०८४ क्षत्रभृदग्निः

84 (89). To Agni: and to Indra.

क्षत्रभृदग्निः।
१-३ भृगु। १ जातवेदाःअग्निः, २-३ इन्द्रः। त्रिष्टुप्, १ जगती।

[Bhṛgu.—tṛcam. āindra,: 1. āgneyī. trāiṣṭubham: 1. jagatī.]

Comment

Only the first verse is found in Pāipp., in iii. For the use by Kāuś. and Vāit. (not of vs. 1), see under vss. 2, 3.

Translations

Translated: Henry, 35, 105; Griffith, i. 371.

A prayer for protection

Translation

1. O Agni, shine thou here unassailable, Jātavedas, immortal,
   wide-ruling (virā́j), bearing dominion; releasing all diseases by
   humane, propitious [aids], do thou protect round about today our
   household.

Notes

The comm. supplies ūtibhis in c, d, and the translation given
follows his lead. The verse is found also as VS. xxvii. 7, and in TS.
iv. i. 7³ and MS. ii. 12. 5; MS. makes c easy by reading mā́nuṣāṇām
(it also has ví for víśvās), and VS.TS. by reading mā́nuṣīr bhiyáḥ.
MS.VS. give after this śivébhis; and VS.TS. have ā́śās for ámīvās
in c. All read ániṣṭṛtas (Ppp. aniṣṭatas) for ámartyas in
a, and vṛdhé for gáyam at the end (Ppp. gayāiḥ). Ppp. has, in
c, d, manuṣyebhyaḥ śivebhir. All the texts thus relieve in various
ways the difficulties and awkwardnesses of the second half-verse.

We should expect here a separation of the hymn into two, as the
remaining verses are addressed to Indra; but no ms. or other authority
so divides.

Holder of sway, shine here refulgent, Agni! invincible immortal Jatavedas. With succours friendly to mankind, auspicious, driving away all maladies, guard our dwelling.

अ॒ना॒धृ॒ष्यः। जा॒तऽवे॑दाः। अम॑र्त्यः। वि॒ऽराट्। अ॒ग्ने॒। क्ष॒त्र॒ऽभृत्। दी॒दि॒हि॒। इ॒ह। विश्वाः॑। अमी॑वाः। प्र॒ऽमु॒ञ्चन्। मानु॑षीभिः। शि॒वाभिः॑। अ॒द्य। परि॑। पा॒हि॒। नः॒। गय॑म्। ८९.१।

• अग्निः
• भृगुः
• जगती
• क्षत्रभृदग्नि सूक्त

राजा के धर्म का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) हे प्रतापी राजन् ! (अनाधृष्यः) सब प्रकार अजेय, (जातवेदाः) बड़ा ज्ञानवान् वा धनवान्, (अमर्त्यः) अमर [यशस्वी], (विराट्) बड़ा ऐश्वर्यवान्, (क्षत्रभृत्) राज्यपोषक होकर तू (इह) यहाँ पर (दीदिहि) प्रकाशमान हो। (विश्वाः) सब (अमीवाः) पीड़ाओं को (प्रमुञ्चन्) छुड़ाता हुआ तू (मानुषीभिः) मनुष्यों को हितकारक (शिवाभिः) मुक्तियों के साथ (अद्य) अब (नः) हमारे (गयम्) घर की (परि) सब ओर से (पाहि) रक्षा कर ॥१॥

भावार्थभाषाः - नीतिज्ञ, प्रतापी राजा प्रजाओं को कष्टों से मुक्त करके सदा सन्तुष्ट रख उन्नति करे ॥१॥ यह मन्त्र कुछ भेद से यजुर्वेद में है−२७।७ ॥

टिप्पणी: १−(अनाधृष्यः) ऋदुपधाच्चाक्लृपिचृतेः। ३।१।११०। ञिधृषा प्रागल्भ्ये पराभवे च-क्यप्। धर्षितुमयोग्यः। अजेयः (जातवेदाः) अ० १।७।२। प्रसिद्धज्ञानः। बहुधनः (अमर्त्यः) अ० ४।३७।१२। अमरः। यशस्वी (विराट्) राजतिरैश्वर्यकर्मा-निघ० २।२१। क्विप्। विविधैश्वर्यवान् (अग्ने) हे प्रतापिन् राजन् (क्षत्रभृत्) राज्यपोषकः (दीदिहि) अ० ७।७४।४। दीप्यस्व (इह) अस्माकं मध्ये (विश्वाः) सर्वाः (अमीवाः) अ० ७।४२।१। पीडाः (प्रमुञ्चन्) निवारयन् (मानुषीभिः) अ० ४।३२।२। मनुर्हिताभिः (शिवाभिः) अ० २।६।३। मङ्गलकारिकाभिः क्रियाभिः। मुक्तिभिः (अद्य) इदानीम् (परि) (पाहि) (नः) अस्माकम् (गयम्) अ० ६।३।३। गृहम् ॥

Translation

2. O Indra, unto dominion, [unto] pleasant force, wast thou born, thou
   bull of men (carṣaṇí); thou didst push away the inimical people; thou
   didst make wide room for the gods.

Notes

This verse and the next are two verses, connected (but in inverted
order), in RV. (x. 180. 3, 2), found also in TS. i. 6. 12⁴. Both these
read in c amitrayántam, their only variant in this verse. In d
carṣaṇīnā́m is most naturally made dependent on vṛṣabha, although, as
such, it ought to be without accent; Henry takes it as governed by the
nouns in a. The verse (doubtless with vs. 3) is used by Kāuś. (17.
31) in the consecration of a king ⌊Weber, Rājasūya, p. 142⌋, and (140.
17) in the indramahotsava, with libation to Indra, and service of
Brahmans. ⌊RV.TS. accent carṣaṇinā́m and all of W’s and SPP’s mss. seem
to do so. Perhaps, in spite of W’s version, we have no right to correct
our text by deleting the accent; but the accent can hardly be aught else
than an old blunder.⌋

Thou, Indra, lord and leader of the people, wast born for lovely strength and high dominion. Thou dravest off the folk who were unfriendly, and madest for the Gods wide room and freedom.

इन्द्र॑। क्ष॒त्रम्। अ॒भ‍ि। वा॒मम्। ओजः॑। अजा॑यथाः। वृ॒ष॒भः॒। च॒र्ष॒णी॒नाम्। अप॑। अ॒नु॒दः॒। जन॑म्। अ॒मि॒त्र॒ऽयन्त॑म्। उ॒रुम्। दे॒वेभ्यः॑। अ॒कृ॒णोः॒। ऊं॒ इति॑। लो॒कम्। ८९.२।

• इन्द्रः
• भृगुः
• त्रिष्टुप्
• क्षत्रभृदग्नि सूक्त

राजा के धर्म का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र) हे परम ऐश्वर्यवाले राजन् ! (चर्षणीनाम् वृषभ) हे मनुष्यों में श्रेष्ठ ! (वामम्) उत्तम (क्षत्रम्) राज्य और (ओजः अभि) पराक्रम के लिये (अजायथाः) तू उत्पन्न हुआ है। तूने (अमित्रयन्तम्) अमित्र समान आचरणवाले (जनम्) लोगों को (अप अनुदः) हटा दिया है (उ) और (देवेभ्यः) विजय चाहनेवालों के लिये (उरुम्) विस्तीर्ण (लोकम्) स्थान (अकृणोः) किया है ॥२॥

भावार्थभाषाः - राजा के पराक्रमी होने से सेनापति लोग और प्रजागण भी ओजस्वी होते हैं ॥२॥ यह मन्त्र ऋग्वेद में है−१०।१८०।३ ॥

टिप्पणी: २−(इन्द्र) परमैश्वर्यवन् राजन् (क्षत्रम्) क्षतात् त्रायकं राज्यम् (अभि) अभिलक्ष्य (वामम्) प्रशस्यम्-निघ० ३।८। (ओजः) पराक्रमम् (अजायथाः) उत्पन्नोऽभवः (चर्षणीनाम्) मनुष्याणाम्-निघ० २।३। (अप अनुदः) अपागमयः (जनम्) लोकम् (अमित्रयन्तम्) उपमानादाचारे। पा० ३।१।१०। अमित्र-क्यच्, शतृ। नच्छन्दस्य पुत्रस्य। पा० ७।४।३५। इति ईत्वस्य आत्वस्य च निषेधः। सांहितिको दीर्घः। अमित्रः शत्रुः स इवाचरन्तम् (उरुम्) विस्तीर्णम् (देवेभ्यः) विजिगीषुभ्यः (अकृणोः) अकार्षीः (उ) समुच्चये (लोकम्) स्थानम् ॥

Translation

3. Like a fearful wild beast, wandering, mountain-staying, from distant
   distance may he come hither; sharpening, O Indra, [thy] missile (?
   sṛká), [thy] keen rim, smite away the foes, push away the scorners.

Notes

The first half-verse was read above as 26. 2 b, c. The verse is RV.
x. 180. 2, TS. i. 6. 12⁴ (as noted under the preceding verse), and also
SV. ii. 1223, MS. iv. 12. 3, VS. xviii. 71; their only variant is at
jagamyāt in b, for which TS. has jagāmā, and all the rest
jaganthā. The comm. takes sṛka as an adj., = saraṇaśīla. ⌊Cf.
Knauer’s Index to MGS., p. 153.⌋ ⌊For use by Kāuś., see under vs. 2.⌋
Vāit. (29. 5) uses the verse in the agnicayana, in the covering of the
first layers.

Like a dread wild beast roaming on the mountain, may he. approach us from the farthest distance. Whetting thy bolt and thy sharp blade, O Indra, crush down our foes and scatter those who hate us.

मृ॒गः। न। भी॒मः। कु॒च॒रः। गि॒रि॒ऽस्थाः। प॒रा॒ऽवतः॑। आ। ज॒ग॒म्या॒त्। पर॑स्याः। सृ॒कम्। स॒म्ऽशाय॑। प॒विम्। इ॒न्द्र॒। ति॒ग्मम्। वि। शत्रू॑न्। ता॒ढि॒। वि। मृधः॑। नु॒द॒स्व॒। ८९.३।

• इन्द्रः
• भृगुः
• त्रिष्टुप्
• क्षत्रभृदग्नि सूक्त

राजा के धर्म का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र) हे राजन् ! (भीमः) भयानक (कुचरः) टेढ़े चलनेवाले [ऊँचे-नीचे, दायें-बायें जानेवाले] (गिरिष्ठाः) पहाड़ों पर रहनेवाले (मृगः न) [आखेट ढूँढ़नेवाले] सिंह आदि के समान आप (परावतः) समीप देश और (परस्याः) दूर दिशा से (आ जगम्यात्) आते रहें। (तिग्मम्) उत्साहवाले (सृकम्) बाण और (पविम्) वज्र को (संशाय) तीक्ष्ण करके (शत्रून्) शत्रुओं को (वि) विशेष कर (ताढि) ताड़ना कर और (मृधः) हिंसकों को (वि नुदस्व) निकाल दे ॥३॥

भावार्थभाषाः - राजा सिंह के समान पराक्रमी होकर शस्त्र-अस्त्रों को तीक्ष्ण करके शत्रुओं को जीत प्रजा को सुखी रक्खे ॥३॥ यह मन्त्र ऋग्वेद में है−१०।१८–०।२। और यजु० १८।७१। इस मन्त्र का पूर्वार्द्ध आ चुका है-अथर्व० ७।२६।२ ॥

टिप्पणी: ३−(सृकम्) सृवृभू०। उ० ३।४१। सृ गतौ-कक्। बाणम् (संशाय) शो तनूकरणे−ल्यप्। तीक्ष्णीकृत्य (पविम्) वज्रम्-निघ० २।२०। (इन्द्र) परमैश्वर्यवन् राजन् (तिग्मम्) अ० ४।२७।७। तिग्मं तेजतेरुत्साहकर्मणः-निघ० १०।६। उत्साहवन्तम् (वि) विशेषेण (ताढि) तड आघाते-लोट्। छन्दस्युभयथा। पा० ३।४।१—१७। हेरार्धधातुकत्वाद् णिलोपः। ताडय (वि) विविधम् (मृधः) हिंसकान् (नुदस्व) प्रेरय। अन्यद् गतम्-अ० ७।२६।२ ॥