०३८ केवलः पतिः

38 (39). To win and fix a man’s love: with a plant.

केवलः पतिः।
१-५ अथर्वा। वनस्पतिः। अनुष्टुप्, ३ चतुष्पदा उष्णिक्।

[Atharvan.—pañcarcam. vānaspatyam. ānuṣṭubham: 3. 4-p. uṣṇiḥ.]

Comment

The first two verses of this hymn are found in Pāipp. xx., but in a fragmentary and corrupt condition; the remaining three, in iii. Used, according to Kāuś. (36. 12), with vi. 129, 139, in a rite concerning women; the plant is fastened to the head (of the woman ⌊so the comm.⌋), and she enters the village. (Keśava explains differently.) ⌊He regards a man as object of the rite (tasya śirasi baddhvā), as indeed the text of vs. 2 d requires.⌋

Translations

Translated: Weber, Ind. Stud. v. 249; Ludwig, p. 515; Grill, 59, 179; Henry, 14, 68; Griffith, i. 344; Bloomfield, 103, 546.

A maiden’s love-charm

Translation

1. I dig this remedy, me-regarding, greatly wailing, the returner of one
   going away, greeter of one coming.

Notes

Only the first half-verse is found in Ppp. The comm., after Kāuś.,
understands the remedy to be that named sāuvarcala,* “Sochal salt.”
Māmpaśyam he explains as either mām eva nārīm paśyat or mām eva
asādhāraṇyena patye pradarśayat; there can properly be no causative
force in -paśya. ⌊Weber suggests that māmpaśyam may be a misprint
for sā-; but the mss. of SPP. and W. all appear to have mā-, except
W’s Bp., which has sā-.⌋ The other difficult epithet, abhirorudam,
he makes no difficulty of explaining as if it contained the root rudh
instead of rud: patyuḥ anyanārīsaṁsargam abhito nirundhat! That might
be convenient, if admissible; the abhi with roruda is obscure:
perhaps ‘wailing at or after [me].’

*⌊But Kāuś., Dārila and Keśava, and the comm. seem to intend by
sāuvarcala a root or flower and not a salt decoction (cf. OB. vii.
195) therefrom. See Bloomfield’s note, p. 539. He observes that the
Sūtra does not here inspire us with confidence in its exactness.—See
further my addition to note on vs. 5.⌋

I dig this Healing Herb that makes my lover look on me and weep; That bids the parting friend return and kindly greets him as he comes.

इ॒दम्। ख॒ना॒मि॒। भे॒ष॒जम्। मा॒म्ऽप॒श्यम्। अ॒भि॒ऽरो॒रु॒दम्। प॒रा॒ऽय॒तः। नि॒ऽवर्त॑नम्। आ॒ऽय॒तः। प्र॒ति॒ऽनन्द॑नम्। ३९.१।

• आसुरी वनस्पतिः
• अथर्वा
• अनुष्टुप्
• केवलपति सूक्त

विवाह में प्रतिज्ञा का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - [हे स्वामिन् ! मैं वधू] (मांपश्यम्) लक्ष्मी के देखनेवाले [खोजनेवाले], (अभिरोरुदम्) परस्पर संगति देनेवाले, (परायतः) दूर जानेवाले के (निवर्तनम्) लौटानेवाले, (आयतः) आनेवाले के (प्रतिनन्दनम्) स्वागत करनेवाले (इदम्) इस [प्रतिज्ञारूप] (भेषजम्) भयनिवारक औषध को (खनामि) खोदती हूँ [प्रकट करती हूँ] ॥१॥

भावार्थभाषाः - जिस प्रकार वैद्य उत्तम ओषधि को खोद कर उपकार लेता है, इसी प्रकार वधू वर प्रतिज्ञा करके परस्पर सुख बढ़ावें ॥१॥

टिप्पणी: १−(इदम्) प्रतिज्ञारूपम् (खनामि) खननेन अन्वेषणेन प्राप्नोमि (भेषजम्) भयनिवारकमषौधम् (मांपश्यम्) इन्दिरा लोकमाता मा-अमर० १।२९। मा=लक्ष्मीः। पाघ्राध्माधेट्दृशः शः। पा० ३।१।१३७। इति दृशेः शप्रत्ययः। पाघ्राघ्मा०। पा० ७।३।७८। पश्यादेशः। तत्पुरुषे कृति बहुलम्। पा० ६।३।१४। इति द्वितीयाया अलुक्। मां लक्ष्मीं पश्यत् विलोकयत् (अभिरोरुदम्) अभि+रोरु+दम्। मीपीभ्यां रुः। उ० ४।१०१। इति रुङ् गतिरेषणयोः-रु+दा-क। अभिरोरोः, अभिगतेः परस्परसंगतेः प्रदम् (परायतः) परा+आङ्+इण् गतौ-शतृ। दूरंगच्छतः पुरुषस्य (निवर्त्तनम्) पुनरागमनकारणम् (आयतः) आगच्छतः पत्युः (प्रतिनन्दनम्) स्वागतकरम् ॥

Translation

2. Wherewith the Āsurī put down Indra from among the gods, therewith put
   I thee down, that I may be very dear ⌊fem.!⌋ to thee.

Notes

The comm. explains āsurī alternatively as asurasya māyā, and renders
ni cakre by yuddhe svādhīnaṁ kṛtavatī. ⌊Weber, Henry, and Bloomfield
understand this vs. as relating to Indra’s seduction by an āsurī: cf.
Oertel, JAOS. xix². 120.⌋ ⌊Ppp. corrupt, as noted above.⌋

This Herb wherewith the Asuri drew Indra downward from the Gods, With this same Herb I draw thee close that I may be most dear to thee.

येन॑। नि॒ऽच॒क्रे। आ॒सु॒री। इन्द्र॑म्। दे॒वेभ्यः॑। परि॑। तेन॑। नि। कु॒र्वे॒। त्वाम्। अ॒हम्। यथा॑। ते॒। असा॑नि। सुऽप्रि॑या। ३९.२।

• आसुरी वनस्पतिः
• अथर्वा
• अनुष्टुप्
• केवलपति सूक्त

विवाह में प्रतिज्ञा का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (येन) जिस [उपाय] से (आसुरी) बुद्धिमानों वा बलवानों के हित करनेवाली बुद्धि ने (इन्द्रम्) बड़े ऐश्वर्यवाले मनुष्य को (देवेभ्यः) उत्तम गुणों के लिये (परि) सब ओर से (निचक्रे) नियत किया था। (तेन) उसी [उपाय] से (अहम्) मैं (त्वम्) तुझको (नि कुर्वे) नियत करती हूँ, (यथा) जिस से मैं (ते) तेरी (सुप्रिया) बड़ी प्रीति करनेवाली (असानि) रहूँ ॥२॥

भावार्थभाषाः - जिस प्रकार मनुष्य पूर्वकाल में बुद्धि और बल द्वारा उत्तम गुण प्राप्त करते रहे हैं, उसी प्रकार दम्पती प्रयत्न करके परस्पर प्रीति के साथ उत्तम गुण प्राप्त करें ॥२॥

टिप्पणी: २−(येन) उपायेन (निचक्रे) नियतं कृतवती (आसुरी) अ० १।२४।१। असुः प्रज्ञा प्राणो वा-रो मत्वर्थीयः-असुरत्वं प्रज्ञावत्त्वं प्राणवत्त्वं वा-निरु० १०।३४। मायायामण्। पा० ४।४।१२४। असुर-अण्। प्रज्ञावतां बलवतां वा हिता माया प्रज्ञा-निघ० ३।९। (इन्द्रम्) परमैश्वर्ययुक्तं नरम् (देवेभ्यः) उत्तमगुणानां प्राप्तये (परि) सर्वतः (तेन) उपायेन (नि) नियतम् (कुर्वे) करोमि (त्वाम्) वरम् (अहम्) वधूः (यथा) (ते) तव (असानि) भवानि (सुप्रिया) सुप्रीतिकरा ॥

Translation

3. Correspondent (pratī́cī) to Soma art thou, correspondent also to the
   sun, correspondent to all the gods; as such we address ⌊acha-ā-vad⌋
   thee.

Notes

‘Correspondent,’ perhaps ‘a match for, as effective as’; Henry
translates: “looking in the face.” The comm. declares the plant
śan̄khapuṣpī to be addressed in the verse, and paraphrases pratīcī by
vaśīkaraṇārtham pratyag-añcanā. Ppp. inserts oṣadhe at end of a,
and reads anu for uta in b. The verse admits of being read,
artificially, as 7 × 4 = 28.

Thou art the peer of Soma, yea, thou art the equal of the Sun, The peer of all the Gods art thou: therefore we call thee hither– ward.

प्र॒तीची॑। सोम॑म्। अ॒सि॒। प्र॒तीची॑। उ॒त। सूर्य॑म्। प्र॒तीची॑। विश्वा॑न्। दे॒वान्। ताम्। त्वा॒। अ॒च्छ॒ऽआव॑दामसि। ३९.३।

• आसुरी वनस्पतिः
• अथर्वा
• चतुष्पदोष्णिक्
• केवलपति सूक्त

विवाह में प्रतिज्ञा का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - [हे वधू !] (प्रतीची) निश्चित ज्ञानवाली तू (सोमम्) चन्द्रमा को, (उत) और (प्रतीची) प्रतिज्ञापूर्वक मार्गवाली तू (सूर्यम्) सूर्य को, और (प्रतीची) प्रतिष्ठापूर्वक उपायवाली तू (विश्वान्) सब (देवान्) उत्तम गुणों को (असि-अससि) प्राप्त होती है, (ताम् त्वा) उस तुझको (अच्छावदामसि) हम स्वागत करके बुलाते हैं ॥३॥

भावार्थभाषाः - सब स्त्री-पुरुष चन्द्रसमान शान्तस्वभाव, सूर्यसमान तेजस्विनी और सर्वगुणवती वधू का यथावत् आदर करें ॥३॥

टिप्पणी: ३−(प्रतीची) प्रति+अञ्चु गतौ-क्विन्। अञ्चतेश्चोपसंख्यानम्। वा० पा० ४।१।६। ङीप्। अधः। पा० ६।४।१३८। अकारलोपः। चौ। पा० ६।४।२२२। पूर्वपदस्य दीर्घः। प्रति निश्चयेन गतिमती ज्ञानवती (सोमम्) चन्द्रम्, चन्द्रतुल्यशान्तस्वभावम् (असि) अससि स्थाने असि रूपम्। अस ग्रहणे गतौ च-लट्। गच्छसि। प्राप्नोषि (प्रतीची) प्रतिज्ञया गतिमती मार्गवती (उत) अपि च (सूर्यम्) सूर्यतुल्यप्रतापम् (प्रतीची) प्रति प्रतिष्ठया गतिमती प्रयत्नवती (विश्वान्) सर्वान् (देवान्) दिव्यगुणान् (ताम्) तथाभूताम् (त्वा) त्वां वधूम् (अच्छावदामसि) अ० ६।५९।३। अच्छ सत्कारेण आह्वयामः ॥

Translation

4. I am speaking; not thou; in the assembly verily do thou speak; mayest
   thou be mine wholly; mayest thou not make mention of other women.

Notes

Ppp. has, in a, vadāni mahattvam, and vadāni would be a
preferable reading, but it is given by only one of our mss. (D.) and
three of SPP’s, and is not admitted in either printed text. All the mss.
(except our I.) accent váda at end of b, which accent SPP.
accordingly properly enough accepts; the accent is no more anomalous
than that of kīrtáyās in d: which, however, we might regard as
imitated after 37. 1 d above, where the same half-verse is found
nearly unchanged.

I am the speaker here, not thou: speak thou where the assembly meets. Thou shalt be mine and only mine, and never mention other dames.

अ॒हम्। व॒दा॒मि॒। न। इत्। त्वम्। स॒भाया॑म्। अह॑। त्वम्। वद॑। मम॑। इत्। असः॑। त्वम्। केव॑लः। न। अ॒न्यासा॑म्। की॒र्तयाः॑। च॒न। ३९.४।

• आसुरी वनस्पतिः
• अथर्वा
• अनुष्टुप्
• केवलपति सूक्त

विवाह में प्रतिज्ञा का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (अहम्) मैं (न इत्) अभी (वदामि) बोल रही हूँ, (त्वम् त्वम्) तू तू (अह) भी (सभायाम्) सभा में (वद) बोल। (त्वम्) तू (केवलः) केवल (मम इत्) मेरा ही (असः) होवे, (चन) और (अन्यासाम्) दूसरी स्त्रियों का (न कीर्तयाः) तू न ध्यान करे ॥४॥

भावार्थभाषाः - वधू और वर पञ्चों के सन्मुख दृढ़ प्रतिज्ञा करके सदाचारी रह कर धर्म पर चलते रहें ॥४॥ इस मन्त्र का उत्तरार्द्ध भेद से आ चुका है-अ० ७।३७।१ ॥

टिप्पणी: ४−(अहम्) वधूः (वदामि) प्रतिजानामि (न) सम्प्रति-निरु० ७।३१। (इत्) एव (त्वम् त्वम्) वीप्सायां द्विर्वचनम् (सभायाम्) विद्वत्समाजे (अह) एव (वद) प्रतिजानीहि (मम) (इत्) एव। अन्यत्पूर्ववत् अ० ७।३७।१ ॥

Translation

5. If thou art either beyond people, or if beyond streams, may this
   herb, having as it were bound [thee], conduct thee in hither to me.

Notes

With tirojanám compare the oftener used atijanám*; the virtual
meaning is ‘in uninhabited regions.’ Ppp. makes better meter in c by
reading iyaṁ tvā mahyam oṣadhiḥ. The comm. curiously reads
tirocanam, “with concealed going” ⌊tiras and acanam⌋. The meter of
the second half-verse is too irregular to be passed unnoticed. *⌊See
OB. vii. 385 and BR. i. 94.⌋

⌊Henry, in his note, conjectures that a plant was fastened to the man
before his departure in order to ensure his return to the woman. Later,
1897, JA. 9. ix. 328, he cites a symbolic practice, reported by Prince
Henri d’Orléans from the Upper Irawadi: a young woman fastens a hempen
cord on the arm of her husband, who is about to be separated from her
for a time, and he does the like. This seems to him (and to me) to
confirm his view.—OB., under suvarcalā, reports that some assign to
the word the meaning “hemp.” Cf. my addition to note to vs. 1.⌋

With this hymn ends the third anuvāka, containing 16 hymns and 31
verses; the Anukr. quotations are, for the hymns, tṛtīyāntyāu ⌊cf.
anuvāka-note following h. 118⌋ ṣoḍaśa, and for the verses aṣṭāu
tisraś cā ’vabodhyās tṛtīye.

If thou art far away beyond the rivers, far away from men, This Herb shall seem to bind thee fast and bring thee back my prisoner.

यदि॑। वा॒। असि॑। ति॒रः॒ऽज॒नम्। यदि॑। वा॒। न॒द्यः᳡। ति॒रः। इ॒यम्। ह॒। मह्य॑म्। त्वाम्। ओष॑धिः। ब॒ध्द्वाऽइ॑व। नि॒ऽआन॑यत्। ३९.५।

• आसुरी वनस्पतिः
• अथर्वा
• अनुष्टुप्
• केवलपति सूक्त

विवाह में प्रतिज्ञा का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - [हे पति !] तू (यदि वा) चाहे (तिरोजनम्) मनुष्यों से अदृष्ट स्थान में (असि) है, (यदि वा) चाहे (नद्यः) नदियाँ (तिरः) बीच में हैं। (इयम्) यह [प्रतिज्ञारूप] (ओषधिः) ओषधि (मह्यम्) मेरे लिये (ह) ही (त्वाम्) तुझको (बध्वा इव) बाँध कर जैसे (न्यानयत्) लेआवे ॥५॥

भावार्थभाषाः - मनुष्य वाणिज्य, युद्ध आदि के लिये दूर परदेशों में जाकर अपने देश को लौटा करें ॥५॥ इति तृतीयोऽनुवाकः ॥

टिप्पणी: ५−(यदि वा) अथवा (असि) भवसि (तिरोजनम्) क्रियाविशेषणमेतत्। तिरोऽन्तर्हितोऽदृष्टो जनो यस्मिन्स्थाने तस्मिन् (यदि वा) (नद्यः) सरितः (तिरः) तिरोभूत्वा व्यवधानेन वर्तन्ते (इयम्) प्रतिज्ञारूपा (ह) एव (मह्यम्) मदर्थम् (त्वाम्) पतिम् (ओषधिः) (बद्ध्वा) निगृह्य (इव) (न्यानयत्) नयतेर्लेटि, अडागमः। नितरामानयेत् ॥