०३९ आपः

39 (40). In praise of Sarasvant (?).

आपः।
१ प्रस्कण्वः। आपः, सुपर्णः वृषभः त्रिष्टुप्।

[Praskaṇva.—mantroktadevatyam. trāiṣṭubham.]

Comment

Found also in Pāipp. xx. Kāuś. (24. 9) employs it in a rite for prosperity, with offering to Indra of the omentum of a best bull; the verse is reckoned (note to 19. 1) to the puṣṭika mantras.

Translations

Translated: Henry, 14, 69; Griffith, i. 344.

A sacrificial charm for rain and prosperity

Translation

1. [Him], the heavenly eagle, milky, great, embryo of the waters, bull
   of the herbs, gratifying with rain from close by (?), in our cow-stall
   standing in wealth may [one] establish.

Notes

The first three pādas are, with variants, RV. i. 164. 52 a, b, c
(also TS. iii. 1. 11³). Our very senseless payasám in a is RV.
vāyasám (TS. vay-); our vṛṣabhám (so TS.) in b is RV.
darśatám; and RV. (not TS.) has vṛṣṭíbhis in c. Then, for d,
RV. has sárasvantam ávase johavīmi (TS. nearly the same), which makes
the whole verse one consistent construction; our d fits very badly.
Ppp. reads samudram for suparṇam in a, and has, for c, d,
abhīptaṁ rayyā tapanti sarasvantaṁ rahiṣṭhyā (i.e. rayiṣṭhām)
sādaye ’ha. The comm. understands Sarasvant to be intended throughout
the verse, and supplies indras as subject for the concluding verb;
abhīpatas he explains variously: sarvataḥ saṁgatā āpo ‘smin or
abhipatanaśīlān vṛṣṭikāmān sarvaprāṇinaḥ. Henry renders “those who
invoke him.”

May he establish in our home the master of riches, gladdening with rain in season, Mighty, strong-winged, celestial, dropping moisture, Bull of the plants and embryo of waters.

दि॒व्यम्। सु॒ऽप॒र्णम्। प॒य॒सम्। बृ॒हन्त॑म्। अ॒पाम्। गर्भ॑म्। वृ॒ष॒भम्। ओष॑धीनाम्। अ॒भी॒प॒तः। वृ॒ष्ट्या। त॒र्पय॑न्तम्। आ। नः॒। गो॒ऽस्थे। र॒यि॒ऽस्थाम्। स्था॒प॒य॒ति॒। ४०.१।

• सुपर्णः, वृषभः
• प्रस्कण्वः
• त्रिष्टुप्
• आपः सूक्त

विद्वानों के गुणों का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (दिव्यम्) दिव्य गुणवाले, (पयसम्) गतिवाले, (बृहन्तम्) विशाल, (अपाम्) अन्तरिक्ष के (गर्भम्) गर्भसमान बीच में रहनेवाले, (ओषधीनाम्) अन्न आदि ओषधियों के (वृषभम्) बरसानेवाले, (अभीपतः) सब ओर जलवाले मेघ से (वृष्ट्या) वृष्टिद्वारा (तर्पयन्तम्) तृप्त करनेवाले, (रयिष्ठाम्) धन के बीच ठहरनेवाले, (सुपर्णम्) सुन्दर किरणोंवाले सूर्य के समान विद्वान् पुरुष को (नः) हमारे (गोष्ठे) गोठ वा वार्तालाप स्थान में (आ) लाकर (स्थापयाति) [यह पुरुष] स्थान देवे ॥१॥

भावार्थभाषाः - जैसे सूर्य सब लोकों के बीच ठहर कर भूगोल आदि लोकों को प्रकाश, वृष्टि आदि से सुखी करता है, वैसे ही जो विद्वान् ज्ञान और उपदेश से सब जनों को आनन्दित करे, उसका सब लोग आदर करें ॥१॥ यह मन्त्र कुछ भेद से ऋग्वेद में है-१।१६४।५२ ॥

टिप्पणी: १−(दिव्यम्) दिव्यगुणम् (सुपर्णम्) रश्मियुक्तसूर्यतुल्यं विद्वांसम् (पयसम्) पय गतौ-असुन्, अर्शआद्यच्। गतिमन्तम् (बृहन्तम्) महान्तम् (अपाम्) अन्तरिक्षस्य-निघ० १।३। (गर्भम्) गर्भ इव मध्ये स्थितम् (वृषभम्) वर्षयितारं वर्धयितारम् (ओषधीनाम्) अन्नादीनाम् (अभीपतः) ऋक्पूरब्धूः०। पा० ५।४।७४। अभि+अप् शब्दाद्-अ। द्व्यन्तरुपसर्गेभ्योऽप ईत्। पा० ६।३।९७। अकारस्य ईत्वम्। ततस्तसिल्। अभितः सर्वत आपो यस्मिंस्तस्माद् मेघात् (वृष्ट्या) जलवर्षणेन (तर्पयन्तम्) हर्षयन्तम् (आ) आनीय (नः) अस्माकम् (गोष्ठे) वार्तालापस्थाने विद्वत्समाजे (रयिष्ठाम्) धने तिष्ठन्तम् (स्थापयाति) लेटि रूपम्। स्थापयेत् ॥