०९० शत्रुबलनाशनम्

90 (95) To destroy some one’s virile power.

शत्रुबलनाशनम्।
१-३ अङ्गिराः। मन्त्रोक्ताः। १ गायत्री, २ विराट् पुरस्ताद् बृहती,

[An̄giras.—tṛcam. mantroktadevatyam. 1. gāyatri; 2. virāṭ purastādbṛhatī; 3. 3-av. 6-p. bhurig jagatī.]

Comment

Found also in Pāipp. xx. Used by Kāuś. (36. 35) in a women’s rite, being directed against the lover of one’s wife.

Translations

Translated: Henry, 37, 107; Griffith, i. 374 and 475.

Translation

1. Hew on, after ancient fashion, as it were the knot of a creeper; harm
   the force of the barbarian (dāsá).

Notes

This verse and the first half of the next are the first five pādas (a
refrain being added as .sixth) of RV. viii. 40. 6, with no variant in
this verse. The two parts of the hymn, as divided after 2 b, do not
appear to belong together. The tradition makes the hymn directed against
one’s wife’s paramour; and the comm. regards this first verse as an
appeal to Agni. Ppp. reads at end jambhaya.

Tear thou asunder, as of old, like tangles of a creeping plant. Demolish thou the Dasa’s might.

अपि॑। वृ॒श्च॒। पु॒रा॒ण॒ऽवत्। व्र॒ततेः॑ऽइव। गु॒ष्पि॒तम्। ओजः॑। दा॒सस्य॑। द॒म्भ॒य॒। ९५.१।

• मन्त्रोक्ताः
• अङ्गिराः
• गायत्री
• शत्रुबलनाशन सूक्त

राजा के धर्म का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - [हे राजन् !] (पुराणवत्) पुराण [पुराने नियम] के अनुसार (दास्यस्य) दुःखदायी डाकू के (ओजः) बल को (व्रततेः) बेल के (गुष्पितम्) इव) गाँठ के समान (अपि) निश्चय करके (वृश्च) काट दे और (दम्भय) हटा दे ॥१॥

भावार्थभाषाः - राजा चोर आदि दुष्टों का नाश करके प्रजा को सुखी रक्खे ॥१॥ मन्त्र १, २ कुछ भेद से ऋग्वेद में हैं−८।४०।६ ॥

टिप्पणी: १−(अपि) अवधारणे (वृश्च) छिन्धि (पुराणवत्) पुरा नीयते पुराणम्। पुरा+णीञ् प्रापणे-ड। णत्वं च, वतिः सादृश्ये। पुरातननियमवत् (व्रततेः) अमेरतिः। उ० ४।५९। वृतु वर्तने-अति। व्रततिर्वरणाच्च सयनाच्च ततनाच्च-निरु० ६।२८। लतायाः (इव) यथा (गुष्पितम्) गुपू रक्षणे-क्त, षकारश्छान्दसः। गुपितम्। लताग्रन्थिम् (ओजः) बलम् (दासस्य) हिंसकस्य (दम्भय) दभि प्रेरणे। प्रेरय। निःसारय ॥

Translation

2. We, by Indra’s aid, will share among us this collected good of his; I
   relax the vigor (? śibhrám) of thy member (?) by Varuṇa’s vow
   (vratá).

Notes

In the first half-verse (see above), RV. reads bhajemahi. The
translation of c is tentative only; śibhrám (our W. (śībhram) is
possibly a corruption of śībham; for bhrajás (understood here as
gen. of bhráj) compare iv. 4. 1. The comm. reads śubhram, and
(doubtless merely on account of its apparent connection with root
bhraj) explains bhrajas by dīptam (supplying retas). Ppp. reads
(corruptly) mlāpayāvi bhrati śukra. The intrusion of vayám or of
vásu in a turns the anuṣṭubh into a bad bṛhatī; but RV. has
both.

May we with Indra’s help divide the gathered treasure of the foe. I, by the law of Varuna, bring down thy pride and wantonness.

व॒यम्। तत्। अ॒स्य॒। सम्ऽभृ॑तम्। वसु॑। इन्द्रे॑ण। वि। भ॒जा॒म॒है॒। म्ला॒पया॑मि। भ्र॒जः। शि॒भ्रम्। वरु॑णस्य। व्र॒तेन॑। ते॒। ९५.२।

• मन्त्रोक्ताः
• अङ्गिराः
• विराट्पुरस्ताद्बृहती
• शत्रुबलनाशन सूक्त

राजा के धर्म का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (वयम्) हम लोग (इन्द्रेण) बड़े ऐश्वर्यवाले राजा के साथ (अस्य) इस [शत्रु] के (संभृतम्) एकत्र किये हुए (तत्) उस (वसु) धन को (वि भजामहै) बाँट लेवें। [हे शत्रु !] (वरुणस्य) शत्रुनिवारक राजा की (व्रतेन) व्यवस्था से (ते) तेरी (भ्रजः) तमक और (शिभ्रम्) ढिठाई को (म्लापयामि) मैं मेटता हूँ ॥२॥

भावार्थभाषाः - राजा और राजपुरुष यथान्याय शत्रु को धनदण्ड आदि देकर निर्बल करदें ॥२॥

टिप्पणी: २−(वयम्) धार्मिकाः (तत्) (अस्य) शत्रोः (संभृतम्) संगृहीतम् (वसु) धनम् (इन्द्रेण) परमैश्वर्यवता राज्ञा सह (वि भजामहै) विभक्तं करवामहै (म्लापयामि) म्लै हर्षक्षये, ण्यन्तात् पुगागमः। नाशयामि (भ्रजः) टुभ्राजृ दीप्तौ-असुन्, ह्रस्वः। दीपनम् (शिभ्रम्) स्फायितञ्चिवञ्चि०। उ० २।१३। शीभृ कत्थने-रक्, ह्रस्वः। आत्मश्लाघाम् (वरुणस्य) शत्रुनिवारकस्य राज्ञः (व्रतेन) धर्मणा व्यवस्थया (ते) तव ॥

Translation

3. That the member may go off, and may be impotent (? ánāvayas) toward
   women, of the depending, inciting (?), peg-like, in-thrusting one, what
   is stretched, that do thou unstretch; what is stretched up, that do thou
   stretch down.

Notes

The epithets in this verse are very obscure, and are rendered for the
most part only at a venture. The comm. explains anāvayas as either
’not arriving’ (from root vī = gam) or ’not enjoying’ (from ā-vī =
ad, i.e. bhakṣ ’enjoy’); knadī́vant (our text reads incorrectly
klad-, with only one ms., Bp.², and the Petersburg Lexicon conjectures
“perhaps ‘wet,’” from a reminiscence of klid) he regards as from root
krad, with substitution of n for r, and renders ‘inviting’
(āhvānavant); śān̄kurá he derives from śan̄kū; avastha is to him
simply = (strīsamīpe) avatiṣṭhamāna, or (as for avaḥ-stha) striyā
adhaḥpradeśe sambhogāya tiṣṭhataḥ. ⌊In a, b, Ppp. is quite
defaced.⌋

Here ends the eighth anuvāka, of 9 hymns and 24 verses. The quoted
Anukr. says aṣṭamāu nava, and caturviṅśa. ⌊See p. 1045.⌋

Ut virga abeat et feminis innocua fiat, (virga) membri humidi, membri quod verberat penetratque, id quod tentum est laxa, id quod sursum tentum est deorsum tende.

यथा॑। शेपः॑। अ॒प॒ऽअया॑तै। स्त्री॒षु। च॒। अस॑त्। अना॑वयाः। अ॒व॒स्थस्य॑। क्न॒दिऽव॑तः। शा॒ङ्कु॒रस्य॑। नि॒ऽतो॒दिनः॑। यत्। आऽत॑तम्। अव॑। तत्। त॒नु॒। यत्। उत्ऽत॑तम्। नि। तत्। त॒नु॒। ९५.३।

• मन्त्रोक्ताः
• अङ्गिराः
• त्र्यवसाना षट्पदा भुरिग्जगती
• शत्रुबलनाशन सूक्त

राजा के धर्म का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (अवस्थस्य) हिंसा में रहनेवाले, (क्नदीवतः) गाली बकने वाले, (शाङ्कुरस्य) शङ्का करनेवाले, (नितोदिनः) नित्य सतानेवाले पुरुष का (शेपः) पराक्रम (यथा) जिस प्रकार (अपायातै) मिट जावे (च) और (स्त्रीषु) स्तुतियोग्य स्त्रियों [वा उनके समान सज्जन प्रजाओं] में (अनावयाः) न पहुँचनेवाला (असत्) होवे, [उसी प्रकार हे राजन् !] (यत्) जो कुछ [उसका बल] (आततम्) फैला हुआ है, (तत्) उसे (अव तनु) संकुचित करदे और (यत्) जो कुछ [सामर्थ्य] (उत्तमम्) ऊँचा फैला है, (तत्) उसे (नि तनु) नीचा कर दे ॥३॥

भावार्थभाषाः - राजा सज्जनों के सतानेवाले अत्याचारियों को सदा वश में रक्खे ॥३॥

टिप्पणी: ३−(यथा) येन प्रकारेण (शेपः) अ० ४।३७।७। पराक्रमः (अपायातै) अय गतौ-लेट्। लेटोऽडाटौ। पा० ३।४।९४। आडागमः। वैतोऽन्यत्र। पा० ३।४।९६। एकारस्य ऐकारः। अपगच्छेत् (स्त्रीषु) अ० १।८।१। स्तूयते सा स्त्री, ष्टुञ् स्तुतौ−ड्रट्, ङीप्। स्तुत्यासु नारीषु यद्वा ताभिस्तुल्यासु सत्प्रजासु (अनावयाः) अन्+आङ्+ वी गतौ-असुन्। अनागमनीयः (अवस्थस्य) अव हिंसायाम्-अच्+तिष्ठतेः-क। हिंसने स्थितिशीलस्य (क्नदीवतः) खनिकष्यज्यसि०। उ० ४।१४०। क्रद आह्वानरोदनयोः-इ प्रत्ययः, मतुप्, रस्य नकारः, सांहितिको दीर्घः। संज्ञायाम्। पा० ८।२।११। मस्य वः। दुर्वचनशीलस्य (शाङ्कुरस्य) मन्दिवाशिमथि०। उ० १।३८। शकि संशये, अन्तर्गतण्यर्थः-उरच् स्वार्थेऽण्। शङ्कोत्पादकस्य (नितोदिनः) तुद व्यथने-णिनि। नित्यपीडकस्य (यत्) सामर्थ्यम् (आततम्) आयतम् (तत्) (अवतनु) सङ्कोचय (यत्) (उत्ततम्) ऊर्ध्वविस्तृतम् (तत्) सामर्थ्यम् (नितनु) नितनं नीचीनं कुरु ॥