१११ आत्मा

111 (116). To a soma-vessel.

आत्मा।
१ ब्रह्मा। वृषभः। पराबृहती त्रिष्टुप्।

[Brahman.—vārṣabham. parabṛhatī triṣṭubh.]

Comment

Found also in Pāipp. xx. For uses, see below.

Translations

Translated: Henry, 44, 122; Griffith, i. 382.

Translation

1. Indra’s paunch art thou, soma-holding, soul of gods and of human
   beings; here do thou generate offspring that [are] thine in them (f.);
   let those that [are] elsewhere rest here for thee.

Notes

Ppp. combines -dhānā ”tmā, and reads in b (after devānām) asya
viśvarūpaḥ, and at the end tās te svadhito gṛṇantu. The comm. regards
the verse as addressed either to a bull let loose (as quoted in Kāuś.
24. 19) or to the pūtabhṛt soma-vessel (as quoted in Vāit. 17. 9). In
c, āsú is obscure, and is perhaps to be emended to āsús; the
comm. explains it as either = purovartinīṣu goṣu or yajamānādirūpāsu
vikṣu. The verse is further reckoned ⌊note to Kāuś. 19. 1⌋ to the
puṣṭika mantras. It is a pure triṣṭubh, without bṛhatī element;
but is pada-mss. make the third pāda end with yā́. ⌊With a, cf.
RV. iii. 36. 8 a.⌋

Belly of Indra art thou, Soma-holder! the very soul of Gods and human beings. Here be the sire of offspring, thine here present! Here be they glad in thee who now are elsewhere.

इन्द्र॑स्य। कु॒क्षिः। अ॒सि॒। सो॒म॒ऽधानः॑। आ॒त्मा। दे॒वाना॑म्। उ॒त। मानु॑षाणाम्। इ॒ह। प्र॒ऽजाः। ज॒न॒य॒। याः। ते॒। आ॒सु। याः। अ॒न्यत्र॑। इ॒ह। ताः। ते॒। र॒म॒न्ता॒म्। ११६.१।

• वृषभः
• ब्रह्मा
• पराबृहती त्रिष्टुप्
• आत्मा सूक्त

ईश्वर के गुणों का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - [हे ईश्वर !] तू (इन्द्रस्य) परम ऐश्वर्य का (कुक्षिः) कोख रूप, (सोमधानः) अमृत का आधार, (देवानाम्) दिव्य लोकों [सूर्य, पृथिवी आदि] का, (उत) और (मानुषाणाम्) मनुष्यों का (आत्मा) आत्मा [अन्तर्यामी] (असि) है। (इह) यहाँ पर (प्रजाः) प्रजाओं को (जनय) उत्पन्न कर, (याः) जो (ते) तेरे लिये [तेरी आज्ञाकारी] (आसु) इन [प्रजाओं] में, और (याः) जो (अन्यत्र) दूसरे स्थान में [हों] (इह) यहाँ पर (ताः) वे सब (ते) तेरे लिये (रमन्ताम्) विहार करें ॥१॥

भावार्थभाषाः - विद्वान् लोग प्रयत्न करें कि सब मनुष्य निकट और दूर स्थान में ईश्वर की आज्ञा मानते रहें ॥१॥

टिप्पणी: १−(इन्द्रस्य) परमैश्वर्यस्य (कुक्षिः) अ० २।५।४। कुक्षिरूपः (सोमधानः) अमृताधारः (आत्मा) अन्तर्यामी (देवानाम्) सूर्यपृथिव्यादिदिव्यलोकानाम् (उत) अपि (मानुषाणाम्) मनुष्याणाम् (इह) (प्रजाः) मनुष्यादिरूपाः (जनय) उत्पादय (याः) प्रजाः (ते) तुभ्यम्। तवाज्ञापालनाय (आसु) प्रजासु (याः) (अन्यत्र) अन्यस्मिन् देशे (इह) अत्र (ताः) प्रजाः (ते) तुभ्यम् (रमन्ताम्) विहरन्तु ॥