०१० विराट्

10. Extolling the virā́j.

विराट्।
१-१३ अथर्वाचार्यः। विराट्। (षट्-पर्यायाः)। १-१३, १ त्रिपदार्ची पङ्क्तिः,
२-७ याजुषी जगती, ३, ९ साम्न्यनुष्टुप्, ५ आर्च्यनुष्टुप्, ७, १३ विराड् गायत्री, ११ साम्ननी बृहती।

(2)
१-१०) १ त्रिपदा साम्नी अनुष्टुप्, २ उष्णिग्गर्भा चतुष्पदोपरिष्टाद्विराड्बृहती, ३ एकपदा याजुषी गायत्री,
४ एकपदा साम्नी पङ्क्तिः ५ विराड् गायत्री, ६ आर्च्यनुष्टुप्, ७ साम्नी पङ्क्तिः,
८ आसुरी गायत्री, ९ साम्नी अनुष्टुप्, १० साम्नी बृहती।

(3)
(१-८) १ चतुष्दा विराडनुष्टुप्, २ आर्ची त्रिष्टुप्, ३,५,७ चतुष्पदा प्राजापत्या पङ्क्तिः, ४,६,८ आर्ची बृहती।

(4-5)
(१-१६, १-१६) २२-२३, २६,२९(प्र०) चतुष्पदा साम्नी जगती, २२-२४, २८-२९(द्वि०) साम्नी बृहती,
२२,२६ (तृ०) साम्नी उष्णिक्, २२-२३,२६,२९ (च०) आर्च्यनुष्टुप्, २३ (तृ०) आर्ची गायत्री,
२४-२५, २८ (प्र०) चतुष्पदा उष्णिक्, २४ (तृ०) प्राजापत्यानुष्टुप्, २४-२५, २७ आर्ची त्रिष्टुप्,
२५-२६ (द्वि०) साम्नी उष्णिक्, २५, २७-२८ (तृ०) विराड् गायत्री २७ (प्र०)चतुष्पदा प्राजापत्या जगती,
२७ (द्वि०) साम्नी बृहती त्रिष्टुप्, २८ (च०) त्रिपदा ब्राह्मी भुरिग्गायत्री, २९ (तृ०) साम्नी अनुष्टुप्।

(6)
(-१-४) १ द्विपदा विराड् गायत्री, २ द्विपदा साम्नी त्रिष्टुप्, ३ द्विपदा प्राजापत्यानुष्टुप्, ४ द्विपदार्च्युष्णिक्।

[Atharvācārya.—ṣaṭ paryāyā virāḍdevatyās.]

Comment

This curious piece of prose is (with the exception of paragraphs here and there) found also in Pāipp. xvi. ⌊Pāipp. has the order 22, 24, 23, 26, 25.⌋ ⌊This is the first of the paryāya-sūktas. For the paryāya-hymns in general, see introduction to book viii., pages 471-2, above.⌋

⌊Neither Kāuś. nor Vāit. makes use of the hymn; but one of the “committals” in the upanayana (Kāuś. 56. 13) is to mārtyuṁjaya mārtyava: cf. vs. 23.⌋

Translations

Translated: Henry, 29, 71; Griffith, i. 421.—See also Muir, v. 370.

A glorification of the mystical abstraction Viraj

Translation

1. Virā́j verily was this [universe] in the beginning; of her when
   born everything was afraid, [thinking] “this one indeed will become
   this [universe].”

Notes

Ppp. reads ‘jāyata for āsīt, and, after tasyās, jātāyā ’bibhed eka
sarvam: yam eve ’dam bhaviṣyati na vayam iti.

Viraj at first was This. At birth all feared her; the thought, She will become this All, struck terror.

वि॒ऽराट्। वै। इ॒दम्। अग्रे॑। आ॒सी॒त्। तस्याः॑। जा॒तायाः॑। सर्व॑म्‌। अ॒बि॒भे॒त्। इ॒यम्। ए॒व। इ॒दम्। भ॒वि॒ष्यति॑। इति॑। १०.१।

• विराट्
• अथर्वाचार्यः
• त्रिपदार्ची पङ्क्तिः
• विराट् सूक्त

ब्रह्म विद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (विराट्) विराट् [विविध ईश्वरी, ईश्वरशक्ति] (वै) ही (अग्रे) पहिले ही पहिले (इदम्) यह [जगत्] (आसीत्) थी, (तस्याः जातायाः) उस प्रकट हुई से (सर्वम्) सबका सब (अबिभेत्) डरने लगा,(इति) बस, (इयम् एव) यही (इदम्) यह [जगत्] (भविष्यति) हो जायगी ॥१॥

भावार्थभाषाः - सृष्टि से पहिले एक ईश्वरशक्ति थी, जिससे ही होनहार सृष्टि उत्पन्न होने के लिये अनुभव होती थी, उसी का वर्णन अगले मन्त्रों में है ॥१॥

टिप्पणी: १−(विराट्) अ० ८।९।१। विविधेश्वरी। विविधप्रकाशमाना। ईश्वरशक्तिः (वै) एव (इदम्) जगत् (अग्रे) सृष्टेः प्राक् (तस्याः) विराजः सकाशात् (जातायाः) प्रादुर्भूतायाः (सर्वम्) सकलं जगत् (अबिभेत्) भयमगच्छत् (इयम्) विराट् (एव) (इदम्) (भविष्यति) प्राकट्यं प्राप्स्यति (इति) समाप्तौ। पर्य्याप्ते। परामर्शे ॥

Translation

2. She ascended (ut-kram); she descended (ni-kram) in the
   householder’s fire (gā́rhapatya); house-sacrificing (gṛhamedhín)
   house-holder ⌊gṛhápati⌋ becometh he who knoweth thus.

Notes

This paragraph and the one following are wanting in Ppp.

She rose, the Garhapatya fire she entered. He who knows this becomes lord of a household, performer of domestic sacri- fices.

सा। उत्। अ॒क्रा॒म॒त्। सा। गार्ह॑ऽपत्ये। नि। अ॒क्रा॒म॒त्। १०.२।

• विराट्
• अथर्वाचार्यः
• याजुषी जगती
• विराट् सूक्त

ब्रह्म विद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (सा) वह [विराट्] (उत् अक्रामत्) ऊपर चढ़ी, (सा) वह (गार्हपत्ये) गृहपतियों से संयुक्त कर्म में (नि अक्रामत्) नीचे उतरी ॥२॥

भावार्थभाषाः - उस विराट् ने प्रकट होकर जीवसम्बन्धी प्रत्येक व्यवहार में प्रवेश किया है ॥२॥

टिप्पणी: २−(सा) विराट् (उत्) उपरि (अक्रामत्) पादं स्थापितवती (सा) (गार्हपत्ये) अ० ५।३१।५। गृहपतिभिः संयुक्ते कर्मणि (नि) नीचैः ॥

Translation

3. She ascended; she descended in the fire of offering (āhavanī́ya): to
   his god-invocation the gods go, dear to the gods becometh he who knoweth
   thus.

Notes

The introductory clause só ’d akrāmat, which belongs to the paragraphs
from here on to 29 inclusive (8-17 counting in this respect as a single
paragraph), is omitted by the mss., according to their custom, almost
without exception, until the last paragraph, 29, where all give it; it
is restored throughout in our edition. R. alone gives it in this
paragraph.

She mounted up, the Eastward fire she entered. He who knows this becomes the Gods’ beloved, and to his call they come when she invokes them.

गृ॒ह॒ऽमे॒धी। गृ॒हऽप॑तिः। भ॒व॒ति॒। यः। ए॒वम्। वेद॑। १०.३।

• विराट्
• अथर्वाचार्यः
• साम्नी
• विराट् सूक्त

ब्रह्म विद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - वह [पुरुष] (गृहमेधी) घर के काम समझनेवाला (गृहपतिः) गृहपति (भवति) होता है, (यः) जो (एवम्) ऐसा (वेद) जानता है ॥३॥

भावार्थभाषाः - मन्त्र १ और २ में वर्णित विराट् की महिमा जान कर मनुष्य संसार के कामों में चतुर होता है ॥३॥

टिप्पणी: ३−(गृहमेधी) सुप्यजातौ०। पा० ३।२।७८। गृह+मेधृ वधमेधासंगमेषु-णिनि। गृहं गृहकार्यं मेधति जानाति यः स (गृहपतिः) गृहस्वामी ॥

Translation

4. She ascended; she descended in the southern ⌊dákṣiṇa⌋ fire:
   justified (? -ṛtá) by the offering, fit for sacrificial gifts
   ⌊dakṣiṇī́ya⌋, fit for refuge (vā́sateya) becometh he who knoweth thus.

Notes

Our pada-mss. divide yajñártas into yajña॰ṛ́taḥ, which is evidently
wrong, for yajñá॰ṛtaḥ ⌊as indeed two of SPP’s read⌋; and the quotation
of the word under Prāt. iii. 64 also indicates that the latter is the
true accent. Ppp. reads instead yajñāntas, and omits after it
dakṣiṇīyas.

She mounted up, the Southward fire she entered. He who knows this becomes a fit performer of sacrifice, meet for honour, shelter-giver.

सा। उत्। अ॒क्रा॒म॒त्। सा। आ॒ऽह॒व॒नीये॑। नि। अ॒क्रा॒म॒त्। १०.४।

• विराट्
• अथर्वाचार्यः
• याजुषी जगती
• विराट् सूक्त

ब्रह्म विद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (सा) वह [विराट्] (उत् अक्रामत्) ऊपर चढ़ी, (सा) (आहवनीये) यज्ञयोग्य व्यवहार में (नि अक्रामत्) नीचे उतरी ॥४॥

भावार्थभाषाः - उस विराट् की महिमा प्रत्येक उत्तम कर्म में प्रकट होती है ॥४॥

टिप्पणी: ४−(आहवनीये) आङ्+हु दानादानादनेषु-अनीयर्, यद्वा आहवन-छ-प्रत्ययः। यजनीये व्यवहारे। अन्यत् पूर्ववत् ॥

Translation

5. She ascended; she descended in the assembly (sabhā́): [men] go to
   his assembly, fit for the assembly becometh he who knoweth thus.

Notes

She mounted up, she entered the Assembly. He who knows this becomes polite and courtly, and people come as guests to his assembly.

यन्ति॑। अ॒स्य॒। दे॒वाः। दे॒वऽहू॑तिम्। प्रि॒यः। दे॒वाना॑म्। भ॒व॒ति॒। यः। ए॒वम्। वेद॑। । १०.५।

• विराट्
• अथर्वाचार्यः
• आर्च्यनुष्टुप्
• विराट् सूक्त

ब्रह्म विद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्य) उस [पुरुष] के (देवहूतिम्) विद्वानों के लिये बुलावे में (देवाः) विद्वान् लोग (यन्ति) जाते हैं, वह (देवानाम्) विद्वानों का (प्रियः) प्रिय (भवति) होता है, (यः) जो (एवम्) ऐसा (वेद) जानता है ॥५॥

भावार्थभाषाः - ईश्वरमहिमा को जाननेवाला पुरुष विद्वानों का प्रिय होता है ॥५॥

टिप्पणी: ५−(यन्ति) गच्छन्ति (अस्य) तस्य (देवाः) विद्वांसः (देवहूतिम्) विद्वद्भ्य आह्वानम् (प्रियः) हितः (देवानाम्) विदुषाम्। अन्यत् सुगमम् ॥

Translation

6. She ascended; she descended in the gathering (sámiti): [men] go
   to his gathering, fit for gatherings becometh he who knoweth thus.

Notes

This superfluous equivalent of §5 is wanting in Ppp.

She mounted up, she passed within the meeting. He who knows this becomes fit for the meeting, and to his hall of meeting come the people.

सा। उत्। अ॒क्रा॒म॒त्। सा। द॒क्षि॒ण॒ऽअ॒ग्नौ। नि। अ॒क्रा॒म॒त्। १०.६।

• विराट्
• अथर्वाचार्यः
• याजुषी जगती
• विराट् सूक्त

ब्रह्म विद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (सा) वह [विराट्] (उत् अक्रामत्) ऊपर चढ़ी, (सा) वह [सूर्य वा यज्ञ की] (दक्षिणाग्नौ) बढ़ी हुयी अग्नि में (नि अक्रामत्) नीचे उतरी ॥६॥

भावार्थभाषाः - परमेश्वर की महिमा सूर्यादि तेजों और शिल्प आदि व्यवहारों में प्रकट है ॥६॥

टिप्पणी: ६−(दक्षिणाग्नौ) द्रुदक्षिभ्यामिनन्। उ० २।५०। दक्ष वृद्धौ-इनन्। प्रवृद्धे पावके सूर्यस्य यज्ञस्य वा। अन्यत् पूर्ववत् ॥

Translation

7. She ascended; she descended in address (? āmántraṇa); [men] go to
   his address, fit for address becometh he who knoweth thus.

Notes

By the connection, āmántraṇa ought to involve the idea of a locality.
Instead of ⌊line 2?⌋, Ppp. repeats yajñānto vāsateyo bhavati etc. from
§4.

[Paryāya II.—daśakam. 8, 16. sāmny anuṣṭubh (8. 3-p.); 9.
uṣṇiggarbhā 4-p. upariṣṭādvirāḍ bṛhatī; 10. 1-p. yājuṣī gāyatrī; 11
[?], 14. sāmnī pan̄kti (11. 1-p.); 12. virāḍ gāyatrī; 13. ārcy
anuṣṭubh; 15. āsurī gāyatrī; 17. sāmnī bṛhatī.]

She mounted up, she entered Consultation. Whoso knows this is fit to be consulted, and to his consultation come the people.

य॒ज्ञऽऋ॑तः। द॒क्षि॒णीयः॑। वास॑तेयः। भ॒व॒ति॒। यः। ए॒वम्। वेद॑। १०.७।

• विराट्
• अथर्वाचार्यः
• आर्च्यनुष्टुप्
• विराट् सूक्त

ब्रह्म विद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - वह [पुरुष] (यज्ञर्तः) यज्ञ में पूजा गया, (दक्षिणीयः) दक्षिणायोग्य और (वासतेयः) वसतीयोग्य (भवति) होता है, (यः एवम् वेद) जो ऐसा जानता है ॥७॥

भावार्थभाषाः - ईश्वर महिमा ही जानकर पुरुष सब प्रकार उन्नति करता है ॥७॥

टिप्पणी: ७−(यज्ञर्तः) यज्ञ ऋ गतौ-क्त। यज्ञे पूजितः (दक्षिणीयः) कडङ्करदक्षिणाच्छ च। पा० ५।१।६९। दक्षिणा-छ। प्रतिष्ठार्हः (वासतेयः) पथ्यतिथिवसतिस्वपतेर्ढञ्। पा० ४।४।१०४। वसति−ढञ्। निवासयोग्यः। अन्यत् पूर्ववत् ॥

Translation

8. She ascended; she stood striding (? víkrāntā) fourfold in the
   atmosphere.

Notes

The phrase ‘she ascended’ is prefixed by only one or two of the mss.
(P.s.m.R.), but is implied in the metrical description of the Anukr.

She mounted up, and, into four divided, she took her station in the air’s mid-region.

सा। उत्। अ॒क्रा॒म॒त्। सा। स॒भाया॑म्। नि। अ॒क्रा॒म॒त्। १०.८।

• विराट्
• अथर्वाचार्यः
• याजुषी जगती
• विराट् सूक्त

ब्रह्म विद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (सा) वह [विराट्] (उत् अक्रामत्) ऊपर चढ़ी, (सा) वह (सभायाम्) सभा [विद्वानों के समाज] में (नि अक्रामत्) नीचे उतरी ॥८॥

भावार्थभाषाः - विद्वान् लोग ही ईश्वरमहिमा का विचार करते हैं ॥८॥

टिप्पणी: ८−(सभायाम्) विदुषां समाजे। अन्यत् पूर्ववत् ॥

Translation

9. Of her gods and men said: “she verily knoweth that upon which we of
   both classes may subsist; let us call to her.”

Notes

Ppp. reads at the end hvayāmahi (without iti).

Of her the Gods and men said, This she knoweth. That we may both have life let us invoke her.

यन्ति॑। अ॒स्य॒। स॒भाम्। सभ्यः॑। भ॒व॒ति॒। यः। ए॒वम्। वेद॑। १०.९।

• विराट्
• अथर्वाचार्यः
• साम्नी
• विराट् सूक्त

ब्रह्म विद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्य) उसकी (सभाम्) सभा में (यन्ति) जाते हैं, वह (सभ्यः) सभ्य [सभा में] चतुर (भवति) होता है, (यः एवम् वेद) जो ऐसा जानता है ॥९॥

भावार्थभाषाः - पुरुषार्थी, ईश्वरमहिमा जाननेवाला मनुष्य सभा में प्रतिज्ञा पाता है ॥९॥

टिप्पणी: ९−(सभ्यः) सभाया यः। पा० ४।४।१०५। सभा-य प्रत्ययः। सभायां साधुः। सभासद्। अन्यत्पूर्ववत् ॥

Translation

10. They called to her:

Notes

Thus did they cry to her:

सा। उत्। अ॒क्रा॒म॒त्। सा। सम्ऽइ॑तौ। नि। अ॒क्रा॒म॒त्। १०.१०।

• विराट्
• अथर्वाचार्यः
• याजुषी जगती
• विराट् सूक्त

ब्रह्म विद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (सा उत् अक्रामत्) वह [विराट्] ऊपर चढ़ी (सा) वह (समितौ) संग्राम में (नि अक्रामत्) नीचे उतरी ॥१०॥

भावार्थभाषाः - संग्राम में ईश्वरशक्ति का प्रादुर्भाव होता है ॥१०॥

टिप्पणी: १०−(समितौ) संग्रामे-निघ० २।१७। अन्यत् पूर्ववत् ॥

Translation

11. “O refreshment, come! O svadhā́, come! O pleasantness, come! O
    thou rich in cheer (írā), come!”

Notes

Ppp. combines svadhe ’hi and sūnṛte ’hi, and omits iti at the end
(as in §9).

Come, Strength! come, Food! come, Charmer! come, Free- giver!

यन्ति॑। अ॒स्य॒। सम्ऽइ॑तिम्। सा॒म्ऽइ॒त्यः। भ॒व॒ति॒। यः। ए॒वम्। वेद॑। १०.११।

• विराट्
• अथर्वाचार्यः
• साम्नी बृहती
• विराट् सूक्त

ब्रह्म विद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - [लोग] (अस्य) उसके (समितिम्) संग्राम में (यन्ति) जाते हैं, वह (सामित्यः) संग्रामयोग्य [शूर] (भवति) होता है, (यः एवम् वेद) जो ऐसा जानता है ॥११॥

भावार्थभाषाः - परमेश्वर का विश्वासी पुरुष संग्राम में विजय पाता है ॥११॥

टिप्पणी: ११−(सामित्यः) परिषदो ण्यः। पा० ४।४।१०१। समिति-ण्य, बाहुलकात्। संग्रामे साधुः। शूरः। अन्यत् पूर्ववत् ॥

Translation

12. Of her Indra was the young (vatsá), gāyatrī́ the halter, cloud
    the udder;

Notes

Ppp. begins tasyā ’gnir vat-. Accent in our text, with all the mss.,
āsīt.

Her calf, her well-beloved calf, was Indra: Gayatri was her rope, the cloud her udder.

सा। उत्। अ॒क्रा॒म॒त्। सा। आ॒ऽमन्त्र॑णे। नि। अ॒क्रा॒म॒त्। १०.१२।

• विराट्
• अथर्वाचार्यः
• याजुषी जगती
• विराट् सूक्त

ब्रह्म विद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (सा उत् अक्रामत्) वह [विराट्] ऊपर चढ़ी, (सा) वह (आमन्त्रणे) अभिनन्दनस्थान में (नि अक्रामत्) नीचे उतरी ॥१२॥

भावार्थभाषाः - बड़े लोगों की प्रशंसा में ईश्वरशक्ति दिखाई देती है ॥१२॥

टिप्पणी: १२− (आमन्त्रणे) आङ्+मत्रि गुप्तपरिभाषणे-ल्युट्। सम्बोधने। अभिनन्दने। अन्यत् पूर्ववत् ॥

Translation

13. Both bṛhát and rathantará were two teats; both yajñāyajñíya
    and vāmadevyá [were] two.

Notes

Ppp. prefixes a tasyās at the beginning. Accent again in our text
ā́stam, with all the mss.

Two teats she had, Rathantara and Brihat, two, Yajnayajniya and Vamadevya.

यन्ति॑। अ॒स्य॒। आ॒ऽमन्त्र॑णम्। आ॒ऽम॒न्त्र॒णीयः॑। भ॒व॒ति॒। यः। ए॒वम्। वेद॑। १०.१३।

• विराट्
• अथर्वाचार्यः
• विराड्गायत्री
• विराट् सूक्त

ब्रह्म विद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - [लोग] (अस्य) उसके (आमन्त्रणम्) अभिनन्दन में (यन्ति) जाते हैं, वह (आमन्त्रणीयः) अभिनन्दनयोग्य (भवति) होता है, (यः एवम् वेद) जो ऐसा जानता है ॥१३॥

भावार्थभाषाः - ईश्वरज्ञानी पुरुष उच्च पद पाकर संसार में अभिनन्दनयोग्य होते हैं ॥१३॥

टिप्पणी: १३−(आमन्त्रणीयः) आमन्त्रण-छ। अभिनन्दनीयः। अन्यत् पूर्ववत् ॥

Translation

14. Herbs did the gods milk [from her] by rathantará, expansion
    (vyácas) by bṛhát;

Notes

With the Rathantara the Gods milked from her the Plants, and all the wide expanse with Brihat.

सा। उत्। अ॒क्रा॒म॒त्। सा। अ॒न्तरि॑क्षे। च॒तुः॒ऽधा। विऽक्रा॑न्ता। अ॒ति॒ष्ठ॒त्। ११.१।

• विराट्
• अथर्वाचार्यः
• त्रिपदा साम्न्यनुष्टुप्
• विराट् सूक्त

ब्रह्मविद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (सा) वह [विराट्] (उत् अक्रामत्) ऊपर चढ़ी, (सा) वह (अन्तरिक्षे) अन्तरिक्ष के बीच (चतुर्धा) चार प्रकार [चारों दिशाओं में] (विक्रान्ता) विक्रम [पराक्रम] करती हुई (अतिष्ठत्) ठहरी ॥१॥

भावार्थभाषाः - उस ईश्वरशक्ति के पुरुषार्थ से आकाश में लोक-लोकान्तर उत्पन्न हुए हैं ॥१॥

टिप्पणी: १−(सा) विराट् (अन्तरिक्षे) आकाशे (चतुर्धा) चतुष्प्रकारेण। चतसृषु दिक्षु (विक्रान्ता) विक्रामयुक्ता, पराक्रमिणी (अतिष्ठत्) स्थितवती ॥

Translation

15. Waters by vāmadevyá, the sacrifice by yajñāyajñíya.

Notes

They drew the Waters forth with Vamadevya, with Yajnayaj- niya they milked out worship.

ताम्। दे॒व॒ऽम॒नु॒ष्याः᳡। अ॒ब्रु॒व॒न्। इ॒यम्। ए॒व। तत्। वे॒द॒। यत्। उ॒भये॑। उ॒प॒ऽजीवे॑म। इ॒माम्। उप॑। ह्व॒या॒म॒है॒। इति॑। ११.२।

• विराट्
• अथर्वाचार्यः
• उष्णिग्गर्भाचतुष्पदोपरिष्टाद्विराड्बृहती
• विराट् सूक्त

ब्रह्मविद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (ताम्) उस से (देवमनुष्याः) सब दिव्य लोक और मनुष्य (अब्रुवन्) बोले,(इयम्) यह [विराट्] (एव) ही (तत्) वह [कर्म] (वेद) जानती है, (उभये) हम दोनों दल (यत् उपजीवेम) जिसके सहारे जीवें, (इति) बस (इमाम्) इसे (उपह्वयामहै) हम पास से पुकारें ॥२॥

भावार्थभाषाः - सब सूर्य चन्द्र आदि लोक और मनुष्य आदि जीव ईश्वरशक्ति का व्याख्यान करते हैं ॥२॥

टिप्पणी: २−(ताम्) विराजम् (देवमनुष्याः) सूर्यचन्द्रादिदिव्यलोका मनुष्यादिप्राणिनश्च (अब्रुवन्) अकथयन् (इयम्) विराट् (एव) (तत्) कर्म (वेद) जानाति (यत्) कर्म (उभये) उभादुदात्तो नित्यम्। पा० २।५।४४। उभ-तयप्स्थाने अयच्। द्विसमुदायिनो वयम् (उपजीवेम) आश्रित्य प्राणान् धारयेम (इमाम्) (उप) उपेत्य (ह्वयामहै) आह्वयाम (इति) ॥

Translation

16. Herbs doth rathantará milk, expansion doth bṛhát,

Notes

For him who knoweth this, Rathantara poureth out Plants, and Brihat yieldeth wide expansion.

ताम्। उप॑। अ॒ह्व॒य॒न्त॒। ११.३।

• विराट्
• अथर्वाचार्यः
• एपदा याजुषी गायत्री
• विराट् सूक्त

ब्रह्मविद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (ताम्) उसे (उप) पास से (अह्वयन्त) उन्होंने बुलाया ॥३॥

भावार्थभाषाः - सब प्राणी ईश्वरशक्ति का खोज करते हैं ॥३॥

टिप्पणी: ३−(ताम्) (उप) उपेत्य (अह्वयन्त) आहूतवन्तः ॥

Translation

17. Waters doth vāmadevyá, the sacrifice doth yajñāyajñíya, for him
    who knoweth thus.

Notes

For the last two paragraphs, Ppp. reads: te vāi virājāḥ kāmadhuga stanā
kāmaṁkāmaṁ yajamānan maha yaḥ.

[Paryāya III.—aṣṭāu. a of 18. 4-p. virāḍ anuṣṭubh; b of
18. ārcī triṣṭubh; a of 19-21. 4-p. prājāpatyā pan̄kti; b of
19-21. ārcī bṛhatī.]

Waters from Vamdevya come, from Yajnayajniya sacrifice.

ऊर्जे॑। आ। इ॒हि॒। स्वधे॑। आ। इ॒हि॒। सूनृ॑ते। आ। इ॒हि॒। इरा॑ऽवति। आ। इ॒हि॒। इति॑। ११.४।

• विराट्
• अथर्वाचार्यः
• एकपदा साम्नी पङ्क्तिः
• विराट् सूक्त

ब्रह्मविद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - “(ऊर्जे) हे बलवती ! (आ इहि) तू आ, (स्वधे) हे धन रखनेवाली ! (आ इहि) तू आ, (सूनृते) हे प्रिय सत्य वाणीवाली ! (आ इहि) तू आ, (इरावति) हे अन्नवाली ! (आ इहि) तू आ, (इति) बस ॥४॥

भावार्थभाषाः - सब लोक-लोकान्तर और प्राणी विराट् नाम ईश्वरशक्ति का आश्रय लेकर जीवनधारण करते हैं ॥४॥

टिप्पणी: ४−(ऊर्जे) ऊर्ज्-अर्शआद्यच्, टाप्। हे बलवति (एहि) आगच्छ (स्वधे) स्वं धनं दधातीति स्वधा, हे धनधारिके (सूनृते) अ० ३।१२।२। सूनृत-अच्। सत्यप्रियवाग्युक्ते (इरावति) इरा, अन्नम्-निघ० २।७। हे अन्नवति (इति) समाप्तौ ॥

Translation

18. She ascended; she came to the forest trees; the forest trees slew
    her; she in a year came into being; therefore what is cut of the forest
    trees grows over in a year; cut off (vraśc) is his unfriendly foe
    (bhrā́tṛvya) who knoweth thus.

Notes

Only P.s.m. and R. give here the first phrase, and only R. in the three
following paragraphs. Ppp. puts vanaspatīnām after saṁvatsare. ⌊For
vṛścáte, see note to vi. 136. 3.⌋

She rose, she came unto the tress: they killed her. A year went by and she again existed. Hence in a year the wounds of trees heal over. He who knows this sees his loathed rival wounded.

तस्याः॑। इन्द्रः॑। व॒त्सः। आसी॑त्। गा॒य॒त्री। अ॒भि॒ऽधानी॑। अ॒भ्रम्। ऊधः॑। ११.५।

• विराट्
• अथर्वाचार्यः
• विराड्गायत्री
• विराट् सूक्त

ब्रह्मविद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (तस्याः) उस [विराट्] का (इन्द्रः) जीव (वत्सः) उपदेष्टा, (गायत्री) गानयोग्य वेदविद्या (अभिधानी) कथन शक्ति (अभ्रम्) मेघ (ऊधः) सेचनसामर्थ्य (आसीत्) हुआ ॥५॥

भावार्थभाषाः - उस ईश्वरशक्ति विराट् के आश्रय सब प्राणी हैं ॥५॥

टिप्पणी: ५−(तस्याः) विराजः (इन्द्रः) इन्द्रियमिन्द्रलिङ्गमिन्द्रदृष्ट०। पा० ५।२।९३। जीवः (वत्सः) वद कथने-स। उपदेष्टा (आसीत्) (गायत्री) अ० ८।९।१४। गानयोग्या वेदवाणी (अभिधानी) कथनशक्तिः (अभ्रम्) मेघः (ऊधः) श्वेः संप्रसारणं च। उ० ४।१९३। वह प्रापणे-असुन्, यद्वा उन्दी क्लेदने-असुन्, ऊधादेशः। सेचनसामर्थ्यम् ॥

Translation

19. She ascended; she came to the Fathers; the Fathers slew her; she in
    a month came into being; therefore to the Fathers they give in a month
    the monthly [oblation]; he understandeth the road that goes to the
    Fathers who knoweth thus.

Notes

Again Ppp. puts pitṛbhyas after māsi ⌊R’s collation, masi⌋, and
then reads dadhatas svadhāvān pitṛṣu bhavati pitṛyāṇaṁ etc. O.R.
accent jānā́ti.

She mounted up, she came unto the Fathers: they killed her: in a month she re-existed. Hence men give monthly offerings to the Fathers: who knows this, knows the path which they have trodden.

बृ॒हत्। च॒। र॒थ॒म्ऽत॒रम्। च॒। द्वौ। स्तनौ॑। आस्ता॑म्। य॒ज्ञा॒य॒ज्ञिय॑म्। च॒। वा॒म॒ऽदे॒व्यम्। च॒। द्वौ। ११.६।

• विराट्
• अथर्वाचार्यः
• आर्च्यनुष्टुप्
• विराट् सूक्त

ब्रह्मविद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (बृहत्) बृहत् बड़ा [आकाश] (च च) और (रथन्तरम्) रथन्तर [रमणीय पदार्थों से पार लगानेवाला, जगत्] (द्वौ) दो, (च) और (यज्ञायज्ञियम्) सब यज्ञों का हितकारी [वेदज्ञान] (च) और (वामदेव्यम्) वामदेव [मनोहर परमात्मा] से जताया गया [भूतपञ्चक] (द्वौ) दो (स्तनौ) स्तन [थन समान] (आस्ताम्) हुए ॥६॥

भावार्थभाषाः - जैसे गौ के चार थन होते हैं, वैसे ही ईश्वरशक्ति से आकाश, जगत्, वेद और पञ्चभूत प्रकट हुए हैं ॥६॥

टिप्पणी: ६−(बृहत्) प्रवृद्धमाकाशम् (च च) समुच्चये (रथन्तरम्) हनिकुषिनीरमिकाशिभ्यः क्थन्। उ० २।२। रमु क्रीडायाम्−क्थन्+संज्ञायां भृतॄवृजि०। पा० ३।२।४६। तॄ प्लवनतरणयोः−स्रच्, मुम् च। रथै रमणीयपदार्थैस्तरति येन तद् जगत् (द्वौ) (स्तनौ) स्तन शब्दे-घञ्। कुचरूपौ (आस्ताम्) (यज्ञायज्ञियम्) वीप्सायां द्वित्वम्। अन्येषामपि दृश्यते। पा० ३।३।१३७। इति दीर्घः। यज्ञर्त्विग्भ्यां घखञौ। पा० ५।१।७१। यज्ञायज्ञ-घ प्रत्ययः। सर्वेभ्यो यज्ञेभ्यो हितं वेदज्ञानम् (वामदेव्यम्) अ० ४।३४।१। वामदेवेन प्रशस्यपरमात्मना विज्ञापितं भूतपञ्चकम् (च) (द्वौ) ॥

Translation

20. She ascended; she came to the gods; the gods slew her; she in a
    half-month came into being; therefore for the gods they make váṣaṭ in
    a half-month: he understandeth the road that goes to the gods who
    knoweth thus.

Notes

Ppp. reads tasmād ardhamāse devebhyo juhoti: juhoty agnihotraṁ pra
devay-. O.K. again accent jānā́ti.

She rose, she came unto the Gods: they killed her: but in a fortnight she again was living. Fortnightly, hence, men serve the Gods with Vasat! Who knows this knows the way which Gods pass over.

ओष॑धीः। ए॒व। र॒थ॒म्ऽत॒रेण॑। दे॒वाः। अ॒दु॒ह्र॒न्। व्यचः॑। बृ॒ह॒ता। ११.७।

• विराट्
• अथर्वाचार्यः
• साम्नी पङ्क्तिः
• विराट् सूक्त

ब्रह्मविद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (देवाः) गतिमान् लोकों ने (एव) अवश्य (ओषधीः) अन्न आदि ओषधियों को (रथन्तरेण) रथन्तर [रमणीय पदार्थों से पार लगानेवाले जगत्] द्वारा, (व्यचः) विस्तार को (बृहता) बृहत् [बड़े आकाश] द्वारा, (अपः) प्रजाओं को (वामदेव्येन) वामदेव [मनोहर परमात्मा] से जताये गये [भूतपञ्चक] द्वारा और (यज्ञम्) यज्ञ [संयोग-वियोग आदि] की (यज्ञायज्ञियेन) सब यज्ञों के हितकारी [वेदज्ञान] द्वारा (अदुह्रन्) दुहा है ॥७, ८॥

भावार्थभाषाः - उसी विराट् ईश्वरशक्ति से सब लोक-लोकान्तरों का जीवन और स्थिति है ॥७, ८॥

टिप्पणी: ७, ८−(ओषधीः) अन्नादिपदार्थान् (एव) अवश्यम् (रथन्तरेण) म० ६। जगद्द्वारा (देवाः) गतिशीला लोकाः (अदुह्रन्) अदुहन्। प्रपूरितवन्तः (व्यचः) निरु० ८।१०। विस्तारम् (बृहता) म० ६। प्रवृद्धेनाकाशेन (अपः) प्रजाः−दयानन्दभाष्ये, यजु० ६।२७। उत्पन्नान् पदार्थान् (वामदेव्येन) म० ६। मनोहरेण परमात्मना विज्ञापितेन भूतपञ्चकेन (यज्ञम्) संयोगवियोगव्यवहारम् (यज्ञायज्ञियेन) म० ६। सर्वयज्ञेभ्यो हितेन वेदज्ञानेन ॥

Translation

21. She ascended; she came to men (manuṣyà); men slew her; she at once
    (sadyás) came into being; therefore on both days they present
    (upa-hṛ) to men; in his house do they present who knoweth thus.

Notes

‘Present,’ i.e. ‘food’; ‘on both days’ is a queer expression for ’every
day.’ Ppp. is corrupt, but perhaps means ahar-ahar manuṣyāṇām upa h-.

[Paryāyas IV. and V.—dve ṣoḍaśake. a of 22, 23, 26, 29. 4-p.
sāmnī jagatī; b of 22-24, 28, 29. sāmnī bṛhatī; c of 22, 26.
sāmny uṣṇih; d of 22, 23, 26, 29. ārcy anuṣṭubh; c of 23. āsurī
gāyatrī; a of 24, 25, 28. 4-p. uṣṇih; c of 24. prājāpatyā
’nuṣṭubh; d of 24, 25, 27. ārcī triṣṭubh; b of 25, 26. sāmny
uṣṇih; c of 25, 27, 28. virāḍ gāyatrī; a of 27. 4-p. prājāpatyā
jagatī; b of 27. sāmnī triṣṭubh; d of 28. 3-p. brāhmī bhurig
gāyatrī; c of 29. sāmny anuṣṭubh.]

She mounted up, she came to men: they killed her Presently she regained her life and being. Hence on both days to men they bring and offer–who knows this–near-seated in the dwelling.

अ॒पः। वा॒म॒ऽदे॒व्येन॑। य॒ज्ञम्। य॒ज्ञा॒य॒ज्ञिये॑न। ११.८।

• विराट्
• अथर्वाचार्यः
• आसुरी गायत्री
• विराट् सूक्त

ब्रह्मविद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (देवाः) गतिमान् लोकों ने (एव) अवश्य (ओषधीः) अन्न आदि ओषधियों को (रथन्तरेण) रथन्तर [रमणीय पदार्थों से पार लगानेवाले जगत्] द्वारा, (व्यचः) विस्तार को (बृहता) बृहत् [बड़े आकाश] द्वारा, (अपः) प्रजाओं को (वामदेव्येन) वामदेव [मनोहर परमात्मा] से जताये गये [भूतपञ्चक] द्वारा और (यज्ञम्) यज्ञ [संयोग-वियोग आदि] की (यज्ञायज्ञियेन) सब यज्ञों के हितकारी [वेदज्ञान] द्वारा (अदुह्रन्) दुहा है ॥७, ८॥

भावार्थभाषाः - उसी विराट् ईश्वरशक्ति से सब लोक-लोकान्तरों का जीवन और स्थिति है ॥७, ८॥

टिप्पणी: ७, ८−(ओषधीः) अन्नादिपदार्थान् (एव) अवश्यम् (रथन्तरेण) म० ६। जगद्द्वारा (देवाः) गतिशीला लोकाः (अदुह्रन्) अदुहन्। प्रपूरितवन्तः (व्यचः) निरु० ८।१०। विस्तारम् (बृहता) म० ६। प्रवृद्धेनाकाशेन (अपः) प्रजाः−दयानन्दभाष्ये, यजु० ६।२७। उत्पन्नान् पदार्थान् (वामदेव्येन) म० ६। मनोहरेण परमात्मना विज्ञापितेन भूतपञ्चकेन (यज्ञम्) संयोगवियोगव्यवहारम् (यज्ञायज्ञियेन) म० ६। सर्वयज्ञेभ्यो हितेन वेदज्ञानेन ॥

Translation

22. She ascended; she came to the Asuras; the Asuras called to her: O
    illusion (māyā́), come! of her Virochana son of Prahrāda was young
    (vatsá), the metal-(áyas-)vessel [was] vessel; her Dvimūrdhan son
    of Ṛitu milked; from her he milked illusion; that illusion the Asuras
    subsist upon; one to be subsisted on becometh he who knoweth thus.

Notes

R. alone gives the first phrase in §§22-28. In this and the following
paragraphs to 29 inclusive, the text should accent ā́sīt, with all the
mss. Ppp. reads vāirocanas instead of vir-. Single points in these
paragraphs find correspondences in MS. iv. (p. 21, l. 14 ff.; p. 36, l.
8 ff.) and in TB. ii. 2. 9⁶ ff. ⌊cf. i. 5. 9²⌋.

She rose, approached the Asuras: they called her: their cry was, Come, O Maya, come thou hither. Her dear calf was Virochana Prahradi: her milking vessel was a. pan of iron. Dvimurdha Artvya milked her, yea, this Maya, The Asuras depend for life on Maya. He who knows this becomes a fit supporter.

ओष॑धीः। ए॒व। अ॒स्मै॒। र॒थ॒मऽत॒रम्। दु॒हे॒। व्यचः॑। बृ॒हत्। ११.९।

• विराट्
• अथर्वाचार्यः
• साम्न्यनुष्टुप्
• विराट् सूक्त

ब्रह्मविद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (रथन्तरम्) रथन्तर [रमणीय पदार्थों से पार लगानेवाला, जगत्] (एव) ही (व्यचः) विस्तृत (बृहत्) बृहत् [बड़े आकाश] से (ओषधीः) अन्न आदि ओषधियों को, और (अपः) सब प्रजाओं और (वामदेव्यम्) वामदेव [मनोहर परमात्मा] से जताये गये [पञ्चभूत] से (यज्ञम्) पूजनीय व्यवहार और (यज्ञायज्ञियम्) सब यज्ञों के हितकारी [वेदज्ञान] को (अस्मै) उस [पुरुष] के लिये (दुहे) दोहता है, (यः एवम् वेद) जो ऐसा जानता है ॥९, १०॥

भावार्थभाषाः - ब्रह्मज्ञानी पुरुष को संसार के सब पदार्थ सुखदायक होते हैं ॥९, १०॥

टिप्पणी: ९, १०−(अस्मै) ब्रह्मज्ञानिने (दुहे) द्विकर्मकः। दुग्धे। प्रपूरयति (व्यचः) विस्तृतम्। अन्यत् पूर्ववत् ॥

Translation

23. She ascended; she came to the Fathers; the Fathers called to her: O
    svadhā́, come! of her king Yama was young, the silver-vessel [was]
    vessel; her Antaka son of Mṛityu milked; from her he milked svadhā́;
    that svadhā́ the Fathers subsist upon: one to be subsisted upon
    becometh he who knoweth thus.

Notes

The saṁhitā-mss. vary a good deal over mārtyavò ‘dhok: P.M. read
mārtvyò, R. mārtvyó, E.O.K. mārtyavó, T. mārtyávo; ⌊cf.
introd.⌋. Ppp. has instead ādityo; and it omits rājā after yamas;
it puts the paragraph after our 24.

She mounted up, she came unto the Fathers. The Fathers called. to her, O Food, come hither. King Yama was her calf, her pail was silvern. Antaka, Mrityu’s. son, milked her, this Svadha. This Food the Fathers make their lives’ sustainer. He who* knows this becomes a meet supporter.

अ॒पः। वा॒म॒ऽदे॒व्यम्। य॒ज्ञम्। य॒ज्ञा॒य॒ज्ञिय॑म्। यः। ए॒वम्। वेद॑। ११.१०।

• विराट्
• अथर्वाचार्यः
• साम्नी बृहती
• विराट् सूक्त

ब्रह्मविद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (रथन्तरम्) रथन्तर [रमणीय पदार्थों से पार लगानेवाला, जगत्] (एव) ही (व्यचः) विस्तृत (बृहत्) बृहत् [बड़े आकाश] से (ओषधीः) अन्न आदि ओषधियों को, और (अपः) सब प्रजाओं और (वामदेव्यम्) वामदेव [मनोहर परमात्मा] से जताये गये [पञ्चभूत] से (यज्ञम्) पूजनीय व्यवहार और (यज्ञायज्ञियम्) सब यज्ञों के हितकारी [वेदज्ञान] को (अस्मै) उस [पुरुष] के लिये (दुहे) दोहता है, (यः एवम् वेद) जो ऐसा जानता है ॥९, १०॥

भावार्थभाषाः - ब्रह्मज्ञानी पुरुष को संसार के सब पदार्थ सुखदायक होते हैं ॥९, १०॥

टिप्पणी: ९, १०−(अस्मै) ब्रह्मज्ञानिने (दुहे) द्विकर्मकः। दुग्धे। प्रपूरयति (व्यचः) विस्तृतम्। अन्यत् पूर्ववत् ॥

Translation

24. She ascended; she came to men (manuṣyà); men called to her: O rich
    in cheer, come! of her Manu son of Vivasvant was young, earth [was]
    vessel; her Pṛithī son of Vena milked; from her he milked both
    cultivation (kṛṣí) and grain; upon those two, both cultivation and
    grain, men subsist; successful by what is cultivated (kṛṣṭá-), one to
    be subsisted upon, becometh he who knoweth thus.

Notes

Té at beginning of d is rendered in accordance with the paragraphs
that precede and follow; but the pada-text reads té simply (not té
íti), as if it qualified manuṣyā̀s. Ppp. reads pṛthus for pṛthī.
An accent-mark has dropped out in our edition under the va of
irāvaty in a.

She mounted up, she came to men. They called her, Come unto- us, come hither thou Free-giver! Earth was her milking-pail, the calf beside her Manu Vaivasvata, Vivasvan’s offspring. Prithi the son of Vena was her milker: he milked forth hus- bandry and grain for sowing. These men depend for life on corn and tillage. He who knows this becomes a meet supporter, successful in the culture of his_ corn-land.

सा। उत्। अ॒क्रा॒म॒त्। सा। वन॒स्पती॑न्। आ। अ॒ग॒च्छ॒त्। ताम्। वन॒स्पत॑यः। अ॒घ्न॒त॒। सा। स॒म्ऽव॒त्स॒रे। सम्। अ॒भ॒व॒त्। १२.१।

• विराट्
• अथर्वाचार्यः
• चतुष्पदा विराडनुष्टुप्
• विराट् सूक्त

ब्रह्मविद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (सा उत् अक्रामत्) वह [विराट्] ऊपर चढ़ी, (सा) वह (वनस्पतीन्) वनस्पतियों [वृक्ष आदि पदार्थों] में (आ अगच्छत्) आयी, (ताम्) उसको (वनस्पतयः) वनस्पतियाँ (अघ्नत) प्राप्त हुईं, (सा) वह (संवत्सरे) संवत्सर [वर्ष काल] में (सम् अभवत्) संयुक्त हुई ॥१॥

भावार्थभाषाः - विराट्, ईश्वरशक्ति का प्रादुर्भाव वृक्ष आदि पदार्थों में हैं ॥१॥

टिप्पणी: १−(वनस्पतीन्) वृक्षादिपदार्थान् (आ अगच्छत्) आगतवती (ताम्) विराजम् (वनस्पतयः) (अघ्नत) हन हिंसागत्योः। अघ्नन्। अगच्छन् (सा) (संवत्सरे) संवसन्ति ऋतवोऽत्र, सम्+वस-सरन्। द्वादशमासात्मके काले (सम् अभवत्) समगच्छत्। अन्यद्गतम् ॥

Translation

25. She ascended; she came to the seven seers; the seven seers called to
    her: O rich in bráhman, come! of her king Soma was young, meter
    [was] vessel; her Brihaspati son of An̄giras milked; from her he milked
    both bráhman and penance; upon that, both bráhman and penance, the
    seven seers subsist; possessed of bráhman-splendor, one to be
    subsisted upon, becometh he who knoweth thus.

Notes

Ppp. puts this paragraph after our 26, and omits rājā after somas in
b.

She rose, she came unto the Seven Rishis. They called her,. Come, Rich in Devotion! hither. King Soma was her calf. the Moon her milk-pail. Brihaspati. Angirasa, her milker, Drew from her udder Prayer and Holy Fervour. Fervour and Prayer maintain the Seven Rishis. He who knows this becomes a meet supporter, a priest illustri- ous for his sacred knowledge.

तस्मा॑त्। वन॒स्पती॑नाम्। स॒म्ऽव॒त्स॒रे। वृ॒क्णम्। अपि॑। रो॒ह॒ति॒। वृ॒श्चते॑। अ॒स्य॒। अप्रि॑यः। भ्रातृ॑व्यः। यः। ए॒वम्। वेद॑। १२.२।

• विराट्
• अथर्वाचार्यः
• आर्ची त्रिष्टुप्
• विराट् सूक्त

ब्रह्मविद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (तस्मात्) इसीलिये (संवत्सरे) वर्ष भर में (वनस्पतीनाम्) वनस्पतियों का (वृक्णम्) खण्डित अंश (अपि रोहति) भर जाता है, (अस्य) उसका (अप्रियः) अप्रिय (भ्रातृव्यः) भ्रातृ भाव से रहित [शत्रु, मनोदोष] (वृश्चते) कट जाता है, (यः एवम् वेद) जो ऐसा जानता है ॥२॥

भावार्थभाषाः - ब्रह्मज्ञानी पुरुष अन्न आदि पदार्थों की न्यूनता की पूर्णता वर्ष भर में वृष्टि द्वारा देखकर आत्मिक दोषों के त्याग से ज्ञान की पूर्त्ति द्वारा ईश्वरशक्ति का अनुभव करते हैं ॥२॥

टिप्पणी: २−(तस्मात्) कारणात् (वृक्णम्) ओव्रश्चू छेदने-क्त। खण्डितभागः (अपि रोहति) प्रपूर्य्यते (वृश्चते) वृश्च्यते। छिद्यते (अस्य) ब्रह्मवादिनः। (अप्रियः) अहितः (भ्रातृव्ये) व्यन्त्सपत्ने पा० ४।१।१४५। भ्रातृ-व्यन्। भ्रातृभावरहितः। शत्रुः। मनोदोषः। अन्यत् पूर्ववत् ॥

Translation

26. She ascended; she came to the gods; the gods called to her: O
    refreshment, come! of her Indra was young, the bowl [was] vessel; her
    god Savitar milked; from her he milked refreshment; upon that
    refreshment the gods subsist; one to be subsisted upon becometh he who
    knoweth thus.

Notes

Ppp. reads dārupātram instead of camasas in b, and omits devas
in c.

She rose, she came unto the Gods. They called her, crying, O Vigour, come to us, come hither! God Savitar milked her, he milked forth Vigour. The Gods depend for life upon that Vigour. He who knows this becomes a meet supporter.

सा। उत्। अ॒क्रा॒म॒त्। सा। पि॒तृन्। आ। अ॒ग॒च्छ॒त्। ताम्। पि॒तरः॑। अ॒घ्न॒त॒। सा। मा॒सि। सम्। अ॒भ॒व॒त्। १२.३।

• विराट्
• अथर्वाचार्यः
• चतुष्पदा प्राजापत्या पङ्क्तिः
• विराट् सूक्त

ब्रह्मविद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (सा उत् अक्रामत्) वह [विराट्] ऊपर चढ़ा, (सा) वह (पितॄन्) ऋतुओं में (आ अगच्छत्) आई, (ताम्) उसको (पितरः) ऋतुएँ (अघ्नत) प्राप्त हुए, (सा) वह (मासि) महीने में [वा चन्द्रमा में] (सम् अभवत्) संयुक्त हुई ॥३॥

भावार्थभाषाः - ईश्वरशक्ति की महिमा ऋतु आदि कालों में प्रकट है ॥३॥

टिप्पणी: ३−(पितॄन्) ऋतून्-दयानन्दभाष्ये, यजु० ८।६०। (पितरः) ऋतवः (मासि) मासे मासे। चन्द्रमसि। अन्यत् पूर्ववत् ॥

Translation

27. She ascended; she came to the Gandharvas and Apsarases; the
    Gandharvas and Apsarases called to her: O thou of sweet (púṇya) odor,
    come! of her Chitraratha son of Sūryavarchas was young, the blue-lotus
    leaf [was] vessel; her Vasuruchi son of Sūryavarchas milked; from her
    he milked sweet odor; upon that sweet odor the Gandharvas and Apsarases
    subsist; of sweet odor, one to be subsisted upon, becometh he who
    knoweth thus.

Notes

Ppp. has kāuvero vāiśravano ⌊cf. our 28 b⌋ and dārupātraṁ in
b, and rājatanābhiḥ kāuverako ⌊cf. our 28 c⌋ in c. Restore
in our text the lost accent-mark under the ti of jīvanti in d.

She rose approached the Apsarases and Gandharvas. They called her, Come to us, O Fragrant-scented! The son of Suryavarchas, Chitraratha, was her dear calf, her pail. a lotus-petal. The son of Suryavarchas, Vasuruchi, milked and drew from her most delightful fragrance. That scent supports Apsarases and Gandharvas. He who knows this becomes a meet supporter, and round him ever breathes delicious odour.

तस्मा॑त्। पि॒तृऽभ्यः॑। मा॒सि। उप॑ऽमास्यम्। द॒द॒ति॒। प्र। पि॒तृ॒ऽयान॑म्। पन्था॑म्। जा॒ना॒ति॒। यः। ए॒वम्। वेद॑। १२.४।

• विराट्
• अथर्वाचार्यः
• आर्ची बृहती
• विराट् सूक्त

ब्रह्मविद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (तस्मात्) इसी कारण (पितृभ्यः) ऋतुओं को [वा ऋतुओं से] (मासि) महीने-महीने (उपमास्यम्) चन्द्रमा में रहनेवाले अमृत को वे [ईश्वरनियम] (ददति) देते हैं, वह (पितृयाणम्) ऋतुओं के चलने योग्य (पन्थाम्) मार्ग को (प्र जानाति) जान लेता है (यः एवम् वेद) जो ऐसा जानता है ॥४॥

भावार्थभाषाः - ऋतुओं के गुणों को जानकर मनुष्य ऋतुओं की सूक्ष्म अवस्था जान लेता है ॥४॥

टिप्पणी: ४−(पितृभ्यः) ऋतूनामर्थम्। ऋतूनां सकाशात् (मासि) मासे (उपमास्यम्) मासि चन्द्रमसि प्रभवममृतम् (ददति) प्रयच्छन्ति, ईश्वरनियमा इति शेषः (प्र) प्रकर्षेण (पितृयाणम्) ऋतुभिर्गमनीयम् (पन्थाम्) मार्गम्। अन्यत् सुगमम् ॥

Translation

28. She ascended; she came to the other-folks; the other-folks called to
    her: O concealment (tirodhā́), come! of her Kubera son of Viśravaṇa was
    young, the raw vessel [was] vessel; her Rajatanābhi son of Kubera
    milked; from her he milked concealment; upon that concealment the
    other-folks subsist: he concealeth all evil, becometh one to be
    subsisted upon, who knoweth thus.

Notes

Ppp. gives everywhere puṇyajana instead of itarajana ⌊twice: third
occurrence not noted⌋, and reads in b vasuruciḥ sūryavarcaso and
puṣkaraparṇaṁ ⌊cf. our 27 b⌋. P.p.m. and K. read kúveras in
b, and Bp.K. read kāverakás in c.

She mounted up, she came to Other People. They called her, crying, Come, Concealment! hither. Her dear calf was Vaisravana Kubera, a vessel never tempered was her milk-pail. Rajatanabhi, offspring of Kubera, milked her, and from her udder drew concealment. By that concealment live the Other People. He who knows this becomes a meet supporter, and makes all evil disappear and vanish.

सा। उत्। अ॒क्रा॒म॒त्। सा। दे॒वान्। आ। अ॒ग॒च्छ॒त्। ताम्। दे॒वाः। अ॒घ्न॒त॒। सा। अ॒र्ध॒ऽमा॒से। सम्। अ॒भ॒व॒त्। १२.५।

• विराट्
• अथर्वाचार्यः
• चतुष्पदा प्राजापत्या पङ्क्तिः
• विराट् सूक्त

ब्रह्मविद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (सा उत् अक्रामत्) वह [विराट्] ऊपर चढ़ी, (सा) वह (देवान्) सूर्य की किरणों में (आ अगच्छत्) आयी, (ताम्) उसको (देवाः) किरणें (अघ्नत) प्राप्त हुए, (सा) वह (अर्धमासे) आधे महीने [पखवाड़े] में (सम् अभवत्) संयुक्त हुयी ॥५॥

भावार्थभाषाः - ईश्वरशक्ति किरणों द्वारा अर्ध मास आदि समय उत्पन्न करती है ॥५॥

टिप्पणी: ५−(देवान्) देवो दानाद्वा दीपनाद् वा द्योतनाद्वा द्युस्थानो भवतीति वा-निरु० ७।१५। देवाः रश्मयः, इति दुर्गाचार्यनिरुक्तटीकायाम्-१२।३९। आदित्यरश्मीन् (अर्धमासे) मासपक्षकाले। अन्यत् पूर्ववत् ॥

Translation

29. She ascended; she came to the serpents; the serpents called to her:
    O poisonous one, come! of her Takshaka descendant of Viśāla was young,
    the gourd-vessel [was] vessel; her Dhṛitarāshṭra son of Irāvant
    milked; from her he milked poison; upon that poison the serpents
    subsist; one to be subsisted upon becometh he who knoweth thus.

Notes

All the mss. give the first phrase in this verse, where it is for the
last time repeated. Āirā॰vatáḥ is quoted under Prāt. iv. 55 as an
example of a word divided in the pada-text notwithstanding its
secondary formation with initial vṛddhi. Ppp. reads viṣābhayas for
vāiśāleyas in b, and combines -rāṣṭrāi ”rāv- in c ⌊R’s
collation has -răṣṭrāirāv-⌋.

[Paryāya VI.—catuṣkas. 30. 2-p. virāḍ gāyatrī; 31. 2-p. sāmnī
triṣṭubh; 32. 2-p. prājāpatyā ’nuṣṭubh; 33. 2-p. ārcy uṣṇih.]

She mounted up, she came unto the Serpents. The Serpents called her, Venomous! come hither. Her calf was Takshaka, Visala’s offspring: a bottlegourd suppli- ed a milking-vessel. Iravan’s offspring, Dhritarashtra milked her, and from her udder drew forth only poison. That poison quickens and supports the Serpents: He who knows this becomes a meet supporter.

तस्मा॑त्। दे॒वेभ्यः॑। अ॒र्ध॒ऽमा॒से। वष॑ट्। कु॒र्व॒न्ति॒। प्र। दे॒व॒ऽयान॑म्। पन्था॑म्। जा॒ना॒ति॒। यः। ए॒वम्। वेद॑। १२.६।

• विराट्
• अथर्वाचार्यः
• आर्ची बृहती
• विराट् सूक्त

ब्रह्मविद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (तस्मात्) इसलिये (देवेभ्यः) किरणों को [वा किरणों से] (अर्धमासे) आधे महीने में (वषट्) रस पहुँचाना वे [ईश्वरनियम] (कुर्वन्ति) करते हैं, वह (देवयानम्) किरणों के जाने योग्य (पन्थाम्) मार्ग को (प्र जानाति) जान लेता है, (यः एवम् वेद) जो ऐसा जानता है ॥६॥

भावार्थभाषाः - ब्रह्मज्ञानी पुरुष किरणों और अर्धमास आदि के सम्बन्ध को यथावत् जान लेता है ॥६॥

टिप्पणी: ६−(देवेभ्यः) किरणानामर्थं किरणानां सकाशाद्वा (वषट्) अ० १।११।१। वह प्रापणे−डषटि। रसप्रापणम् (कुर्वन्ति) निष्पादयन्ति (देवयानम्) किरणैर्गन्तव्यम्। अन्यत् पूर्ववत् ॥

Translation

30. Then for whomsoever that knoweth thus one shall pour out with a
    gourd, he should reject [it].

Notes

A gourd, apparently, being a too simple vessel to be respectful. ⌊The
connection of the gourd with serpents (vss. 29, 32, 33), would seem to
be the reason for rejection, as Dr. Ryder suggests.⌋ The readings of
Ppp. in this division of the hymn are “confused but apparently
essentially accordant” with those of our text. Read tád for yád at
the beginning in our text.

One would ward off, for him who hath this knowledge, if with a bottle-gourd he sprinkled water.

सा। उत्। अ॒क्रा॒म॒त्। सा। म॒नु॒ष्या᳡न्। आ। अ॒ग॒च्छ॒त्। ताम्। म॒नु॒ष्याः᳡। अ॒घ्न॒त॒। सा। स॒द्यः। सम्। अ॒भ॒व॒त्। १२.७।

• विराट्
• अथर्वाचार्यः
• चतुष्पदा प्राजापत्या पङ्क्तिः
• विराट् सूक्त

ब्रह्मविद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (सा उत् अक्रामत्) वह [विराट्] ऊपर चढ़ी, (सा) वह (मनुष्यान्) मननशील मनुष्यों में (आ अगच्छत्) आयी, (ताम्) उसको (मनुष्याः) मनुष्य (अघ्नत) प्राप्त हुए, (सा) वह (सद्यः) तुरन्त ही (सम् अभवत्) [उनमें] संयुक्त हुयी ॥७॥

भावार्थभाषाः - मननशील पुरुष ईश्वरशक्ति का अनुभव तुरन्त कर लेते हैं ॥७॥

टिप्पणी: ७−(मनुष्यान्) मननशीलान् मनुष्यान् (सद्यः) अ० २।१।४। तत्क्षणम्। अन्यत् सुगमम् ॥

Translation

31. Should he not reject [it], he should reject [it] by
    [thinking]: with the mind I reject thee.

Notes

And did he not repel, if in his spirit he said, I drive thee back, he would repel it.

तस्मा॑त्। म॒नु॒ष्ये᳡भ्यः। उ॒भ॒यः॒ऽद्युः। उप॑। ह॒र॒न्ति॒। उप॑। अ॒स्य॒। गृ॒हे। ह॒र॒न्ति॒। यः। ए॒वम्। वेद॑। १२.८।

• विराट्
• अथर्वाचार्यः
• आर्ची बृहती
• विराट् सूक्त

ब्रह्मविद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (तस्मात्) इसीलिये (मनुष्येभ्यः) मनुष्यों को (उभयद्युः) दोनों दिन [प्रति दिन] वे [ईश्वरनियम] (उप हरन्ति) उपहार देते हैं, (अस्य) उसके (गृहे) घर में वे [ईश्वरनियम] (उप हरन्ति) उपहार देते हैं, (यः एवम् वेद) जो ऐसा जानता है ॥८॥

भावार्थभाषाः - ईश्वर का विचार करनेवाले पुरुष सब कुटुम्बियों सहित उत्तम पदार्थों से आनन्द भोगते हैं ॥८॥

टिप्पणी: ८−(उभयद्युः) अ० ७।११६।२। उभयदिनयोः। प्रतिदिनमित्यर्थः। (उप हरन्ति) उपहारेण ददति श्रेष्ठपदार्थान् (गृहे) गेहे। अन्यत् पूर्ववत् ॥

Translation

32. In that he rejects [it], he thus rejects poison.

Notes

The poison that it drives away, that poison verily repels.

सा। उत्। अ॒क्रा॒म॒त्। सा। असु॑रान्। आ॒। अ॒ग॒च्छ॒त्। ताम्। असु॑राः। उप॑। अ॒ह्व॒य॒न्त॒। मयि॑। आ। इ॒ह‍ि॒। इति॑। १३.१।

• विराट्
• अथर्वाचार्यः
• चतुष्पदा साम्नी जगती
• विराट् सूक्त

ब्रह्मविद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (सा उत् अक्रामत्) वह [विराट्] ऊपर चढ़ी, (सा) वह (असुरान्) असुरों [बुद्धिमानों] में (आ अगच्छत्) आयी, (ताम्) उसको (असुराः) असुरों [बुद्धिमानों] ने (उप अह्वयन्त) पास बुलाया,(माये) हे बुद्धि ! (आ इहि) तू आ, (इति) बस ॥१॥

भावार्थभाषाः - सब बुद्धिमान् लोग विराट्, ईश्वरशक्ति का विचार करते रहते हैं ॥१॥ माया=प्रज्ञा निघ० ३।९। असुर=प्रज्ञावान् वा प्राणवान्-निरु० १०।३४ ॥

टिप्पणी: १−(सा) पूर्वोक्ता विराट् (असुरान्) असुरत्वं प्रज्ञावत्त्वं ज्ञानवत्त्वं वा-निरु० १०।३४। प्रज्ञावतः पुरुषान् (असुराः) प्रज्ञावन्तः (उप) समीपे (अह्वयन्त) आहूतवन्तः (माये) प्रज्ञे-निघ० ३।९। (आ इहि) आगच्छ। अन्यत् पूर्ववत् ॥

Translation

33. Poison is poured out after the unfriendly foe of him who knoweth
    thus.

Notes

⌊The quotations from the Old Anukr. for the paryāya-sūkta are given
piecemeal at the end of each paryāya. For brevity they may here be
given together: I. trayodaśa; II. daśa; III. aṣṭāu ca; IV. tataḥ
ṣoḍśa; V. ṣoḍaśa; VI. catuṣkas.⌋

⌊SPP., “Critical Notice,” vol. i., p. 19, prints them in full in their
metrical form:

trayodaśa daśā ’ṣṭāu ca tataḥ ṣoḍaśa ṣoḍaśa:
virāḍvāyāṁ catuṣkas tu; ṣaṭ paryāyās tu niścitāḥ;

‘In the [hymn beginning] “virāḍ vā” (vāi), [the last paryāya
is] one of four [avasāna-rcas]; while the paryāyas count six.’]

[The summations of gaṇas and (gaṇa-)avasāna-rcas are as follows:
I. g., 6; av., 13; II. av., 10; III. g., 4; av., 8; IV. g-.,
4; av., 16; V. av., 4; av., 16; VI. av., 4.—Total of av., 67.⌋

⌊Here ends the fifth anuvāka, with 2 hymns and 59 verses: that is 1
artha-sūkta of 26 verses and 1 paryāya-sūkta with 6 paryāyas and
33 verses.⌋

⌊Some mss. sum up the hymns and verses correctly. Thus D. reckons 30
sūktas (that is 24 of the decad-divisions of our hymns 1-9, plus 6
paryāya-sūktas of our h. 10) with 226 verses (i.e. in our hymns 1-9)
plus 67 avasāna-rcas. Similarly ms. l. makes 30 hymns; but 259 verses
(i.e. 226, plus the 33 of our h. 10).⌋

⌊Here ends the nineteenth prapāṭhaka.⌋

The man who hath this knowledge pours its venom on his hated foe.

तस्याः॑। वि॒ऽरोच॑नः। प्राह्रा॑दिः। व॒त्सः। आसी॑त्। अ॒यः॒ऽपा॒त्रम्। पात्र॑म्। १३.२।

• विराट्
• अथर्वाचार्यः
• साम्नी बृहती
• विराट् सूक्त

ब्रह्मविद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (प्राह्रादिः) प्रह्राद [बड़े आनन्दवाले परमेश्वर] करके बनाया गया (विरोचनः) विरोचन [विविध चमकनेवाला संसार] (तस्याः) उस [विराट्] का (वत्सः) निवास और (अयस्पात्रम्) सुवर्ण का पात्र [तेजवाले लोकों का आधार हिरण्यगर्भ, परब्रह्म] (पात्रम्) रक्षासाधन (आसीत्) था ॥२॥

भावार्थभाषाः - विज्ञानी पुरुष परमेश्वर की शक्ति को विविध प्रकार संसार में देखते हैं ॥२॥

टिप्पणी: २−(तस्याः) विराजः (विरोचनः) बहुलमन्यत्रापि। उ० २।७८। रुच दीप्तौ प्रीतौ च-युच्। विविधं दीप्यमानः। सूर्यः। अग्निः। चन्द्रः। संसारः (प्राह्रादिः) ह्रादी सुखे शब्दे च-अच्। लस्य रः। अत इञ् पा० ४।१।९५। प्रह्राद-इञ्। तेन निर्वृत्तम्। पा० ४।२।६८। प्रह्रादेन आह्रादकेन परमात्मना निर्वृत्तः साधितः (वत्सः) वस निवासे-स प्रत्ययः। निवासः (आसीत्) (अयस्पात्रम्) अयो हिरण्यम्-निघ० १।२। सुवर्णपात्रम्। हिरण्यानां तेजसामाधारः। हिरण्यगर्भः। परब्रह्म (पात्रम्) सर्वधातुभ्यः ष्ट्रन्। उ० ४।१५९। पा रक्षणे-ष्ट्रन्। रक्षासाधनम् ॥

तां द्विमू॑र्धा॒र्त्व्योऽधो॒क् तां मा॒यामे॒वाधो॑क्॥३॥

तां द्विमू॑र्धा॒र्त्व्योऽधो॒क् तां मा॒यामे॒वाधो॑क्॥३॥

ताम्। द्विऽमू॑र्धा। अ॒र्त्व्यः᳡। अ॒धो॒क्। ताम्। मा॒याम्। ए॒व। अ॒धो॒क्। १३.३।

• विराट्
• अथर्वाचार्यः
• साम्न्युष्णिक्
• विराट् सूक्त

ब्रह्मविद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (ताम्) उस [विराट्] को (अर्त्व्यः) गति में चतुर (द्विमूर्धा) दो बन्धनवाले [संचित और क्रियमाण कर्मवाले जीव] ने (अधोक्) दुहा है, (ताम्) उस (मायाम्) माया [बुद्धि] को (एव) ही (अधोक्) दुहा है ॥३॥

भावार्थभाषाः - संचित अर्थात् पूर्वजन्म के फल और आचार्य आदि से संगृहीत शिक्षारूप फल और दूसरे क्रियमाण कर्म जो पूर्व संस्कार के अनुसार किये जाते हैं, इन दोनों प्रकार के कर्मों द्वारा मनुष्य परमेश्वर की शक्ति के अभ्यास से आनन्द पाता है ॥३॥

टिप्पणी: ३−(ताम्) विराजम् (द्विमूर्धा) श्वन्नुक्षन्पूषन्प्लीहन्क्लेदन्स्नेहन्मूर्धन्०। उ० १।१५९। मुर्वी बन्धने-कनिन्, उकारस्य दीर्घः, वकारस्य धः। संचितक्रियमाणकर्मभ्यां द्विबन्धनो जीवः (अर्त्व्यः) भृमृशीङ्०। उ० १।७। ऋत गतौ जुगुप्सायां कृपायां च-उ प्रत्ययः। तत्र साधुः। पा० ४।४।९८। अर्त्तु-यत्। ऋत्व्यवास्त्व्य०। पा० ६।४।१७५। उकारस्य यण् निपानात्। गतौ साधुः (अधोक्) दुह प्रपूरणे-लङ्। दुग्धवान् (ताम्) (मायाम्) बुद्धिम्। विराजम् (एव) ॥

तां मा॒यामसु॑रा॒ उप॑ जीवन्त्युपजीव॒नीयो॑ भवति॒ य ए॒वं वेद॑ ॥४॥(२२)

तां मा॒यामसु॑रा॒ उप॑ जीवन्त्युपजीव॒नीयो॑ भवति॒ य ए॒वं वेद॑ ॥४॥(२२)

ताम्। मा॒याम्। असु॑राः। उप॑। जी॒व॒न्ति॒। उ॒प॒ऽजी॒व॒नीयः॑। भ॒व॒ति॒। यः। ए॒वम्। वेद॑। १३.४।

• विराट्
• अथर्वाचार्यः
• आर्च्यनुष्टुप्
• विराट् सूक्त

ब्रह्मविद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (असुराः) असुर [बुद्धिमान्] (ताम्) उस (मायाम्) माया [बुद्धि] का (उप जीवन्ति) आश्रय लेकर जीते हैं, (उपजीवनीयः) वह [दूसरों का] आश्रय (भवति) होता है, (यः एवम् वेद) जो ऐसा जानता है ॥४॥

भावार्थभाषाः - बुद्धिमान् पुरुष ईश्वरशक्ति को साक्षात् करके अपनी और दूसरों की उन्नति करते हैं ॥४॥

टिप्पणी: ४−(ताम्) (मायाम्) बुद्धिम् (असुराः) म० १। बुद्धिमन्तः (उपजीवन्ति) आश्रित्य प्राणान् धारयन्ति (उपजीवनीयः) उप+जीवप्राणधारणे-अनीयर्। उपजीव्यः। आश्रयः। अन्येषां जीवनोपायः। अन्यत् पूर्ववत् ॥

सोद॑क्राम॒त् सा पि॒तॄ॒नाग॑च्छत् तां पि॒तर॒ उपा॑ह्वयन्त॒ स्वध॒ एहीति॑ ॥५॥

सोद॑क्राम॒त् सा पि॒तॄ॒नाग॑च्छत् तां पि॒तर॒ उपा॑ह्वयन्त॒ स्वध॒ एहीति॑ ॥५॥

सा। उत्। अ॒क्रा॒म॒त्। सा। पि॒तृन्। आ। अ॒ग॒च्छ॒त्। ताम्। पि॒तरः॑। उप॑। अ॒ह्व॒य॒न्त॒। स्वधे॑। आ। इ॒हि॒। इति॑। १३.५।

• विराट्
• अथर्वाचार्यः
• चतुष्पदा साम्नी जगती
• विराट् सूक्त

ब्रह्मविद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (सा उत् अक्रामत्) वह [विराट्] ऊपर चढ़ी, (सा) वह (पितॄन्) पालन करनेवाले [सूर्य आदि लोकों] में (आ अगच्छत्) आयी, (ताम्) उसको (पितरः) पालनेवाले [लोकों] ने (उप अह्वयन्त) पास बुलाया,(स्वधे) हे आत्मधारण शक्ति ! (आ इहि) तू आ, (इति) बस ॥५॥

भावार्थभाषाः - सब सूर्य आदि लोक ईश्वरशक्ति के धारण-आकर्षण द्वारा पुष्ट होकर स्थित हैं ॥५॥

टिप्पणी: ५−(पितॄन्) पालकान् सूर्यादिलोकान् (पितरः) पालका लोकाः (स्वधे) अ० २।२९।७। हे आत्मधारणशक्ते। अन्यत् पूर्ववत् ॥

तस्या॑ य॒मो राजा॑ व॒त्स आसी॑द् रजतपा॒त्रं पात्र॑म्॥६॥

तस्या॑ य॒मो राजा॑ व॒त्स आसी॑द् रजतपा॒त्रं पात्र॑म्॥६॥

तस्याः॑। य॒म। राजा॑। व॒त्सः। आसी॑त्। र॒ज॒त॒ऽपा॒त्रम्। पात्र॑म्। १३.६।

• विराट्
• अथर्वाचार्यः
• साम्नी बृहती
• विराट् सूक्त

ब्रह्मविद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (यमः) नियमवान् (राजा) राजा [यह प्राणी] (तस्याः) उस [विराट्] का (वत्सः) उपदेष्टा, और (रजतपात्रम्) प्रीति वा ज्ञान वा पूजा का आधार [ब्रह्म] (पात्रम्) रक्षासाधन (आसीत्) था ॥६॥

भावार्थभाषाः - न्यायी धार्मिक पुरुष सूर्य आदि लोकों में ईश्वरशक्ति देखकर परब्रह्म में अनुराग करते हैं ॥६॥

टिप्पणी: ६−(यमः) नियमवान् प्राणी (राजा) ऐश्वर्यवान् (वत्सः) वद व्यक्तायां वाचि-स। उपदेष्टा (रजतपात्रम्) पृषिरञ्जिभ्यां कित्। उ० ३।१११। रञ्ज रागे-अतच्। अथवा रजति गतिकर्मा-निघ० २।१४। रजयति रञ्जयति अर्चतिकर्मा-निघ० ३।१४। पूर्ववत्-अतच्। प्रीतिपात्रम्। ज्ञानाधारः। पूजाधारः परमेश्वरः। अन्यत् पूर्ववत् ॥

तामन्त॑को मार्त्य॒वोऽधो॒क् तां स्व॒धामे॒वाधो॑क्॥७॥

तामन्त॑को मार्त्य॒वोऽधो॒क् तां स्व॒धामे॒वाधो॑क्॥७॥

ताम्। अन्त॑कः। मा॒र्त्य॒वः। अ॒धो॒क्। ताम्। स्व॒धाम्। ए॒व। अ॒धो॒क्। १३.७।

• विराट्
• अथर्वाचार्यः
• आसुरी गायत्री
• विराट् सूक्त

ब्रह्मविद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (ताम्) उस [विराट्] को (अन्तकः) मनोहर करनेवाले (मार्त्यवः) मृत्यु के स्वभाव जाननेवाले [जीव] ने (अधोक्) दुहा है, (ताम्) उससे (स्वधाम्) आत्मधारण शक्ति को (एव) भी (अधोक्) दुहा है ॥७॥

भावार्थभाषाः - मृत्यु के तत्त्ववेत्ता पुरुष ईश्वरमहिमा से अमृत [पुरुषार्थ] प्राप्त करके अमर होते हैं ॥७॥

टिप्पणी: ७−(अन्तकः) अ० ८।१।१। मनोहरकरो जीवः (मार्त्यवः) तदधीते तद्वेद। पा० ४।२।५९। मृत्युस्वभाववेत्ता (ताम्) तस्याः सकाशात् इत्यर्थः (स्वधाम्) आत्मधारणशक्तिम् (अधोक्) द्विकर्मकः। दुग्धवान्। अन्यत् पूर्ववत् ॥

तां स्व॒धां पि॒तर॒ उप॑ जीवन्त्युपजीव॒नीयो॑ भवति॒ य ए॒वं वेद॑॥८॥(२३)

तां स्व॒धां पि॒तर॒ उप॑ जीवन्त्युपजीव॒नीयो॑ भवति॒ य ए॒वं वेद॑॥८॥(२३)

ताम्। स्व॒धाम्। पि॒तरः॑। उप॑। जी॒व॒न्ति॒। उ॒प॒ऽजी॒व॒नीयः॑। भ॒व॒ति॒। यः। ए॒वम्। वेद॑। १३.८।

• विराट्
• अथर्वाचार्यः
• आर्च्यनुष्टुप्
• विराट् सूक्त

ब्रह्मविद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (पितरः) पालनेवाले [सूर्य आदि लोक] (ताम्) उस (स्वधाम्) आत्मधारण शक्ति [विराट्] का (उप जीवन्ति) आश्रय लेकर जीते, हैं (उपजीवनीयः) वह [दूसरों का] आश्रय (भवति) होता है, (यः एवम् वेद) जो ऐसा जानता है ॥८॥

भावार्थभाषाः - ब्रह्मज्ञानी पुरुष सूर्य आदि लोकों में ईश्वरशक्ति देखकर उस के आश्रित रह कर सबकी उन्नति करते हैं ॥८॥

टिप्पणी: ८−(स्वधाम्) आत्मधारणशक्तिम् (पितरः) पालकाः सूर्यादिलोकाः। अन्यत् पूर्ववत् ॥

सोद॑क्राम॒त् सा म॑नु॒ष्या॒३नाग॑च्छ॒त् तां म॑नु॒ष्या॒३ उपा॑ह्वय॒न्तेरा॑व॒त्येहीति॑ ॥९॥

सोद॑क्राम॒त् सा म॑नु॒ष्या॒३नाग॑च्छ॒त् तां म॑नु॒ष्या॒३ उपा॑ह्वय॒न्तेरा॑व॒त्येहीति॑ ॥९॥

सा। उत्। अ॒क्रा॒म॒त्। सा। म॒नु॒ष्या॑न्। आ। अ॒ग॒च्छ॒त्। ताम्। म॒नु॒ष्याः᳡। उप॑। अ॒ह्व॒य॒न्त॒। इरा॑ऽवति। आ। इ॒हि॒। इति। १३.९।

• विराट्
• अथर्वाचार्यः
• चतुष्पदोष्णिक्
• विराट् सूक्त

ब्रह्मविद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (सा उत् अक्रामत्) वह [विराट्] ऊपर चढ़ी, (सा) वह (मनुष्यान्) मनुष्यों में (आ अगच्छत्) आयी, (ताम्) उसको (मनुष्याः) मनुष्यों ने (उप अह्वयन्त) पास बुलाया,(इरावति) हे अन्नवती ! (आ इहि) तू आ, (इति) बस ॥९॥

भावार्थभाषाः - मननशील पुरुष ईश्वरशक्ति विराट् का विचार बड़े प्रेम से करते हैं ॥९॥

टिप्पणी: ९−(मनुष्यान्) मननशीलान् (इरावति) इण् गतौ−रन्। इरा=अन्नम्-निघ० २।७। हे अन्नवति। अन्यत् पूर्ववत् ॥

तस्या॒ मनु॑र्वैवस्व॒तो व॒त्स आसी॑त् पृथि॒वी पात्र॑म् ॥१०॥

तस्या॒ मनु॑र्वैवस्व॒तो व॒त्स आसी॑त् पृथि॒वी पात्र॑म् ॥१०॥

तस्याः॑। मनुः॑। वै॒व॒स्व॒त। व॒त्सः। आसी॑त्। पृ॒थि॒वी। पात्र॑म्। १३.१०।

• विराट्
• अथर्वाचार्यः
• साम्नी बृहती
• विराट् सूक्त

ब्रह्मविद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (वैवस्वतः) मनुष्यों का [स्वभाव] जाननेवाला (मनुः) मननशील मनुष्य (तस्याः) उसका (वत्सः) उपदेष्टा और (पृथिवी) विस्तार करनेवाला [परमेश्वर] (पात्रम्) रक्षासाधन (आसीत्) था ॥१०॥

भावार्थभाषाः - विचारवान् पुरुष परमेश्वर की महिमा जानकर उसका उपदेश करते हैं ॥१०॥

टिप्पणी: १०−(मनुः) मनुर्मननात्-निघ० १२।३३। मननशीलः पुरुषः (वैवस्वतः) विवस्वन्तो मनुष्याः-निघ० २।३। तदधीते तद्वेद। पा० ४।२।५९। मनुष्यस्वभाववेत्ता (वत्सः) म० ६। उपदेष्टा (पृथिवी) अ० १।२।१। प्रथ विस्तारे-षिवन्, ङीप्। सर्वजगद्विस्तारकः परमेश्वरः। अन्यत् पूर्ववत् ॥

तां पृथी॑ वै॒न्योऽधो॒क् तां कृ॒षिं च॑ स॒स्यं चा॑धोक् ॥११॥

तां पृथी॑ वै॒न्योऽधो॒क् तां कृ॒षिं च॑ स॒स्यं चा॑धोक् ॥११॥

ताम्। पृथी॑। वै॒न्यः᳡। अ॒धो॒क्। ताम्। कृ॒षिम्। च॒। स॒त्यम्। च॒। अ॒धो॒क्। १३.११।

• विराट्
• अथर्वाचार्यः
• प्राजापत्यानुष्टुप्
• विराट् सूक्त

ब्रह्मविद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (ताम्) उसको (वैन्यः) बुद्धिमानों के पास रहनेवाले (पृथी) विस्तारवान् पुरुष ने (अधोक्) दुहा है और (ताम्) उससे (कृषिम्) खेती (च च) और (सस्यम्) धान्य को (अधोक्) दुहा है ॥११॥

भावार्थभाषाः - विद्वान् लोग विद्वान् आचार्य्यों से शिक्षा पाकर परमेश्वर की शक्ति द्वारा अनेक लाभ उठाते हैं ॥११॥

टिप्पणी: ११−(पृथी) प्रथ विस्तारे। घञर्थे कविधानं सम्प्रसारणं च। मत्वर्थे-इनि। विस्तारवान् (वैन्यः) अ० २।१।१। वेनो मेधावी-निघ० २।१५। अदूरभवश्च। पा० ४।२।७०। इति ण्य। मेधाविनां समीपस्थः (कृषिम्) अ० ३।१२।४। भूमिकर्षणम् (सस्यम्) अ० ७।११।१। धान्यम्। अन्यत् पूर्ववत् ॥

ते कृ॒षिं च॑ स॒स्यं च॑ मनु॒ष्या॒३उप॑ जीवन्ति कृ॒ष्टरा॑धिरुपजीव॒नीयो॑ भवति॒ य ए॒वं वेद॑ ॥१२॥(२४)

ते कृ॒षिं च॑ स॒स्यं च॑ मनु॒ष्या॒३उप॑ जीवन्ति कृ॒ष्टरा॑धिरुपजीव॒नीयो॑ भवति॒ य ए॒वं वेद॑ ॥१२॥(२४)

ते। कृ॒षिम्। च॒। स॒त्यम्। च॒। म॒नु॒ष्याः᳡। उप॑। जी॒व॒न्ति॒। कृ॒ष्टऽरा॑धिः। उ॒प॒ऽजी॒व॒नीयः॑। भ॒व॒ति॒। यः। ए॒वम्। वेद॑। १३.१२।

• विराट्
• अथर्वाचार्यः
• आर्ची त्रिष्टुप्
• विराट् सूक्त

ब्रह्मविद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (मनुष्याः) मनुष्य (ते) उन दोनों (कृषिम्) खेती (च च) और (सस्यम्) धान्य का (उप जीवन्ति) सहारा लेकर जीते हैं, (कृष्टराधिः) वह खेती में सिद्धिवाला (उपजीवनीयः) [दूसरों का] आश्रय (भवति) होता है (यः एवम् वेद) जो ऐसा जानता है ॥१२॥

भावार्थभाषाः - पुरुषार्थी ज्ञानी पुरुष उत्तम कर्म से उत्तम फल पाकर किसानों के समान उपकारी होते हैं ॥१२॥

टिप्पणी: १२−(कृष्टराधिः) कृष विलेखने-क्त। सर्वधातुभ्य-इन्। उ० ४।११८। राध संसिद्धौ-इन्। भूमिकर्षणसाधकः। अन्यत् पूर्ववत् ॥

सोद॑क्राम॒त् सा स॑प्तऋ॒षीनाग॑च्छ॒त् तां स॑प्तऋ॒षय॒ उपा॑ह्वयन्त॒ ब्रह्म॑ण्व॒त्येहीति॑ ॥१३॥

सोद॑क्राम॒त् सा स॑प्तऋ॒षीनाग॑च्छ॒त् तां स॑प्तऋ॒षय॒ उपा॑ह्वयन्त॒ ब्रह्म॑ण्व॒त्येहीति॑ ॥१३॥

सा। उत्। अ॒क्रा॒म॒त्। सा। स॒प्त॒ऽऋ॒षीन्। आ। अ॒ग॒च्छ॒त्। ताम्। स॒प्त॒ऽऋ॒षयः॑। उप॑। अ॒ह्व॒य॒न्त॒। ब्रह्म॑ण्ऽवति। आ। इ॒हि॒। इति॑। १३.१३।

• विराट्
• अथर्वाचार्यः
• चतुष्पदोष्णिक्
• विराट् सूक्त

ब्रह्मविद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (सा उत् अक्रामत्) वह [विराट्] ऊपर चढ़ी, (सा) वह (सप्तऋषीन्) सात ऋषियों में [व्यापनशील वा दर्शनशील अर्थात् त्वचा, नेत्र, कान, जिह्वा, नाक, मन और बुद्धि में-अ० ४।११।९] (आ अगच्छत्) आयी, (ताम्) उस को (सप्तऋषयः) सात ऋषियों [त्वचा आदि] ने (उप अह्वयन्त) पास बुलाया,(ब्रह्मण्वति) हे वेदवती ! (आ इहि) तू आ, (इति) बस ॥१३॥

भावार्थभाषाः - मनुष्य इन्द्रियों द्वारा ईश्वरशक्ति का अनुभव करके ब्रह्मविद्या प्राप्त करते हैं ॥१३॥

टिप्पणी: १३−(सप्तऋषीन्) अ० ४।११।९। सप्त ऋषयः षडिन्द्रियाणि विद्या सप्तमी-निरु० १२।३७। त्वक्चक्षुःश्रवणरसनाघ्राणमनोबुद्धीः (सप्तऋषयः) पूर्वोक्ताः त्वक्चक्षुरादयः (ब्रह्मण्वति) अ० ६।१०८।२। हे वेदवति। अन्यत् पूर्ववत् ॥

तस्याः॒ सोमो॒ राजा॑ व॒त्स आसी॒च्छन्दः॒ पात्र॑म् ॥१४॥

तस्याः॒ सोमो॒ राजा॑ व॒त्स आसी॒च्छन्दः॒ पात्र॑म् ॥१४॥

तस्याः॑। सोमः॑। राजा॑। व॒त्सः। आसी॑त्। छन्दः॑। पात्र॑म्। १३.१४।

• विराट्
• अथर्वाचार्यः
• साम्न्युष्णिक्
• विराट् सूक्त

ब्रह्मविद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (राजा) राजा (सोमः) सुख उत्पन्न करने हारा [जीवात्मा] (तस्याः) उस [विराट्] का (वत्सः) उपदेष्टा और (छन्दः) स्वतन्त्रता [रूप ब्रह्म] (पात्रम्) रक्षासाधन (आसीत्) था ॥१४॥

भावार्थभाषाः - यह जीवात्मा परमेश्वर की स्वतन्त्रता में अनन्त शक्ति साक्षात् करके आनन्द पाता है ॥१४॥

टिप्पणी: १४−(सोमः) सोमः सूर्यः प्रसवनात्, सोम आत्माप्येतस्मादेव-निरु० १४।१२। सुखोत्पादको जीवात्मा (राजा) ऐश्वर्यवान् (छन्दः) स्वातन्त्र्यम्। अन्यत् पूर्ववत् ॥

तां बृह॒स्पति॑राङ्गिर॒सोऽधो॒क् तां ब्रह्म॑ च॒ तप॑श्चाधोक् ॥१५॥

तां बृह॒स्पति॑राङ्गिर॒सोऽधो॒क् तां ब्रह्म॑ च॒ तप॑श्चाधोक् ॥१५॥

ताम्। बृह॒स्पतिः॑। आ॒ङ्गि॒र॒सः। अ॒धो॒क्। ताम्। ब्रह्म॑। च॒। तपः॑। च॒। अ॒धो॒क्। १३.१५।

• विराट्
• अथर्वाचार्यः
• विराड्गायत्री
• विराट् सूक्त

ब्रह्मविद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (आङ्गिरसः) महाज्ञानी परमेश्वर के जाननेवाले (बृहस्पतिः) बड़े-बड़े गुणों के रक्षक पुरुष ने (ताम्) उस [विराट्] को (अधोक्) दुहा है, (ताम्) उसी से (ब्रह्म) वेद (च च) और (तपः) तप [ब्रह्मचर्य आदि व्रत वा ऐश्वर्य] को (अधोक्) दुहा है ॥१५॥

भावार्थभाषाः - ब्रह्मज्ञानी पुरुष ईश्वरशक्ति से वेद और सामर्थ्य प्राप्त करते हैं ॥१५॥

टिप्पणी: १५−(बृहस्पतिः) अ० १।८।२। बृहतां गुणानां रक्षकः (आङ्गिरसः) अ० ५।१९।२। तदधीते तद्वेद। पा० ४।२।५९। अङ्गिरस्-अण्। आङ्गिरसः सर्वज्ञस्य परमेश्वरस्य वेत्ता (ब्रह्म) वेदम् (तपः) ब्रह्मचर्यादिव्रतम्। ऐश्वर्यम्। अन्यत् पूर्ववत् ॥

तद् ब्रह्म॑ च॒ तप॑श्च सप्तऋ॒षय॒ उप॑ जीवन्ति ब्रह्मवर्च॒स्युऽपजीव॒नीयो॑ भवति॒ य ए॒वं वेद॑ ।१६॥(२५)

तद् ब्रह्म॑ च॒ तप॑श्च सप्तऋ॒षय॒ उप॑ जीवन्ति ब्रह्मवर्च॒स्युऽपजीव॒नीयो॑ भवति॒ य ए॒वं वेद॑ ।१६॥(२५)

तत्। ब्रह्म॑। च॒। तपः॑। च॒। स॒प्त॒ऽऋ॒षयः॑। उप॑। जी॒व॒न्ति॒। ब्र॒ह्म॒ऽव॒र्च॒सी। उ॒प॒ऽजी॒व॒नीयः॑। भ॒व॒ति॒। यः। ए॒वम्। वेद॑। १३.१६।

• विराट्
• अथर्वाचार्यः
• आर्ची त्रिष्टुप्
• विराट् सूक्त

ब्रह्मविद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (सप्तऋषयः) सात ऋषि [त्वचा आदि-म० ४] (तत्) उस (ब्रह्म) वेद (च च) और (तपः) तप [ब्रह्मचर्य आदि व्रत वा ऐश्वर्य] का (उप जीवन्ति) सहारा लेकर जीते हैं, (ब्रह्मवर्चसी) वेदविद्या से प्रकाशवाला (उपजीवनीयः) [दूसरों का] आश्रय (भवति) होता है, (यः एवम् वेद) जो ऐसा जानता है ॥१६॥

भावार्थभाषाः - जितेन्द्रिय पुरुष वेदविद्या और तपश्चरण से तेजस्वी होकर आनन्द भोगते हैं ॥१६॥

टिप्पणी: १६−(ब्रह्मवर्चसी) ब्रह्महस्तिभ्यां वर्चसः। पा० ५।४।७८। अच् समासान्तः, तत इति। वेदविद्याप्रदीप्तः। अन्यत् पूर्ववत् ॥

(5)
सोद॑क्राम॒त् सा दे॒वानाग॑च्छ॒त् तां दे॒वा उपा॑ह्वय॒न्तोर्ज॒ एहीति॑ ॥१॥

(5)
सोद॑क्राम॒त् सा दे॒वानाग॑च्छ॒त् तां दे॒वा उपा॑ह्वय॒न्तोर्ज॒ एहीति॑ ॥१॥

सा। उत्। अ॒क्रा॒म॒त्। सा। दे॒वान्। आ। अ॒ग॒च्छ॒त्। ताम्। दे॒वाः। उप॑। अ॒ह्व॒य॒न्त॒। ऊर्जे॑। आ। इ॒हि॒। इति॑। १४.१।

• विराट्
• अथर्वाचार्यः
• चतुष्पदा साम्नी जगती
• विराट् सूक्त

ब्रह्मविद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (सा उत् अक्रामत्) वह [विराट्] ऊपर चढ़ी, (सा) वा (देवान्) विजय चाहनेवाले पुरुषों में (आ अगच्छत्) आयी, (ताम्) उसको (देवाः) विजय चाहनेवालों ने (उप अह्वयन्त) पास बुलाया,(ऊर्जे) हे बलवती ! (आ इहि) तू आ, (इति) बस ॥१॥

भावार्थभाषाः - जितेन्द्रिय विजयी पुरुष ईश्वरमहिमा में आनन्द पाते हैं ॥१॥

टिप्पणी: १−(देवान्) विजिगीषून् (देवाः) विजिगीषवः (ऊर्जे) पर्यायः २ म० ४। हे बलवति। शिष्टं पूर्ववत् ॥

तस्या॒ इन्द्रो॑ व॒त्स आसी॑च्चम॒सः पात्र॑म् ॥२॥

तस्या॒ इन्द्रो॑ व॒त्स आसी॑च्चम॒सः पात्र॑म् ॥२॥

तस्याः॑। इन्द्रः॑। व॒त्सः। आसी॑त्। च॒म॒सः। पात्र॑म्। १४.२।

• विराट्
• अथर्वाचार्यः
• साम्न्युष्णिक्
• विराट् सूक्त

ब्रह्मविद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रः) ऐश्वर्यवान् जीव (तस्याः) उस [विराट्] का (वत्सः) उपदेष्टा, और (चमसः) अन्न का आधार [ब्रह्म] (पात्रम्) रक्षासाधन (आसीत्) था ॥२॥

भावार्थभाषाः - ऐश्वर्यवान् पुरुष परमेश्वरशक्ति का सदा उपदेश करते हैं ॥२॥

टिप्पणी: २−(चमसः) अ० ६।४७।३। अन्नाधारः परमेश्वरः। अन्यत् पूर्ववत् ॥

तां दे॒वः स॑वि॒ताधो॒क् तामू॒र्जामे॒वाधो॑क् ॥३॥

तां दे॒वः स॑वि॒ताधो॒क् तामू॒र्जामे॒वाधो॑क् ॥३॥

ताम्। दे॒वः। स॒वि॒ता। अ॒धोक्। ताम्। ऊ॒र्जाम्। ए॒व। अ॒धो॒क्। १४.३।

• विराट्
• अथर्वाचार्यः
• साम्न्युष्णिक्
• विराट् सूक्त

ब्रह्मविद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (ताम्) उस [विराट्] को (देवः) ज्ञानी (सविता) सर्वप्रेरक पुरुष ने (अधोक्) दुहा है, (ताम् ऊर्जाम्) उस बलवती को (एव) अवश्य (अधोक्) दुहा है ॥३॥

भावार्थभाषाः - ज्ञानी पुरुषार्थी पुरुष ईश्वरशक्ति से उपकार लेते हैं ॥३॥

टिप्पणी: ३−(देवः) गतिमान्। ज्ञानवान् (सविता) सर्वप्रेरकः पुरुषः (ऊर्जाम्) बलवतीम् (एव) अवश्यम्। अन्यद् गतम् ॥

तामू॒र्जां दे॒वा उप॑ जीवन्त्युपजीव॒नीयो॑ भवति॒ य ए॒वं वेद॑ ॥४॥(२६)

तामू॒र्जां दे॒वा उप॑ जीवन्त्युपजीव॒नीयो॑ भवति॒ य ए॒वं वेद॑ ॥४॥(२६)

ताम्। ऊ॒र्जाम्। दे॒वाः। उप॑। जी॒व॒न्ति॒। उ॒प॒ऽजी॒व॒नीयः॑। भ॒व॒ति॒। यः। ए॒वम्। वेद॑। १४.४।

• विराट्
• अथर्वाचार्यः
• आर्च्यनुष्टुप्
• विराट् सूक्त

ब्रह्मविद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (देवाः) विजय चाहनेवाले पुरुष (ताम् ऊर्जाम्) उस बलवती का (उप जीवन्ति) सहारा लेकर जीते हैं, (उपजीवनीयः) वह [दूसरों का] आश्रय (भवति) होता है, (यः एवम् वेद) जो ऐसा जानता है ॥४॥

भावार्थभाषाः - ईश्वरमहिमा से मनुष्य विजय पाते हैं, ऐसा जाननेवाला पुरुष सदा उपकारी होता है ॥४॥

टिप्पणी: ४−(उपजीवनीयः) अन्येषामाश्रयणीयः। अन्यत् पूर्ववत् ॥

सोद॑क्राम॒त् सा ग॑न्धर्वाप्स॒रस॒ आग॑च्छत् तां ग॑न्धर्वाप्स॒रस॒ उपा॑ह्वयन्त॒ पुण्य॑गन्ध॒ एहीति॑ ॥५॥

सोद॑क्राम॒त् सा ग॑न्धर्वाप्स॒रस॒ आग॑च्छत् तां ग॑न्धर्वाप्स॒रस॒ उपा॑ह्वयन्त॒ पुण्य॑गन्ध॒ एहीति॑ ॥५॥

सा। उत्। अ॒क्रा॒म॒त्। सा। ग॒न्ध॒र्व॒ऽअ॒प्स॒रसः॑। आ। अ॒ग॒च्छ॒त्। ताम्। ग॒न्ध॒र्व॒ऽअ॒प्स॒रसः॑। उप॑। अ॒ह्व॒य॒न्त॒। पुण्य॑ऽगन्धे। आ। इ॒हि॒। इति॑। १४.५।

• विराट्
• अथर्वाचार्यः
• चतुष्पदा प्राजापत्या जगती
• विराट् सूक्त

ब्रह्मविद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (सा उत् अक्रामत्) वह [विराट्] ऊपर चढ़ी, (सा) वह (गन्धर्वाप्सरसः) गन्धर्व और अप्सरों में [इन्द्रिय रखनेवालों और प्राणों द्वारा चलनेवाले जीवों में] (आ अगच्छत्) आयी, (ताम्) उसको (गन्धर्वाप्सरसः) इन्द्रिय रखनेवालों और प्राणों द्वारा चलनेवाले जीवों ने (उप अह्वयन्त) पास बुलाया,(पुण्यगन्धे) हे पवित्र ज्ञानवाली (आ इहि) तू आ, (इति) बस ॥५॥

भावार्थभाषाः - सब प्राणी ईश्वरशक्ति के आधार रहते हैं ॥५॥

टिप्पणी: ५−(सा उत् अक्रामत्) अ० ८।८।१५। गा इन्द्रियाणि धरन्ति ये ते गन्धर्वा, अद्भिः प्राणैः सह सरन्ति ये ते अप्सरसः, तान् जीवान् (पुण्यगन्धे) अ० ४।५।३। हे पवित्रगते शुद्धज्ञाने। अन्यत् पूर्ववत् ॥

तस्या॑श्चि॒त्रर॑थः सौर्यवर्च॒सो व॒त्स आसी॑त् पुष्करप॒र्णं पात्र॑म् ॥६॥

तस्या॑श्चि॒त्रर॑थः सौर्यवर्च॒सो व॒त्स आसी॑त् पुष्करप॒र्णं पात्र॑म् ॥६॥

तस्याः॑। चि॒त्रऽर॑थः। सौ॒र्य॒ऽव॒र्च॒सः। व॒त्सः। आसी॑त्। पु॒ष्क॒र॒ऽप॒र्णम्। पात्र॑म्। १४.६।

• विराट्
• अथर्वाचार्यः
• साम्नी त्रिष्टुप्
• विराट् सूक्त

ब्रह्मविद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (सौर्यवर्चसः) सूर्य का प्रकाश जाननेवाला (चित्ररथः) विचित्र रमणीय गुणोंवाला [जीव] (तस्याः) उसका (वत्सः) उपदेष्टा और (पुष्करपर्णम्) पुष्टि का पूर्ण करनेवाला ब्रह्म (पात्रम्) रक्षासाधन (आसीत्) था ॥६॥

भावार्थभाषाः - सूर्य आदि लोकों की विद्या जाननेवाला पुरुष परमेश्वरशक्ति का व्याख्यान करता है ॥६॥

टिप्पणी: ६−(चित्ररथः) विचित्ररमणीयगुणो जीवः (सौर्यवर्चसः) तदधीते तद्वेद। पा० ४।२।५६। सूर्यवर्चस्-अण्। सूर्यस्य प्रकाशवेत्ता (पुष्करपर्णम्) पुषः कित्। उ० ४।४। पुष पोषणे-करन्। धापॄवस्यज्यतिभ्यो नः। उ० ३।६। पॄ पालनपूरणयोः-न। पुष्टिपूरकं ब्रह्म। अन्यत् पूर्ववत् ॥

तां वसु॑रुचिः सौर्यवर्च॒सोऽधो॒क् तां पुण्य॑मे॒व ग॒न्धम॑धोक् ॥७॥

तां वसु॑रुचिः सौर्यवर्च॒सोऽधो॒क् तां पुण्य॑मे॒व ग॒न्धम॑धोक् ॥७॥

ताम्। वसु॑ऽरुचिः। सौ॒र्य॒ऽव॒र्च॒सः। अ॒धो॒क्। ताम्। पुण्य॑म्। ए॒व। ग॒न्धम्। अ॒धो॒क्। १४.७।

• विराट्
• अथर्वाचार्यः
• विराड्गायत्री
• विराट् सूक्त

ब्रह्मविद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (ताम्) उस [विराट्] को (सौर्यवर्चसः) सूर्य का प्रकाश जाननेवाले (वसुरुचिः) वसु [सबके निवास परमेश्वर] में रुचिवाले [जीव] ने (अधोक्) दुहा है, (ताम् एव) उससे ही (पुण्यम्) पवित्र (गन्धम्) ज्ञान को (अधोक्) दुहा है ॥७॥

भावार्थभाषाः - विज्ञानी पुरुष ईश्वरशक्ति से अनेक ज्ञान प्राप्त करता है ॥७॥

टिप्पणी: ७−(ताम्) विराजम् (वसुरुचिः) वसौ सर्वनिवासे जगदीश्वरे रुचिः प्रीतिर्यस्य स जीवः (गन्धम्) गन्ध गतिहिंसायाचनेषु-अच्। बोधम्। अन्यत् पूर्ववत् ॥

तं पुण्यं॑ ग॒न्धं ग॑न्धर्वाप्स॒रस॒ उप॑ जीवन्ति॒ पुण्य॑गन्धिरुपजीव॒नीयो॑ भवति॒ य ए॒वं वेद॑ ॥८॥(२७)

तं पुण्यं॑ ग॒न्धं ग॑न्धर्वाप्स॒रस॒ उप॑ जीवन्ति॒ पुण्य॑गन्धिरुपजीव॒नीयो॑ भवति॒ य ए॒वं वेद॑ ॥८॥(२७)

तम्। पुण्य॑म्। ग॒न्धम्। ग॒न्ध॒र्व॒ऽअ॒प्सरसः॑। उप॑। जी॒व॒न्ति॒। पुण्य॑ऽगन्धिः। उ॒प॒ऽजी॒व॒नीयः॑। भ॒व॒ति॒। यः। ए॒वम्। वेद॑। १४.८।

• विराट्
• अथर्वाचार्यः
• आर्ची त्रिष्टुप्
• विराट् सूक्त

ब्रह्मविद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (गन्धर्वाप्सरसः) गन्धर्व और अप्सर लोग [इन्द्रिय रखनेवाले और प्राण द्वारा चलनेवाले जीव] (तम्) उस (पुण्यम्) पवित्र (गन्धम्) ज्ञान का (उप जीवन्ति) सहारा लेकर जीते हैं, वह (पुण्यगन्धिः) पवित्र ज्ञानवाला [पुरुष] [दूसरों का] (उप जीवनीयः) आश्रय (भवति) होता है, (यः एवम् वेद) जो ऐसा जानता है ॥८॥

भावार्थभाषाः - सब प्राणी ईश्वरशक्ति से ही जीते हैं, ऐसा ज्ञानी पुरुष परोपकारी होता है ॥८॥

टिप्पणी: ८−(तम्) पूर्वोक्तम् (गन्धर्वाप्सरसः) म० ५। इन्द्रियधारकाः प्राणैः सह च सरणशीला जीवाः (पुण्यगन्धिः) अ० ४।५।३। पवित्रज्ञानयुक्तः। अन्यत् पूर्ववत् ॥

सोद॑क्राम॒त् सेत॑रज॒नानाग॑च्छत् तामि॑तरज॒ना उपा॑ह्वयन्त॒ तिरो॑ध॒ एहीति॑॥९॥

सोद॑क्राम॒त् सेत॑रज॒नानाग॑च्छत् तामि॑तरज॒ना उपा॑ह्वयन्त॒ तिरो॑ध॒ एहीति॑॥९॥

सा। उत्। अ॒क्रा॒म॒त्। सा। इ॒त॒र॒ऽज॒नान्। आ। अ॒ग॒च्छ॒त्। ताम्। इ॒त॒र॒ऽज॒नाः। उप॑। अ॒ह्व॒य॒न्त॒। तिरः॑ऽधे। आ। इ॒हि॒। इति॑। १४.९।

• विराट्
• अथर्वाचार्यः
• चतुष्पदोष्णिक्
• विराट् सूक्त

ब्रह्मविद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (सा उत् अक्रामत्) वह [विराट्] ऊपर चढ़ी, (सा) वह (इतरजनान्) दूसरे [पामर] जनों में (आ अगच्छत्) आयी, (ताम्) उसको (इतरजनाः) दूसरे जनों ने (उप अह्वयन्त) पास बुलाया,(तिरोधे) हे अन्तर्धान [गुप्त रूप] शक्ति ! (आ इहि) तू आ, (इति) बस ॥९॥

भावार्थभाषाः - संसार में देखते हुए भी अज्ञानी पुरुष ईश्वरशक्ति को विशेष रूप से नहीं जानते ॥९॥

टिप्पणी: ९−(इतरजनान्) अन्यलोकान्। पामरान्। अज्ञानिनः (तिरोधे) तिरस्+दधातेः-अङ्, टाप्। हे अन्तर्धे। गुप्तरूपशक्ते। अन्यत् पूर्ववत् ॥

तस्याः॒ कुबे॑रो वैश्रव॒णो व॒त्स आसी॑दामपा॒त्रं पात्र॑म् ॥१०॥

तस्याः॒ कुबे॑रो वैश्रव॒णो व॒त्स आसी॑दामपा॒त्रं पात्र॑म् ॥१०॥

तस्याः॑। कुबेरः॑। वै॒श्र॒व॒ण। व॒त्सः। आसी॑त्। आ॒म॒ऽपा॒त्रम्। पात्र॑म्। । १४.१०।

• विराट्
• अथर्वाचार्यः
• साम्नी बृहती
• विराट् सूक्त

ब्रह्मविद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (वैश्रवणः) विशेष श्रवण [ज्ञान] वाला (कुबेरः) कुबेर [विद्वान् पुरुष] (तस्याः) उस [विराट्] का (वत्सः) उपदेष्टा और (आमपात्रम्) सब गतियों का आधार [ब्रह्म] (पात्रम्) रक्षासाधन (आसीत्) था ॥१०॥

भावार्थभाषाः - विशेष श्रवण मनन करनेवाले पुरुष उस परमात्मा की शक्ति का यथावत् उपदेश करते हैं ॥१०॥

टिप्पणी: १०−(तस्याः) विराजः (कुबेरः) कुम्बेर्नलोपश्च। उ० १।५९। कुबि आच्छादने-एरक्। धनाध्यक्षः। विद्वान् (वैश्रवणः) विश्रवण-अण्। विश्रवणेन विशेषज्ञानेन युक्तः (आमपात्रम्) अम गतौ भोजने च-घञ्। सर्वगतीनामाधारो ब्रह्म। अन्यत् पूर्ववत् ॥

तां र॑ज॒तना॑भिः काबेर॒कोऽधो॒क् तां ति॑रो॒धामे॒वाधो॑क् ॥११।

तां र॑ज॒तना॑भिः काबेर॒कोऽधो॒क् तां ति॑रो॒धामे॒वाधो॑क् ॥११।

ताम्। र॒ज॒तऽना॑भिः। का॒बे॒र॒कः। अ॒धो॒क्। ताम्। ति॒रः॒ऽधाम्। ए॒व। अ॒धो॒क्। १४.११।

• विराट्
• अथर्वाचार्यः
• विराड्गायत्री
• विराट् सूक्त

ब्रह्मविद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (ताम्) उस [विराट्] को (काबेरकः) प्रशंसनीय गुणों के निवास (रजतनाभिः) ज्ञान के प्रबन्धक [वा क्षत्रिय] ने (अधोक्) दुहा है, (ताम्) उस (तिरोधाम्) अन्तर्धान शक्ति को (एव) ही (अधोक्) दुहा है ॥११॥

भावार्थभाषाः - ज्ञानी शूर पुरुष ईश्वरशक्ति से उपकार लेते हैं ॥११॥

टिप्पणी: ११−(ताम्) विराजम् (रजतनाभिः) पृषिरञ्जिभ्यां कित्। उ० ३।१११। रजति गतिकर्मा-निघ–० २।१४। अतच्। नहो भश्च। उ० ४।१२६। णह बन्धने-इञ्, हस्य भः। नाभिः सन्नहनान्नाभ्या सन्नद्धा गर्भा जायन्त इत्याहुरेतस्मादेव ज्ञातीन् सनाभय इत्याचक्षते सबन्धव इति च-निरु० ४।२१। गतेर्ज्ञानस्य प्रबन्धकः क्षत्रियो वा (काबेरकः) पतिकठिकुठि०। उ० १।५८ कबृ स्तुतौ वर्णे च-एरक्, यद्वा कवते गतिकर्मा-निघ० २।४। एरक्। वुञ्छण्कठ०। पा० ४।२।८०। कवेर-वुञ्। तस्य निवासः। पा० ४।२।६८। इत्यर्थे। कवेराणां स्तुत्यगुणानां निवासः (तिरोधाम्) म० ९। अन्तर्धानशक्तिम्। अन्यत् पूर्ववत् ॥

तां ति॑रो॒धामि॑तरज॒ना उप॑ जीवन्ति॒ ति॒रो ध॑त्ते॒ सर्वं॑ पा॒प्मान॑मुपजीव॒नीयो॑ भवति॒ य ए॒वं वेद॑॥१२॥(२८)

तां ति॑रो॒धामि॑तरज॒ना उप॑ जीवन्ति॒ ति॒रो ध॑त्ते॒ सर्वं॑ पा॒प्मान॑मुपजीव॒नीयो॑ भवति॒ य ए॒वं वेद॑॥१२॥(२८)

ताम्। ति॒रः॒ऽधाम्। इ॒त॒र॒ऽज॒नाः। उप॑। जी॒व॒न्ति॒। ति॒रः। ध॒त्ते॒। सर्व॑म्। पा॒प्मान॑म्। उ॒प॒ऽजी॒व॒नीयः॑। भ॒व॒ति॒। यः। ए॒वम्। वेद॑। १४.१२।

• विराट्
• अथर्वाचार्यः
• त्रिपदा ब्राह्मी भुरिग्गायत्री
• विराट् सूक्त

ब्रह्मविद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (इतरजनाः) दूसरे लोग (ताम्) उस (तिरोधाम्) अन्तर्धान शक्ति का (उप जीवन्ति) आश्रय लेकर जीते हैं, वह पुरुष (सर्वम्) सब (पाप्मानम्) पाप को (तिरो धत्ते) तिरस्कार करता है, और [दूसरों का] (उपजीवनीयः) आश्रय (भवति) होता है, (यः एवम् वेद) जो ऐसा जानता है ॥१२॥

भावार्थभाषाः - अज्ञानी लोग भी ईश्वरशक्ति को मानते हैं, ऐसा श्रद्धावान् पुरुष अपने पाप नाश करके सर्वमाननीय होता है ॥१२॥

टिप्पणी: १२−(ताम्) विराजम् (इतरजनाः) म० ९। अन्ये। पामराः (तिरोधत्ते) तिरस्कृत्य धरति (पाप्मानम्) अ० ३।३१।१। पापम्। अन्यत्पूर्ववत् ॥

सोद॑क्राम॒त् सा स॒र्पानाग॑च्छ॒त् तां स॒र्पा उपा॑ह्वयन्त॒ विष॑व॒त्येहीति॑ ॥१३॥

सोद॑क्राम॒त् सा स॒र्पानाग॑च्छ॒त् तां स॒र्पा उपा॑ह्वयन्त॒ विष॑व॒त्येहीति॑ ॥१३॥

सा। उत्। अ॒क्रा॒म॒त्। सा। स॒र्पान्। आ। अ॒ग॒च्छ॒त्। ताम्। स॒र्पाः। उप॑। अ॒ह्व॒य॒न्त॒। विष॑ऽवति। आ। इ॒हि॒। इति॑। १४.१३।

• विराट्
• अथर्वाचार्यः
• चतुष्पदा साम्नी जगती
• विराट् सूक्त

ब्रह्मविद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (सा उत् अक्रामत्) वह [विराट्] ऊपर चढ़ी, (सा) वह (सर्पान्) सर्पों में (आ अगच्छत्) आयी, (ताम्) उसको (सर्पाः) सापों ने (उप अह्वयन्त) पास बुलाया,(विषवति) हे विषैली ! (आ इहि) तू आ, (इति) बस ॥१३॥

भावार्थभाषाः - उस विराट् ईश्वरशक्ति के प्रभाव से सर्प आदि जीव अपने कर्मफल द्वारा विषधारी होते हैं ॥१३॥

टिप्पणी: १३−(सर्पान्) भुजङ्गमान् (विषवति) हे विषयुक्ते। अन्यत् पूर्ववत् ॥

तस्या॑स्तक्ष॒को वै॑शले॒यो व॒त्स आसी॑दलाबुपा॒त्रं पात्र॑म् ॥१४।

तस्या॑स्तक्ष॒को वै॑शले॒यो व॒त्स आसी॑दलाबुपा॒त्रं पात्र॑म् ॥१४।

तस्याः॑। त॒क्ष॒कः। वै॒शा॒ले॒यः। व॒त्सः। आसी॑त्। अ॒ला॒बु॒ऽपा॒त्रम्। पात्र॑म्। १४.१४।

• विराट्
• अथर्वाचार्यः
• साम्नी बृहती
• विराट् सूक्त

ब्रह्मविद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (वैशालेयः) विशाला [प्रवेशशक्ति ब्रह्मविद्या] का जाननेवाला (तक्षकः) सूक्ष्मदर्शी [वा विश्वकर्मा पुरुष] (तस्याः) उस [विराट्] का (वत्सः) उपदेष्टा और (अलाबुपात्रम्) न डूबनेवाला रक्षक [ब्रह्म] (पात्रम्) रक्षासाधन (आसीत्) था ॥१४॥

भावार्थभाषाः - ब्रह्मज्ञानी सूक्ष्मदर्शी पुरुष ईश्वरशक्ति का प्रभाव जानते हैं ॥१४॥

टिप्पणी: १४−(तस्याः) विराजः (तक्षकः) क्वुन् शिल्पिसंज्ञयोरपूर्वस्यापि। उ० २।३३। तक्षू तनूकरणे-क्वुन्। तनूकर्ता। सूक्ष्मदर्शी विश्वकर्मा पुरुषः (वैशालेयः) तमिविशिविडि०। उ० १।११८। विश प्रवेशने-कालन्, टाप्। स्त्रीभ्यो ढक्। पा० ४।१।१२०। विशाला-ढक्। तदधीते तद्वेद। पा० ४।२।५९। इत्यर्थे। प्रवेशशक्तेर्विशालाया ब्रह्मविद्याया वेत्ता (अलाबुपात्रम्) कृवापा०। उ० १।१। न+लबि अवस्रंसने-उण्। नलोपः। नञि लम्बेर्नलोपश्च। उ० १।८७। अत्र तु ऊ प्रत्ययः स्त्रियाम्। अनधःपतनशीलरक्षकं ब्रह्म। अन्यत् पूर्ववत् ॥

तां धृ॒तरा॑ष्ट्र ऐराव॒तोऽधो॒क् तां वि॒षमे॒वाधो॑क् ॥१५॥

तां धृ॒तरा॑ष्ट्र ऐराव॒तोऽधो॒क् तां वि॒षमे॒वाधो॑क् ॥१५॥

ताम्। धृ॒तऽरा॑ष्ट्रः। ऐ॒रा॒ऽव॒तः। अ॒धो॒क्। ताम्। वि॒षम्। ए॒व। अ॒धो॒क्। १४.१५।

• विराट्
• अथर्वाचार्यः
• साम्न्यनुष्टुप्
• विराट् सूक्त

ब्रह्मविद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (ताम्) उसको (ऐरावतः) भूमिवालों के स्वभाव जाननेवाले (धृतराष्ट्रः) राज्य रखनेवाले पुरुष ने (अधोक्) दुहा है, (ताम्) उस से (एव) ही (विषम्) विष को (अधोक्) दुहा है ॥१५॥

भावार्थभाषाः - नीतिकुशल लोग ईश्वरशक्ति से ही विष की विवेचना करते हैं ॥१५॥

टिप्पणी: १५−(ताम्) विराजम् (धृतराष्ट्रः) धृतं राष्ट्रं येन। राज्यधारकः (ऐरावतः) ऋज्रेन्द्राग्र०। उ० २।२८। इण् गतौ−रन् निपात्यते। इरा मतुप्। तदधीते तद्वेद। पा० ४।२।५९। इरावत्-अण्। इरावतां भूमिवतां स्वभाववेत्ता (विषम्) अ० ४।६।१। शरीरनाशकं द्रव्यम्। अन्यत् पूर्ववत् ॥

तद् वि॒षं स॒र्पा उप॑ जीवन्त्युपजीव॒नीयो॑ भवति॒ य ए॒वं वेद॑ ॥१६ (२९)

तद् वि॒षं स॒र्पा उप॑ जीवन्त्युपजीव॒नीयो॑ भवति॒ य ए॒वं वेद॑ ॥१६ (२९)

तत्। वि॒षम्। स॒र्पाः। उप॑। जी॒व॒न्ति॒। उ॒प॒ऽजी॒व॒नीयः॑। भ॒व॒ति॒। यः। ए॒वम्। वेद॑। १४.१६।

• विराट्
• अथर्वाचार्यः
• साम्न्यनुष्टुप्
• विराट् सूक्त

ब्रह्मविद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (सर्पाः) सर्प (तद् विषम्) उस विष का (उप जीवन्ति) आश्रय लेकर जीते हैं, वह पुरुष (उपजीवनीयः) [दूसरों का] आश्रय (भवति) होता है, (यः एवम् वेद) जो ऐसा जानता है ॥१६॥

भावार्थभाषाः - दुष्टों की दुष्टता जाननेवाला पुरुष शिष्टों का आश्रयणीय होता है ॥१६॥

टिप्पणी: १६−(सर्पाः) भुजङ्गाः। अन्यत् पूर्ववत् ॥

(6)
(-१-४) १ द्विपदा विराड् गायत्री, २ द्विपदा साम्नी त्रिष्टुप्,
३ द्विपदा प्राजापत्यानुष्टुप्, ४ द्विपदार्च्युष्णिक्।
तद् यस्मा॑ ए॒वं वि॒दुषे॒ऽलाबु॑नाभिषि॒ञ्चेत् प्र॒त्याह॑न्यात्॥१॥

(6)
(-१-४) १ द्विपदा विराड् गायत्री, २ द्विपदा साम्नी त्रिष्टुप्,
३ द्विपदा प्राजापत्यानुष्टुप्, ४ द्विपदार्च्युष्णिक्।
तद् यस्मा॑ ए॒वं वि॒दुषे॒ऽलाबु॑नाभिषि॒ञ्चेत् प्र॒त्याह॑न्यात्॥१॥

तत्। यस्मै॑। ए॒वम्। वि॒दुषे॑। अ॒लाबु॑ना। अ॒भि॒ऽसि॒ञ्चेत्। प्र॒ति॒ऽआह॑न्यात्। १५.१।

• विराट्
• अथर्वाचार्यः
• द्विपदा विराड्गायत्री
• विराट् सूक्त

ब्रह्मविद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (तत्) विस्तार करनेवाला [ब्रह्म] (एवम्) इस प्रकार (यस्मै विदुषे) जिस विद्वान् को (अलाबुना) न डूबनेवाले कर्म से (अभिषिञ्चेत्) सब प्रकार सींचें, वह [विद्वान्] [विष को] (प्रत्याहन्यात्) हटा देवे ॥१॥

भावार्थभाषाः - विद्वान् मनुष्य ब्रह्म को जानकर दोषों का नाश करे। इस मन्त्र में [विष] पद का अनुकर्षण मन्त्र ३ में से है ॥१॥

टिप्पणी: १−(तत्) तनोतीति तत्। तनु विस्तारे-क्विप्। गमः क्वौ। पा० ६।४।४०। गमादीनामिति वक्तव्यम्, वार्तिकम्। मलोपः, तुक्। विस्तारकं ब्रह्म (एवम्) अनेन प्रकारेण (यस्मै विदुषे) सुपां सुपो भवन्तीति वक्तव्यम्। वा० पा० ७।१।३९। द्वितीयार्थे चतुर्थी। यं विद्वांसम् (अलाबुना) पर्यायः ५ म० १४। न+लबि अवस्रंसने-उण्। अनधःपतनशीलेन कर्मणा (अभिषिञ्चेत्) अभितः सिञ्चेत् वर्धयेत् (प्रत्याहन्यात्) प्रतिरुन्ध्यात्-विषमिति शेषः म० ३ ॥

न च॑ प्रत्याह॒न्यान्मन॑सा त्वा प्र॒त्याह॒न्मीति॑ प्र॒त्याह॑न्यात्॥२॥

न च॑ प्रत्याह॒न्यान्मन॑सा त्वा प्र॒त्याह॒न्मीति॑ प्र॒त्याह॑न्यात्॥२॥

न। च॒। प्र॒ति॒ऽआ॒ह॒न्यात्। मन॑सा। त्वा॒। प्र॒ति॒ऽआह॑न्मि। इति॑। प्र॒ति॒ऽआह॑न्यात्। १५.२।

• विराट्
• अथर्वाचार्यः
• द्विपदा साम्नी त्रिष्टुप्
• विराट् सूक्त

ब्रह्मविद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (च) और (न) अब वह [विद्वान्] [विष को म० ३] (प्रत्याहन्यात्) हटा देवे,[हे विष] ! (मनसा) मनन के साथ (त्वा) तुझ को (प्रत्याहन्मि) मैं निकाले देता हूँ, (इति) इस प्रकार वह [उसे] (प्रत्याहन्यात्) हटा देवे ॥२॥

भावार्थभाषाः - जब मनुष्य विचारपूर्वक दोष हटाने का प्रयत्न करता है, ब्रह्म की कृपा से उसके सब दोष क्षीण हो जाते हैं ॥२॥

टिप्पणी: २, ३−(न) सम्प्रति-निरु० ७।३१। (च) (मनसा) मननेन (त्वा) त्वां विषम् (प्रत्याहन्मि) प्रतिकूलं नाशयामि (इति) (यत्) यमयतीति। यत्। यम-क्विप्। गमादीनामिति वक्तव्यम्। वा० पा० ६।४।४०। मलोपः। नियन्तृ ब्रह्म (विषम्) दोषम् (एव) एवम् (तत्) म० १। विस्तारकं ब्रह्म अन्यत् पूर्ववत् ॥

यत् प्र॑त्या॒हन्ति॑ वि॒षमे॒व तत् प्र॒त्याह॑न्ति ॥३॥

यत् प्र॑त्या॒हन्ति॑ वि॒षमे॒व तत् प्र॒त्याह॑न्ति ॥३॥

यत्। प्र॒ति॒ऽआ॒हन्ति॑। वि॒षम्। ए॒व। तत्। प्र॒ति॒ऽआह॑न्ति। १५.३।

• विराट्
• अथर्वाचार्यः
• द्विपदा प्राजापत्यानुष्टुप्
• विराट् सूक्त

ब्रह्मविद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - [तब] (यत्) नियन्ता [ब्रह्म] (विषम्) विष को (एव) इस प्रकार (प्रत्याहन्ति) हटा देता है, (तत्) विस्तार करनेवाला [ब्रह्म] (प्रत्याहन्ति) हटा देता है ॥३॥

भावार्थभाषाः - जब मनुष्य विचारपूर्वक दोष हटाने का प्रयत्न करता है, ब्रह्म की कृपा से उसके सब दोष क्षीण हो जाते हैं ॥३॥

टिप्पणी: २, ३−(न) सम्प्रति-निरु० ७।३१। (च) (मनसा) मननेन (त्वा) त्वां विषम् (प्रत्याहन्मि) प्रतिकूलं नाशयामि (इति) (यत्) यमयतीति। यत्। यम-क्विप्। गमादीनामिति वक्तव्यम्। वा० पा० ६।४।४०। मलोपः। नियन्तृ ब्रह्म (विषम्) दोषम् (एव) एवम् (तत्) म० १। विस्तारकं ब्रह्म अन्यत् पूर्ववत् ॥

वि॒षमे॒वास्याप्रि॑यं॒ भ्रातृ॑व्यमनु॒विषि॑च्यते॒ य ए॒वं वेद॑ ॥४॥(३०)

वि॒षमे॒वास्याप्रि॑यं॒ भ्रातृ॑व्यमनु॒विषि॑च्यते॒ य ए॒वं वेद॑ ॥४॥(३०)

वि॒षम्। ए॒व। अ॒स्य॒। अप्रि॑यम्। भ्रातृ॑व्यम्। अ॒नु॒ऽविसि॑च्यते। यः। ए॒वम्। वेद॑। १५.४।

• विराट्
• अथर्वाचार्यः
• द्विपदार्च्युष्णिक्
• विराट् सूक्त

ब्रह्मविद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (विषम्) विष [दोष] (एव) इस प्रकार (अस्य) उस [पुरुष] के (अप्रियम्) अप्रिय (भ्रातृव्यम्) भ्रातृभावरहित [ब्रह्मनिन्दक] को (अनुविषिच्यते) व्याप कर नष्ट कर देता है, (यः) जो (एवम्) ऐसा (वेद) जानता है ॥४॥

भावार्थभाषाः - विद्वान् का विरोधी ब्रह्मनिन्दक दोषभागी होकर नष्ट हो जाता है, ऐसा मनुष्य को जानना चाहिये ॥४॥ इति पञ्चमोऽनुवाकः ॥ इत्येकोनविंशः प्रपाठकः ॥ इत्यष्टमं काण्डम् ॥ इति श्रीमद्राजाधिराजप्रथितमहागुणमहिमश्रीसयाजीरावगायकवाड़ाधिष्ठितबड़ोदेपुरीगतश्रावणमासपरीक्षायाम् ऋक्सामाथर्ववेदभाष्येषु लब्धदक्षिणेन श्रीपण्डितक्षेमकरणदासत्रिवेदिना कृते अथर्ववेदभाष्येऽष्टमं काण्डं समाप्तम् ॥

टिप्पणी: ४−(विषम्) दोषः, इत्यर्थः (एव) एवम् (अस्य) ब्रह्मवादिनः (अप्रियम्) अप्रीतिकरम् (भ्रातृव्यम्) अ० २।१८।१। भ्रातृभावशून्यं ब्रह्मनिन्दकं शत्रुम् (अनुविषिच्यते) कर्तरि कर्मवाच्यम्। व्याप्य विरुन्द्धे पश्चात्, नाशयतीत्यर्थः। अन्यत् पूर्ववत् ॥