। उ० १।१२१। पिश अवयवे-अङ्गच्, कित्। खष्पशिल्पशष्प०। उ० ३।२८। रु शब्दे-प प्रत्ययः, दीर्घः। यद्वा रूपं रूपस्य दर्शने करणे वा-अच्। अवयवानां रूपं दर्शनं यस्मात् सः (नभसः) अ० २।७९।२। सूर्यस्य मेघस्याकाशस्य वा (वयोधाः) जीवनधारकः (ऐन्द्रः) इन्द्राणामैश्वर्यवतां स्वामी (शुष्मः) बलवान् (विश्वरूपः) सर्वस्य जगतो रूपकर्ता (नः) अस्मान् (आ अगन्) प्राप्तवान् (आयुः) जीवनम् (अस्मभ्यम्) (दधत्) धारयन् (प्रजाम्) (च) (रायः) धनस्य (पोषैः) वृद्धिभिः (अभि) सर्वतः (नः) अस्मान् (सचताम्) षच सेचने। सिञ्चतु ॥
२३ उपेहोपपर्चनास्मिन्गोष्ठ उप
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
उपे॒होप॑पर्चना॒स्मिन्गो॒ष्ठ उप॑ पृञ्च नः।
उप॑ ऋष॒भस्य॒ यद्रेत॒ उपे॑न्द्र॒ तव॑ वी॒र्य᳡म् ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
उपे॒होप॑पर्चना॒स्मिन्गो॒ष्ठ उप॑ पृञ्च नः।
उप॑ ऋष॒भस्य॒ यद्रेत॒ उपे॑न्द्र॒ तव॑ वी॒र्य᳡म् ॥
२३ उपेहोपपर्चनास्मिन्गोष्ठ उप ...{Loading}...
Whitney
Translation
- Here in this stall, O closeness (upapárcana), be thou close unto
us; unto [us] what seed the bull has; unto [us], O Indra, thy
heroism.
Notes
This is a variant of RV. vi. 28. 8 (with which TB. ii. 8. 8¹² and LśS.
iii. 3. 4 precisely agree); RV. has, for a, b, úpe ’dám upapárcanam
āsú góṣū́ ’pa pṛcyatām, with rétasi for yád rétas in c, and
vīryè at the end: a very different sense; the Pet. Lexx. understand
upa-pṛc as signifying here sexual union. We have to combine
irregularly goṣṭho ’pa in order to rectify the meter of b; the
Anukr. does not heed the irregularity.
Griffith
Here we restore this Bull, your youthful leader: sporting with him, go, wander at your pleasure. Ne’er, wealthy ones! may he be reft of offspring; and do ye favour us with growth of riches.
पदपाठः
उप॑। इ॒ह। उ॒प॒ऽप॒र्च॒न॒। अ॒स्मिन्। गो॒ऽस्थे। उप॑। पृ॒ञ्च॒। नः॒। उप॑। ऋ॒ष॒भस्य॑। यत्। रेतः॑। उप॑। इ॒न्द्र॒। तव॑। वी॒र्य᳡म्। ४.२४।
अधिमन्त्रम् (VC)
- ऋषभः
- ब्रह्मा
- भुरिक्त्रिष्टुप्
- ऋषभ सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
आत्मा की उन्नति का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (उपपर्चन) हे समीप सम्बन्धवाले [परमेश्वर !] (इह) यहाँ पर (अस्मिन्) इस (गोष्ठे) वाणियों के स्थान में (नः) हमें (उप उप) अत्यन्त समीप से (पृञ्च) मिल। (इन्द्रः) हे परमैश्वर्यवाले परमात्मा ! (ऋषभस्य तव) तुझ श्रेष्ठ का (यत्) जो (रेतः) पराक्रम और (वीर्यम्) वीरत्व है, [उसके साथ] (उप उप) अति समीप से [मिल] ॥२३॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - मनुष्य परमेश्वर से घनिष्ठ सम्बन्ध करके अपना बल पराक्रम बढ़ावे ॥२३॥ यह मन्त्र कुछ भेद से ऋग्वेद में है-म० ६ सू० २८ म० ८ ॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: २३−(उप उप) अति समीपम् (इह) अत्र (उपपर्चन) पृची संपर्के-ल्यु। हे समीपसम्बन्धिन् (अस्मिन्) (गोष्ठे) वाचां स्थाने (पृञ्च) संयोजय (नः) अस्मान् (उप) (ऋषभस्य) श्रेष्ठस्य (यत्) (रेतः) पराक्रमः (उप) (इन्द्र) हे परमैश्वर्यवन् जगदीश्वर (तव) (वीर्यम्) वीरत्वं बलम् ॥
२४ एतं वो
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
ए॒तं वो॒ युवा॑नं॒ प्रति॑ दध्मो॒ अत्र॒ तेन॒ क्रीड॑न्तीश्चरत॒ वशाँ॒ अनु॑।
मा नो॑ हासिष्ट ज॒नुषा॑ सुभागा रा॒यश्च॒ पोषै॑र॒भि नः॑ सचध्वम् ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
ए॒तं वो॒ युवा॑नं॒ प्रति॑ दध्मो॒ अत्र॒ तेन॒ क्रीड॑न्तीश्चरत॒ वशाँ॒ अनु॑।
मा नो॑ हासिष्ट ज॒नुषा॑ सुभागा रा॒यश्च॒ पोषै॑र॒भि नः॑ सचध्वम् ॥
२४ एतं वो ...{Loading}...
Whitney
Translation
- This young male we set toward you here; with him go ye (fem.)
playing according to your wills; abandon us not with birth, ye
wellportioned ones; and with abundances of wealth attach yourselves to
us.
Notes
The last pāda is the same with xviii. 4. 62 d. The verse is found,
in much more acceptable form, in TS. (iii. 3. 9¹, followed, after one
intervening verse, by our vss. 5, 4 above) and PGS. (iii. 9. 6,
disagreeing with TS. in only one word); they read, for a, etáṁ
yúvānam pári (but PGS. patiṁ) vo dadāmi (omitting atra); in
b, priyéṇa for váśāṅ ánu; in c, śāpta for hāsiṣṭa; and,
for d, rāyás póṣeṇa sám iṣā́ madema (nearly our iii. 15. 8 c).
Ppp. agrees with our text, only combining dadhmo ‘tra in a. But
for the accent of janúṣā (in TS. also), we might render, with
Stenzler, ‘ye who are by birth well-portioned.’ Bp.R.p.m. have at end of
c subhagās. The Anukr. weakly calls the verse (12 + 12: 11 + 11) a
jagatī, in spite of the triṣṭubh cadence of its first pāda. It is
quoted in Kāuś. 24. 21, to accompany the sending away of an older bull
and the release of a new one. ⌊See also note to Kāuś. 25. 24.⌋
⌊Here ends the second anuvāka with 2 hymns and 55 verses. The quoted
Anukr. says “sāhasre"⌋
Griffith
ए॒तं वो॒ युवा॑नं॒ प्रति॑ दध्मो॒ अत्र॒ तेन॒ क्रीड॑न्तीश्चरत॒ वशाँ॒ अनु॑ ।
मा नो॑ हासिष्ट ज॒नुषा॑ सुभागा रा॒यश्च॒ पोषै॑र॒भि नः॑ सचध्वम्॥२४॥
पदपाठः
ए॒तम्। वः॒। युवा॑नम्। प्रति॑। द॒ध्मः॒। अत्र॑। तेन॑। क्रीड॑न्तीः। च॒र॒त॒। वशा॑न्। अनु॑। मा। नः॒। हा॒सि॒ष्ट॒। ज॒नुषा॑। सु॒ऽभा॒गाः॒। रा॒यः। च॒। पोषैः॑। अ॒भि। नः॒। स॒च॒ध्व॒म्। ४.२५।
अधिमन्त्रम् (VC)
- ऋषभः
- ब्रह्मा
- जगती
- ऋषभ सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
आत्मा की उन्नति का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - [हे विद्वानो !] (वः) तुमको (एतम्) इस (युवानम् प्रति) बलवान् [परमेश्वर] के प्रति (दध्मः) हम रखते हैं, (अत्र) यहाँ पर (तेन) उस [परमेश्वर] के साथ (क्रीडन्तीः) मन बहलाती हुई [तुम प्रजाओ !] (वशान् अनु) अनेक प्रभुताओं के साथ-साथ (चरत) विचरो। (सुभागाः) हे बड़े ऐश्वर्यवाले ! (नः) हमें (जनुषा) जनता [मनुष्यों] से (मा हासिष्ट) मत पृथक् करो, (च) और (रायः) धन की (पोषैः) वृद्धियों से (नः) हमें (अभि) सब ओर से (सचध्वम्) सींचो ॥२४॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - जो मनुष्य विद्वानों के उपदेश से परमात्मा की आज्ञा में चलते हैं, वे मनुष्यों के बीच उत्तम सन्तान आदि और धन प्राप्त करके अनेक प्रकार प्रभुता करते हैं ॥२४॥ इति द्वितीयोऽनुवाकः ॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: २४−(एतम्) समीपवर्तिनम् (वः) युष्मान् (युवानम्) बलिनं परमेश्वरम् (प्रति) अभिलक्ष्य (दध्मः) स्थापयामः (अत्र) (तेन) यूना परमेश्वरेण (क्रीडन्तीः) खेलनं कुर्वन्त्यः (चरत) चलत (वशान्) प्रभुत्वानि (अनु) अनुसृत्य (नः) अस्मान् (मा हासिष्ट) ओहाक् त्यागे−लुङ्। मा त्यजत (जनुषा) जनेरुसिः। उ० २।११५। जनी प्रादुर्भावे-उसि। जनतया। जनसमूहेन (सुभागाः) भग-अण्। शोभनं भगमैश्वर्यसमूहो येषां ते (सचध्वम्) सिञ्चत। वर्धयत। अन्यत् पूर्ववत् ॥