०६० रम्यं गृहम्

०६० रम्यं गृहम् ...{Loading}...

Whitney subject

60 (62). To the home: on returning or leaving.

VH anukramaṇī

रम्यं गृहम्।
१-७ ब्रह्मा। गृहाः, वास्तोष्पतिः। अनुष्टुप्, १ परानुष्टुप् त्रिष्टुप्।

Whitney anukramaṇī

[Brahman (ramyān gṛhān vāstospatīn aprārthayat).—saptarcam. vāstoṣpatyam. ānuṣṭubham: 1. parānuṣṭup triṣṭubh.]

Whitney

Comment

The first and third pādas are found in VS. iii. 41, as a second half-verse, and also in LśS. iii. 3. 1, ĀpśS. vi. 27. 5, śGS. iii. 7. For vasuvánis in a, all read vaḥ sumánās; in c, their reading gṛhā́n āí ’mi (LśS. emi, ĀpśS. ā ’gām) mánasā módamānaḥ (LśS. dāivena). Ppp. has a very different text: gṛhān emi mánasā modamāno ”rjaṁ bibhrad vasumatis sumedhā ’ghoreṇa cakṣuṣā mitriyeṇa gṛhāṇāṁ paśyaṅ paya ut tarāmi. ⌊HGS. (i. 29. 1 a) and Āp. (vi. 27. 3) have a verse whose c is our a (but Āp. has vaḥ suvaniḥ), and whose d is Ppp’s a (but Āp. has āi ’mi).⌋

Griffith

A parting traveller’s address to the houses of his village

०१ ऊर्जं बिभ्रद्वसुवनिः

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

ऊर्जं॒ बिभ्र॑द्वसु॒वनिः॑ सुमे॒धा अघो॑रेण॒ चक्षु॑षा मि॒त्रिये॑ण।
गृ॒हानैमि॑ सु॒मना॒ वन्द॑मानो॒ रम॑ध्वं॒ मा बि॑भीत॒ मत् ॥

०१ ऊर्जं बिभ्रद्वसुवनिः ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. Bearing sustenance (ū́rj), good-winning, very wise, with mild
    friendly eye, I come to the houses, well-willing, greeting; be quiet, be
    not afraid of me.
Notes

The first and third pādas are found in VS. iii. 41, as a second
half-verse, and also in LśS. iii. 3. 1, ĀpśS. vi. 27. 5, śGS. iii. 7.
For vasuvánis in a, all read vaḥ sumánās; in c, their
reading gṛhā́n āí ’mi (LśS. emi, ĀpśS. ā ’gām) mánasā módamānaḥ
(LśS. dāivena). Ppp. has a very different text: gṛhān emi mánasā
modamāno ”rjaṁ bibhrad vasumatis sumedhā ’ghoreṇa cakṣuṣā mitriyeṇa
gṛhāṇāṁ paśyaṅ paya ut tarāmi.
⌊HGS. (i. 29. 1 a) and Āp. (vi. 27. 3)
have a verse whose c is our a (but Āp. has vaḥ suvaniḥ), and
whose d is Ppp’s a (but Āp. has āi ’mi).⌋

Griffith

I, prudent, bringing power, a treasure-winner, with amicable eye that strikes no terror, Come, praising and kind-thoughted, to these houses: be not afraid of me, be glad and joyful.

पदपाठः

ऊर्ज॑म्। बिभ्र॑त्। व॒सु॒ऽवनिः॑। सु॒ऽमे॒धाः। अघो॑रेण। चक्षु॑षा। मि॒त्रिये॑ण। गृ॒हान्। आ। ए॒मि॒। सु॒ऽमनाः॑। वन्द॑मानः। रम॑ध्वम्। मा। बि॒भी॒त॒। मत्। ६२.१।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • वास्तोष्पतिः, गृहसमूहः
  • ब्रह्मा
  • परानुष्टुप्त्रिष्टुप्
  • रम्यगृह सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

कुवचन के त्याग का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (ऊर्जम्) पराक्रम (बिभ्रत्) धारण करता हुआ, (वसुवनिः) धन उपार्जन करनेवाला, (सुमेधाः) उत्तम बुद्धिवाला, (अघोरेण) अभयानक, (मित्रियेण) मित्र के (चक्षुषा) नेत्र से [देखता हुआ] (सुमनाः) सुन्दर मनवाला, (वन्दमानः) [तुम्हारे] गुण बखानता हुआ मैं (गृहान्) घर के लोगों में (आ एमि) आता हूँ। (रमध्वम्) तुम प्रसन्न होओ, (मत्) मुझ से (मा बिभीत) भय मत करो ॥१॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - स्त्री-पुरुष शरीर और आत्मा का बल और धन आदि पदार्थ प्राप्त करके बड़ी प्रीति से प्रसन्नचित्त रह कर गृहस्थाश्रम को सिद्ध करें ॥१॥ यह मन्त्र कुछ भेद से यजुर्वेद में है-अ० ३।४१ ॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: १−(ऊर्जम्) पराक्रमम् (बिभ्रत्) धारयन् (वसुवनिः) छन्दसि वनसनरक्षिमथाम्। पा० ३।२।२७। वसु+वन सम्भक्तौ-इन्। वसुनो धनस्य सम्भक्ता, उपार्जकः (सुमेधाः) अ० ५।११।११। सुबुद्धियुक्तः (अघोरेण) अभयानकेन (चक्षुषा) नेत्रेण पश्यन्ति शेषः (मित्रियेण) अ० २।२८।१। मित्र-घ। मित्रसम्बन्धिना (गृहान्) गृहस्थान् पुरुषान् (ऐमि) आगच्छामि (सुमनाः) शोभनज्ञानः (वन्दमानः) युष्मान् स्तुवन् (मा बिभीत) भयं मा प्राप्नुत (मत्) मत्तः ॥

०२ इमे गृहा

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

इ॒मे गृ॒हा म॑यो॒भुव॒ ऊर्ज॑स्वन्तः॒ पय॑स्वन्तः।
पू॒र्णा वा॒मेन॒ तिष्ठ॑न्त॒स्ते नो॑ जानन्त्वाय॒तः ॥

०२ इमे गृहा ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. These houses [are] kindly, rich in sustenance (ūrjas-), rich in
    milk, standing filled with what is pleasant; let them recognize us
    coming.
Notes

Ppp. reads in c vāmasya, and at the end jānatas.

Griffith

Let these delightful Houses that are rich in power and store of milk, Replete with wealth and standing firm, become aware of our approach.

पदपाठः

इ॒मे। गृ॒हाः। म॒यः॒ऽभुवः॑। ऊर्ज॑स्वन्तः। पय॑स्वन्तः। पू॒र्णाः। वा॒मेन॑। तिष्ठ॑न्तः। ते। नः॒। जा॒न॒न्तु॒। आ॒ऽय॒तः। ६२.२।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • वास्तोष्पतिः, गृहसमूहः
  • ब्रह्मा
  • अनुष्टुप्
  • रम्यगृह सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

कुवचन के त्याग का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (इमे) यह (गृहाः) घर के लोग (मयोभुवः) आनन्द देनेवाले, (ऊर्जस्वन्तः) बड़े पराक्रमी, (पयस्वन्तः) उत्तम जल, दुग्ध आदिवाले, (वामेन) उत्तम धन से (पूर्णाः) भरपूर (तिष्ठन्तः) खड़े हुए हैं। (ते) वे लोग (आयतः) आते हुए (नः) हमको (जानन्तु) जानें ॥२॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - घर के लोग बाहिर से आये हुए गृहस्थों और अतिथियों का यथावत् सत्कार करें ॥२॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: २−(इमे) (गृहाः) गृहस्थाः (मयोभुवः) अ० १।५।१। सुखस्य भावयितारः (ऊर्जस्वन्तः) अ० ३।१२।२। प्रभूतपराक्रमिणः (पयस्वन्तः) उत्तमजलदुग्धादिसमृद्धाः (पूर्णाः) समृद्धाः (वामेन) प्रशस्येन धनेन। वामः प्रशस्यः-निघ० ३।८। (तिष्ठन्तः) (ते) गृहाः (जानन्तु) अवबुध्यन्ताम् (आयतः) इण् गतौ-शतृ। आगच्छतः ॥

०३ येषामध्येति प्रवसन्येषु

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

येषा॑म॒ध्येति॑ प्र॒वस॒न्येषु॑ सौमन॒सो ब॒हुः।
गृ॒हानुप॑ ह्वयामहे॒ ते नो॑ जानन्त्वाय॒तः ॥

०३ येषामध्येति प्रवसन्येषु ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. On whom the absent one thinks (adhi-i), in whom is abundant
    well-willing—the houses we call on; let them recognize us coming.
Notes

The verse is VS. iii. 42, and also found in ĀpśS. vi. 27. 3, śGS. iii. 7
(both these agreeing in text with VS.), LśS. iii. 3. 1, HGS. i. 29. 1.
VS. reads at the end jānatás for āyatás (like Ppp. in 2 d; but
Ppp. in this verse has āyatas); LśS. has eṣu for yeṣu in b,
hūyāmahe in c, and jāna (misprint?) at the end; HGS. has eti
for yesu, babhus for bahus in b, and jānatas at the end. ⌊Cf.
also MGS. i. 14. 5 and p. 155, under yeṣv a-.⌋ The comm. glosses
adhyeti with smarati.

Griffith

These Houses we invoke, whereon the distant exile sets his thought, Wherein dwells many a friendly heart: let them beware of our approach.

पदपाठः

येषा॑म्। अ॒धि॒ऽएति॑। प्र॒ऽवस॑न्। येषु॑। सौ॒म॒न॒सः। ब॒हुः। गृ॒हान्। उप॑। ह्व॒या॒म॒हे॒। ते। नः॒। जा॒न॒न्तु॒। आ॒ऽय॒तः। ६२.३।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • वास्तोष्पतिः, गृहसमूहः
  • ब्रह्मा
  • अनुष्टुप्
  • रम्यगृह सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

कुवचन के त्याग का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (प्रवसन्) परदेश बसता हुआ मनुष्य (येषाम्) जिन [गृहस्थों] का (अध्येति) स्मरण करता है, और (येषु) जिन में (बहुः) अधिक (सौमनसः) प्रीतिभाव है, (गृहान्) उन घरवालों को (उप ह्वयामहे) हम प्रीति से बुलाते हैं, (ते) वे लोग (आयतः) आते हुए (नः) हमको (जानन्तु) जानें ॥३॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जिस प्रकार परदेश गया हुआ पुरुष प्रीति से घरवालों का स्मरण करता रहता है, वैसे ही घरवाले प्रीति से उसका स्मरण रक्खें ॥३॥ यह मन्त्र कुछ भेद से यजुर्वेद में है−३।४२। और संस्कारविधि गृहाश्रम प्रकरण में भी आया है ॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ३−(येषाम्) गृहस्थानाम् (अध्येति) इक् स्मरणे। अधीगर्थदयेशां कर्मणि। पा० ३।२।५२। इति कर्मणि षष्ठी। स्मरणं करोति (प्रवसन्) देशान्तरे वसन् पुरुषः (येषु) गृहेषु (सौमनसः) अ० ३।३०।७। सुप्रीतिभावः (बहुः) अधिकः (गृहान्) गृहस्थान् पुरुषान् (उप) सत्कारेण (ह्वयामहे) आह्वयामः। अन्यत् पूर्ववत्-म० २ ॥

०४ उपहूता भूरिधनाः

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

उप॑हूता॒ भूरि॑धनाः॒ सखा॑यः स्वा॒दुसं॑मुदः।
अ॑क्षु॒ध्या अ॑तृ॒ष्या स्त॒ गृहा॒ मास्मद्बि॑भीतन ॥

०४ उपहूता भूरिधनाः ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. Called on [are] they of much riches, companions, enjoying sweets
    together; be ye hungerless, thirstless; ye houses, be not afraid of us.
Notes

Ppp. has svādusaṁnaras at end of b, and its second half-verse is
ariṣṭās sarvapūrṇā gṛhā nas santu sarvadā. Āp. and HGS. (as above)
have our a, b, and a c-d like that of Ppp., save sarvapūruṣās
for -pūrṇās (HGS. also bhūrisakhās in a).

Griffith

Thus greeted, ye of ample wealth, friends who enjoy delightful sweets. Be ever free from hunger, free from thirst! Ye Houses, fear us not.

पदपाठः

उप॑ऽहूताः। भूरि॑ऽधनाः। सखा॑यः। स्वा॒दुऽसं॑मुदः। अ॒क्षु॒ध्याः। अ॒तृ॒ष्याः। स्त॒। गृहाः॑। मा। अ॒स्मत्। बि॒भी॒त॒न॒। ६२.४।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • वास्तोष्पतिः, गृहसमूहः
  • ब्रह्मा
  • अनुष्टुप्
  • रम्यगृह सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

कुवचन के त्याग का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (भूरिधनाः) बड़े धनी, (स्वादुसंमुदः) स्वादिष्ठ पदार्थों से आनन्द करनेवाले (सखायः) मित्र लोग (उपहूताः) स्वागत किये गये हैं। (गृहाः) हे घर के लोगो ! (अक्षुध्याः, अतृष्याः, स्त) तुम भूखे-प्यासे मत रहो, (अस्मत्) हम से (मा बिभीतन) मत भय करो ॥४॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - बाहिर से आये हुए और घरवाले सब पुरुष प्रसन्न होकर परस्पर आनन्द करें ॥४॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ४−(उपहूताः) सत्कारेण प्रार्थिताः (भूरिधनाः) प्रभूतधनाः (सखायः) सुहृदः (स्वादुसंमुदः) स्वादुभी रोचकैः पदार्थैः संमोदमानाः (अक्षुध्याः) तदर्हति। पा० ५।१।६३। इत्यर्थे। छन्दसि च। पा० ५।१।६७। क्षुध्-य−प्रत्ययः। क्षुधं बुभुक्षामर्हन्तीति क्षुध्याः, न क्षुध्या अक्षुध्याः। क्षुधारहिताः (अतृष्याः) पूर्ववत् तृष्-य प्रत्ययः। तृष्णारहिताः (स्त) भवत (गृहाः) गृहस्थाः (अस्मत्) अस्मत्तः (मा बिभीतन) ञिभी भये लोटि तस्य तनादेशः। भयं मा प्राप्नुत ॥

०५ उपहूता इह

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

उप॑हूता इ॒ह गाव॒ उप॑हूता अजा॒वयः॑।
अथो॒ अन्न॑स्य की॒लाल॒ उप॑हूतो गृ॒हेषु॑ नः ॥

०५ उपहूता इह ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. Called on here [are] the kine, called on the goats and sheep;
    likewise [is] the sweet drink of food called on in our houses.
Notes

The majority of authorities read ṇaḥ at the end (our E.O.R. have n);
both editions give naḥ with the minority, and with the other texts
(VS. iii. 43; Āp. vi. 27. 3; LśS. iii. 3. 1; śGS. iii. 3, 7; HGS. i. 29.
1); the only variant is in LśS., yo rasas for kīlālas in c.

Griffith

Kind greeting to the cattle here, kind greeting to the goats and sheep! Then, of the food within our homes, kind greeting to the plea- sant drink!

पदपाठः

उप॑ऽहूताः। इ॒ह। गावः॑। उप॑ऽहूताः। अ॒ज॒ऽअ॒वयः॑। अथो॒ इति॑। अन्न॑स्य। की॒लालः॑। उप॑ऽहूतः। गृ॒हेषु॑। नः॒। ६२.५।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • वास्तोष्पतिः, गृहसमूहः
  • ब्रह्मा
  • अनुष्टुप्
  • रम्यगृह सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

कुवचन के त्याग का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (इह) यहाँ पर (नः) हमारे (गृहेषु) घरों में (गावः) गौएँ (उपहूताः) आदर से बुलायी गयीं, और (अजावयः) भेड़-बकरी (उपहूताः) पास में बुलायी गयीं होवें। (अथो) और भी (अन्नस्य) अन्न का (कीलालः) रसीला पदार्थ (उपहूतः) पास लाया गया हो ॥५॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - मनुष्य दूधवाले गौ आदि पशु और भोजन के उत्तम पदार्थ संग्रह करके परस्पर रक्षा करें ॥५॥ यह मन्त्र यजुर्वेद में है−३।४३। और संस्कारविधि गृहाश्रमप्रकरण में भी आया है ॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ५−(उपहूताः) सत्कारेण समीपे वा प्राप्ताः (इह) गृहाश्रमे (गावः) गवादिदुग्धपशवः (उपहूताः) (अजावयः) अजाश्च अवयश्च (अथो) अपि (अन्नस्य) भोजनस्य (कीलालः) अ० ४।११।१०। सारपदार्थः (उपहूतः) (गृहेषु) गेहेषु (नः) अस्माकम् ॥

०६ सूनृतावन्तः सुभगा

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

सू॒नृता॑वन्तः सु॒भगा॒ इरा॑वन्तो हसामु॒दाः।
अ॑तृ॒ष्या अ॑क्षु॒ध्या स्त॒ गृहा॒ मास्मद्बि॑भीतन ॥

०६ सूनृतावन्तः सुभगा ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. Be ye just here; go not after; adorn yourselves with all forms; I
    shall come along with what is excellent; become ye more abundant through
    me.
Notes

‘Go not after’: that is, ‘do not follow me as I go away’ (so the comm.).
The verse is used in Kāuś. (23. 6) in the ceremony of house-building, on
the breaking of previous silence; and again (24. 16), in a rite for
prosperity, by one setting out on a journey, contemplating the house and
its occupants.

Griffith

Full of refreshment, full of charms, of laughter and felicity, Be ever free from hunger, free from thirst! Ye Houses, fear us not. Stay here, and come not after me: prosper in every form and shape. With happy fortune will I come! Grow more abundant still through me!

पदपाठः

सू॒नृता॑ऽवन्तः। सु॒ऽभगाः॑। इरा॑ऽवन्तः। ह॒सा॒मु॒दाः। अ॒तृ॒ष्याः। अ॒क्षु॒ध्याः। स्त॒। गृहाः॑। मा। अ॒स्मत्। बि॒भी॒त॒न॒। ६२.६।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • वास्तोष्पतिः, गृहसमूहः
  • ब्रह्मा
  • अनुष्टुप्
  • रम्यगृह सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

कुवचन के त्याग का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (सूनृतावन्तः) प्रिय सत्य वचनवाले, (सुभगाः) बड़े ऐश्वर्यवाले, (इरावन्तः) उत्तम भोजनवाले, (हसामुदाः) हँस-हँस कर प्रसन्न करनेवाले, (गृहाः) हे घर के लोगो ! तुम (अतृष्याः, अक्षुध्याः स्त) प्यासे-भूखे मत रहो, (अस्मत्) हम से (मा बिभीतन) मत भय करो ॥६॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य परस्पर सत्यभाषी, धर्मात्मा होते हैं, वे ही ऐश्वर्य बढ़ाकर सदा प्रसन्न रहते हैं ॥६॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ६−(सूनृतावन्तः) अ० ३।१२।२। सत्यप्रियवाग्युक्ताः (सुभगाः) शोभनैश्वर्यवन्तः (इरावन्तः) अन्नवन्तः-निघ० २।७। (हसामुदाः) हस हसने-क्विप+मुद मोदे क, अन्तर्गतण्यर्थः। हासेन मोदयमानाः। अन्यत् पूर्ववत्-म० ४ ॥

०७ इहैव स्त

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

इ॒हैव॑ स्त॒ मानु॑ गात॒ विश्वा॑ रू॒पाणि॑ पुष्यत।
ऐष्या॑मि भ॒द्रेणा॑ स॒ह भूयां॑सो भवता॒ मया॑ ॥

०७ इहैव स्त ...{Loading}...

Whitney

इ॒हैव स्त॒ मानु॑ गात॒ विश्वा॑ रू॒पाणि॑ पुष्यत ।
ऐष्या॑मि भ॒द्रेणा॑ स॒ह भूयां॑सो भवता॒ मया॑ ॥७॥

Griffith

इ॒हैव स्त॒ मानु॑ गात॒ विश्वा॑ रू॒पाणि॑ पुष्यत ।
ऐष्या॑मि भ॒द्रेणा॑ स॒ह भूयां॑सो भवता॒ मया॑ ॥७॥

पदपाठः

इ॒ह। ए॒व। स्त॒। मा। अनु॑। गा॒त॒। विश्वा॑। रू॒पाणि॑। पु॒ष्य॒त॒। आ। ए॒ष्या॒मि॒। भ॒द्रे॑ण। स॒ह। भूयां॑सः। भ॒व॒त॒। मया॑। ६२.७।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • वास्तोष्पतिः, गृहसमूहः
  • ब्रह्मा
  • अनुष्टुप्
  • रम्यगृह सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

कुवचन के त्याग का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (इह एव) यहाँ ही (स्त) रहो, (अनु) पीछे-पीछे (मा गात) मत चलो, (विश्वा) सब (रूपाणि) रूपवाली वस्तुओं को (पुष्यत) पुष्ट करो। (भद्रेण सह) कुशल के साथ (आ एष्यामि) मैं आऊँगा, [फिर] (मया) मेरे साथ (भूयांसः) अधिक-अधिक होकर (भवत) रहो ॥७॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - मनुष्य परदेश जाने पर प्रतिज्ञा करके स्वदेशवृद्धि की चिन्ता रक्खे ॥७॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ७−(इह) अत्र (एव) (स्त) भवत (अनु) मम पश्चात् (मा गात) इण् गतौ-माङि लुङि रूपम्। मा गच्छत (विश्वा) सर्वाणि (रूपाणि) रूपवन्ति निरूप्यमाणानि वा पुत्रादीनि वस्तूनि (पुष्यत) समर्धयत (ऐष्यामि) आगमिष्यामि (भद्रेण) कुशलेन (सह) सहितः (भूयांसः) अतिप्रभूताः (भवत) (मया) पुनरागतेन ॥