०५४ अध्यापकविघ्नशमनम्

54 (56, 57. 1). Extolling verse and chant.

अध्यापकविघ्नशमनम्।
(१-२) १ ब्रह्मा, २ भृगुः। १ ऋक्सामनी, २ इन्द्र। अनुष्टुप्।

[vs. 1. Brahman.—ṛksāmadevatyam. ānuṣṭubham.—vs. 2, and 55. 1. Bhṛgu.—dvyṛcam. āindram. ānuṣṭubham.]

Comment

Notwithstanding the close relationship of the two verses reckoned in our edition as constituting this hymn, and their discordance with the following verse (our 55), the Anukr. and some of the mss. (and hence the comm. and SPP’s text) take our vs. 1 as a whole hymn, and our vs. 2 and hymn 55 as together one hymn; and this is probably to be accepted as the true traditional division.* Pāipp. has our two verses in xx., but in different places. Kāuś. (42. 9-10), in a rite for the gaining of wealth by teachers (adhyāpakānām arthārjanavighnaśamanārtham, comm., p. 402, end), gives as pratīka simply ṛcaṁ sāma, which would imply either or both verses; Dārila explains dvābhyām ‘with two,’ which might mean either hymns or verses. The comm. ⌊p. 41011⌋ appears to regard vs. 2 (57. 1) as intended in rule 9, and both vs. 1 and vs. 2 (56 and 57) in rule 10. *⌊The decad-division comes between vss. 1 and 2: cf. p. 389.⌋

Translations

Translated: Muir, iii2. 4; Henry, 21, 81; Griffith, 1. 352.

A charm to obtain knowledge of the Veda

Translation

1. To verse (ṛ́c), to chant (sā́man) we sacrifice, by (both) which
   men perform rites (kárman); these bear rule at the seat (sádas);
   they hand (yam) the offering to the gods.

Notes

The verse is SV. i. 369, which, however, reads yacāmahe in a,
kṛṇváte in b, ví té for eté in c, and vakṣataḥ in d;
GGS. iii. 2. 48, giving the pratīka, has yajāmahe. Ppp. also has
kṛṇvate and vi te, but yachatām at the end. The comm. explains
sadasi by etannāmake maṇḍape.

2 (57. 1). When (yád) I have asked verse ⌊and⌋ chant ⌊respectively⌋
for oblation ⌊and⌋ force, ⌊and⌋ sacrificial formula (yájus) for
strength, let not therefore this Veda, asked, injure me, O lord of might
(śácī-).

The construction of the six bare accusatives in the first line is made
in accordance with the comm., and appears perhaps the most probable,
though not beyond question. ⌊In c, Ppp. has bhūtir⌋ but whether
for eṣa or for tasmāt is not clear from R’s note.⌋

We worship holy Verse and Song, by which they carry out their acts, Shining in order’s seat these twain present the sacrifice to Gods.

ऋच॑म्। साम॑। य॒जा॒म॒हे॒। याभ्या॑म्। कर्मा॑णि। कु॒र्वते॑। ए॒ते इति॑। सद॑सि। रा॒ज॒तः॒। य॒ज्ञम्। दे॒वेषु॑। य॒च्छ॒तः॒। ५६.१।

• ऋक्सामनी
• ब्रह्मा
• अनुष्टुप्
• विघ्नशमन सूक्त

वेद विद्या के ग्रहण का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (ऋचम्) स्तुति विद्या [ईश्वर से लेकर समस्त पदार्थों के ज्ञान] (साम) दुःखनाशक मोक्ष विद्या का (यजामहे) हम सत्कार करते हैं, (याभ्याम्) जिन दोनों के द्वारा (कर्माणि) कर्मों को (कुर्वते) वे [सब प्राणी] करते हैं। (एते) यह दोनों (सदसि) [संसार रूपी] बैठक में (राजतः) विराजते हैं और (देवेषु) विद्वानों के बीच (यज्ञम्) सङ्गति (यच्छतः) दान करते हैं ॥१॥

भावार्थभाषाः - सब मनुष्य वेद द्वारा विद्या प्राप्त करके संसार में प्रतिष्ठित होवें ॥१॥

टिप्पणी: १−(ऋचम्) ऋच स्तुतौ-क्विप्। ऋग् वाङ्नाम-निघ० १।११। ऋगर्चनी-निरु० १।८। स्तुतिविद्याः। ईश्वरमारभ्य समस्तपदार्थज्ञानम् (साम) सातिभ्यां मनिन्मनिणौ। उ० ४।१५३। षो अन्तकर्मणि-मनिन्। साम सम्मितमृचास्यतेर्वर्चा सममेन इति नैदानाः-निरु० ७।१२। दुःखनाशिकां मोक्षविद्याम् (याभ्याम्) ऋक्सामाभ्याम् (कर्माणि) कर्तव्यानि (कुर्वते) कुर्वन्ति प्राणिनः (एते) ऋक्सामे (सदसि) संसाररूपे समाजे (राजतः) दीप्येतेः (यज्ञम्) सङ्गतिकरणम् (देवेषु) विद्वत्सु (यच्छतः) दत्तः ॥

ऋचं॒ साम॒ यदप्रा॑क्षं ह॒विरोजो॑ यजु॒र्बल॑म्।
ए॒ष मा॒ तस्मा॒न्मा हिं॑सी॒द् वेदः॑ पृ॒ष्टः श॑चीपते ॥२॥

As I have asked about Verse, Song, Sacrifice, strength, force,. Yajus-text, So never let this lore that I have sought forsake me, Lord of Might!

ऋच॑म्। साम॑। यत्। अप्रा॑क्षम्। ह॒विः। ओजः॑। यजुः॑। बल॑म्। ए॒षः। मा॒। तस्मा॑त्। मा। हिं॒सी॒त्। वेदः॑। पृ॒ष्टः। श॒ची॒ऽप॒ते॒। ५७.१।

• इन्द्रः
• भृगुः
• अनुष्टुप्
• मार्गस्वस्त्य अयन सूक्त

वेद विद्या के ग्रहण का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) जिस लिये (ऋचम्) पदार्थों की स्तुतिविद्या (साम) दुःखनाशक मोक्षविद्या और (यजुः) विद्वानों के सत्कार, विद्यादान और पदार्थों के सङ्गतिकरण द्वारा (हविः) ग्राह्यकर्म, (ओजः) मानसिक बल और (बलम्) शारीरिक बल को (अप्राक्षम्) मैंने पूँछा है [विचारा है]। (तस्मात्) इसलिये, (शचीपते) हे वाणी वा कर्म वा बुद्धि के रक्षक आचार्य ! (एषः) यह (पृष्टः) पूछा हुआ (वेदः) वेद (मा) मुझको (मा हिंसीत्) न दुःख देवे ॥२॥

भावार्थभाषाः - मनुष्य विचारपूर्वक वेदों का अध्ययन करके उत्तम कर्म से मानसिक और शारीरिक बल बढ़ाकर आनन्दित होवें ॥२॥

टिप्पणी: २−(ऋचम्) म० १। पदार्थस्तुतिविद्याम् (साम) म० १। दुःखनाशिकां मोक्षविद्याम् (यत्) यस्मात्कारणात् (अप्राक्षम्) प्रच्छ ज्ञीप्सायाम्-लुङ्, द्विकर्मकः। प्रश्नेन विचारितवानस्मि (हविः) ग्राह्यं कर्म (ओजः) मानसं बलम् (यजुः) अर्तिपॄवपियजि०। उ० २।११७। इति यज देवपूजासङ्गतिकरणदानेषु-उसि। यजुर्यजतेः-निरु० ७।१२। विदुषां सत्कारं विद्यादानं पदार्थसङ्गतिकरणं च (बलम्) शरीरबलम् (एषः) प्रसिद्धः (मा हिंसीत्) मा दुःखयेत् (तस्मात्) कारणात् (मा) माम् (वेदः) अ० ७।२८।१। ईश्वरोक्तज्ञानम् (पृष्टः) विचारितः। अधीतः (शचीपते) शची=वाक्-निघ० १।११। कर्मः−२।१। प्रज्ञा ३।९। हे वाचः कर्मणः प्रज्ञायाः पालक ॥