१०८ शत्रुनाशनम्

108 (113). Against enemies: to Agni.

शत्रुनाशनम्।
१-२ भृगुः। अग्निः। १ बृहतीगर्भा त्रिष्टुप्, २ त्रिष्टुप्।

[Bhṛgu.—dvyṛcam. āgneyam. trāiṣṭubham: 1. bṛhatīgarbhā.]

Comment

Wanting in Pāipp. Used by Kāuś. (48. 37) in a witchcraft rite with hymns 31, 34, and 59 (see under 31); and both verses separately are reckoned to the duḥsvapnanāśana gaṇa (note to 46. 9).

Translations

Translated: Ludwig, p. 517; Henry, 42, 118; Griffith, i. 380.

Translation

1. Whoever seeks to harm us in secret, whoever us openly—us, O Agni, one
   of our people, knowingly, or a stranger—to meet them let the toothed
   áraṇī go; let there be of them no abode (vā́stu), O Agni, nor
   offspring.

Notes

The comm. explains araṇī as ārtikāriṇī rākṣasī ‘a pain-causing
she-demon’; by its form it should be a fem. to áraṇa ‘strange.’ Again
(as at iv. 16. 1) SPP. unaccountably reads (with the comm., who explains
it as an antarhitanāman) in a nas tāyát (instead of na
stāyát), and in pada-text tāyát, although every known pada-ms.
⌊begins the word with s- and⌋ stāyát alone has etymological
justification. Some of the saṁhitā-mss. (including our W.I.) read āví
sv- in a-b. The mss. also vary between tā́n and tā́m (our Bp. and
all our saṁhitā-mss. have the latter; both editions give the former).
⌊One does not easily see how the Anukr. justifies its definition.⌋

Whoso by stealth or openly would harm us, a friend who knows us, or a stranger, Agni! May the strange she-fiend armed with teeth attack them: O Agni, theirs be neither home nor children!

यः। नः॒। ता॒यत्। दिप्स॑ति। यः। नः॒। आ॒विः। स्वः। वि॒द्वान्। अर॑णः। वा॒। नः॒। अ॒ग्ने॒। प्र॒तीची॑। ए॒तु॒। अर॑णी। द॒त्वती॑। तान्। मा। ए॒षा॒म्। अ॒ग्ने॒। वास्तु॑। भू॒त्। मो इति॑। अप॑त्यम्। ११३.१।

• अग्निः
• भृगुः
• बृहतीगर्भा त्रिष्टुप्
• शत्रुनाशन सूक्त

शत्रुओं के नाश का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) हे विद्वान् राजन् ! (यः) जो कोई (नः) हमें (तायत्) छिपे-छिपे, (यः) जो कोई (नः) हमें (आविः) खुले-खुले, (दिप्सति) सताना चाहता है, (नः) हमें (विद्वान्) जानता हुआ (स्वः) अपना पुरुष, (वा) अथवा (अरणः) बाहिरी पुरुष। (प्रतीची) चढ़ाई करती हुई, (दत्वती) दमनशीला, (अरणी) शीघ्रगामिनी वा मारनेवाली [सेना] (तान्) उन पर (एतु) पहुँचे, (अग्ने) हे तेजस्वी राजन् ! (एषाम्) इनका (मा) न तो (वास्तु) घर (मो) और न (अपत्यम्) बालक (भूत्) रहे ॥१॥

भावार्थभाषाः - राजा भीतरी और बाहिरी अधर्मियों का नाश करके धर्म्मात्माओं की रक्षा करे ॥१॥

टिप्पणी: १−(यः) कश्चित् (नः) अस्मान् (तायत्) अ० ४।१६।१। तायृ सन्तानपालनयोः-अति। तायुः स्तेनः-निघ० ३।२४। तायत्, अन्तर्हितनामैतत्-इति सायणः। अप्रकाशम्। गुप्तम् (दिप्सति) अ० ४।३६।२। हिंसितुमिच्छति (यः) (नः) अस्मान् (आविः) अर्चिशुचि०। उ० २।१०८। आ+अव रक्षणे-इसि। आविरावेदनात्-निरु० ८।१५। प्रकाशम् (स्वः) स्वकीयो बन्धुः (विद्वान्) जानन् (अरणः) अ० १।१९।३। विदेशीयः (वा) अथवा (नः) अस्मान् (अग्ने) विद्वन्। तेजस्विन् राजन् (प्रतीची) अ० ३।२७।३। अभिमुखं गच्छन्ती (एतु) गच्छतु (अरणी) अर्तिसृधृ०। उ० २।१०२। ऋ गतौ हिंसायां च-अनि, ङीप्। शीघ्रगामिनी। शत्रुनाशिनी सेना (दत्वती) अ० ४।३।२। हसिमृग्रिण्वामिदमि०। उ० ३।८६। दमु उपशमे−तन्। दन्त-मतुप्, ङीप्। पद्दन्नोमास्०। पा० ६।१।६३। इति दत्। दन्तवती। दमनशीला (तान्) शत्रून् (मा) निषेधे (एषाम्) शत्रूणाम् (अग्ने) राजन् (वास्तु) वसेरगारे णिच्च। उ० १।७०। वस निवासे-तुन्, स च णित्। गृहम् (मो भूत्) मैव भूयात् (अपत्यम्) पुत्रादिकम् ॥

Translation

2. Whoever shall assail us asleep or waking, standing or moving, O
   Jātavedas, in accord with Vāiśvānara as ally, do thou meet and burn them
   out, O Jātavedas.

Notes

All SPP’s pada-mss., and one of ours (D.), read suptā́m in a, by
a frequent error. Ludwig suggests vāivasvatena for vāiśvānareṇa in
c; it would certainly be an improvement to the sense.

Whoso oppresseth us O Jatavedas, asleep or waking, standing still or moving. Accordant with Vaisvanara thy comrade, O Jatavedas, meet them and consume them.

यः। नः॒। सु॒प्तान्। जाग्र॑तः। वा॒। अ॒भि॒ऽदासा॑त्। तिष्ठ॑तः। वा॒। चर॑तः। जा॒त॒ऽवे॒दः॒। वै॒श्वा॒न॒रेण॑। स॒ऽयुजा॑। स॒ऽजोषाः॑। तान्। प्र॒तीचः॑। निः। द॒ह॒। जा॒त॒ऽवे॒दः॒। ११३.२।

• अग्निः
• भृगुः
• त्रिष्टुप्
• शत्रुनाशन सूक्त

शत्रुओं के नाश का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (जातवेदः) हे प्रसिद्ध ज्ञानवाले राजन् ! (यः) जो कोई पुरुष (सुप्तान्) सोते हुए, (वा) वा (जाग्रतः) जागते हुए, (तिष्ठतः) ठहरे हुए, (वा) वा (चरतः) चलते हुए (नः) हमको (अभिदासात्) सतावे। (जातवेदः) हे प्रसिद्ध धनवाले राजन् ! (वैश्वानरेण) सब नरों के हितकारी (सयुजा) समानमित्र [परमेश्वर] के साथ (सजोषाः) प्रीतिवाला तू (प्रतीचः) चढ़ाई करनेवाले (तान्) उनको (निः) निरन्तर (दह) भस्म करदे ॥२॥

भावार्थभाषाः - राजा परमेश्वर के सहाय से आत्मबल बढ़ाकर सब डाकू उचक्कों का नाश करके प्रजा की रक्षा करें ॥२॥

टिप्पणी: २−(यः) शत्रुः (नः) अस्मान् (सुप्तान्) निद्राणान् (जाग्रतः) अ० ६।९६।३। प्रबुद्ध्यमानान् (वा) (अभिदासात्) अ० ५।६।१०। अभितो दास्नुयात्। हिंस्यात् (तिष्ठतः) स्थितियुक्तान् (वा) (चरतः) चलनशीलान् (जातवेदः) अ० १।७।२। हे प्रसिद्धज्ञान (वैश्वानरेण) अ० १।१०।४। सर्वनरहितेन (सयुजा) समानमित्रेण। परमेश्वरेण (सजोषाः) सहप्रीतिः (तान्) शत्रून् (प्रतीचः) अ० १।२८।२। प्रतिकूलगतीन् (निः) निरन्तरम् (दह) भस्मसात् कुरु (जातवेदः) हे प्रसिद्धधन ॥