००३ आत्मा

3. Mystic.

आत्मा। १ अथर्वा (ब्रह्मवर्चसकामः) । आत्मा। त्रिष्टुप्,

[Atharvan (as above).—ātmadevatyam. trāiṣṭubham.]

Comment

Found also in Pāipp. xx., and in a whole series of other texts: TS. (i. 7. 122), MS. (i. 10. 3), ACS. (ii. 19. 32), KśS. (xxv. 6. 10), śśS. (iii. 17. 1). Kāuś. (15. 11) prescribes the use, with vi. 125 and vii. 110 and a couple of single verses from elsewhere (the comm. includes also vii. 4), in the battle incantations, while the king and his charioteer mount a new chariot; as to its medical employment with vii. 2, see under the latter. Vāit. (9. 15) uses the verse in the ‘sākamedha ceremony, on leaving the sacrificial hut.

Translations

Translated: Henry, 2, 48; Griffith, i. 328.

Translation

1. By this shape (viṣṭhá) generating exploits (kárvara), he verily,
   fiery, a wide way for space (? vára); he went up to meet the
   sustaining top (ágra) of the sweet; with his own self (tanū́) he sent
   forth (īraya-) a self.

Notes

The translation given is purely mechanical. With c compare iv. 32. 7
c. The comm., after a mystic explanation, gives as alternative
another, accordant with the use in Kāuś., making the verse relate to a
king who desires victory and mounts a new chariot. He understands
viṣṭhā as -ās; our pada-text reads vi॰sthā́ ⌊as does SPP’s⌋. The
other texts all agree with ours in a, b (but TS. understands
viṣṭhā́s, MS. viṣṭhā́); in c (cf. iv. 32. 7 c), all* have
dharúṇas, TS. accents práti, and MS. reads pratyán̄ (!) āit; for
d, TS.KśS. have svā́yāṁ yát tanúvāṁ tanū́m āírayata, and MS.AśS.śśS.
svā́ṁ yát tanū́ṁ tanvā̀m āírayata. Doubtless āirayata is the reading to
be given at the end of the verse in our text; it is accepted by SPP.,
being favored by the considerable majority of his authorities, as it is
of ours (Bp.W.T.R.p.m. -at; K. has -yanta). Ppp. has dharuṇe in
c. *⌊AśS.śśS. in fact have -am.⌋ ⌊KśS. has tanvām.⌋

१ अथर्वा (ब्रह्मवर्चसकामः) । आत्मा। त्रिष्टुप्, अ॒या वि॒ष्ठा ज॒नय॒न् कर्व॑राणि॒ स हि घृणि॑रु॒रुर्वरा॑य गा॒तुः ।
स प्र॒त्युदै॑द् ध॒रुणं॒ मध्वो॒ अग्रं॒ स्वया॑ त॒न्वाऽत॒न्वऽमैरयत ॥१॥

अ॒या। वि॒ऽस्था। ज॒नय॑न्। कर्व॑राणि। सः। हि। घृणिः॑। उ॒रुः। वरा॑य। गा॒तुः। सः। प्र॒ति॒ऽउदै॑त्। ध॒रुण॑म्। मध्वः॑। अग्र॑म्। स्वया॑। त॒न्वा᳡। त॒न्व᳡म्। ऐ॒र॒य॒त॒। ३.१।

• आत्मा
• अथर्वा
• त्रिष्टुप्
• आत्मा सूक्त

ब्रह्म के गुणों का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (अया विष्ठा) इस रीति से (कर्वराणि) कर्म्मों को (जनयन्) प्रकट करते हुए (सः) दुःखनाशक, (घृणिः) प्रकाशमान, (उरुः) विस्तीर्ण, (गातुः) पाने योग्य वा गाने योग्य प्रभु ने (हि) ही (वराय) उत्तम फल के लिये (मध्वः) ज्ञान के (धरुणम्) धारण योग्य (अग्रम्) श्रेष्ठपन को (प्रत्युदैत्) प्रत्यक्ष उदय किया है और (स्वया) अपनी (तन्वा) विस्तृत शक्ति से (तन्वम्) विस्तृत सृष्टि को (ऐरयत) प्रकट किया है ॥१॥

भावार्थभाषाः - जिस प्रकाशस्वरूप, दयामय परमात्मा ने हमारे सुख के लिये संसार रचा और वेदज्ञान दिया है, उसके उपकारों को विचारते हुए हम सदा सुधार करते रहें ॥१॥

टिप्पणी: १−(अया) अयैनेत्युपदेशस्य-निरु० ३।२१। अनया (विष्ठा) विभक्तेर्लुक्। विष्ठया। विविधं स्थित्या रीत्या (जनयन्) उत्पादयन् (कर्वराणि) कॄगॄशॄ०। उ० २।१२१। इति बाहुलकात् करोतेः ष्वरच्। कर्माणि-निघ० १।२। (सः) प्रसिद्धः (हि) अवधारणे (घृणिः) घृणिपृश्निपार्ष्णि०। ४।५२। घृ दीप्तौ-नि। दीप्यमानः (उरुः) विस्तीर्णः (वराय) वरणीयाय फलाय (गातुः) कमिमनिजनिगा०। उ० १।७३। इति गाङ् गतौ यद्वा गै गाने-नु। पदनाम-निघ० ४।१। गातुं गमनम्-निरु० ४।२१। प्राप्तव्यो गानयोग्यो वा परमेश्वरः (सः) षो अन्तकर्मणि-ड। दुःखनाशकः (प्रत्युदैत्) इण् गतौ-लुङि छान्दसं रूपम्, अन्तर्गतण्यर्थः। प्रत्यक्षेणोद्गमितवान् (धरुणम्) धारणीयम् (मध्वः) मधुनः। ज्ञानस्य (अग्रम्) सारम् (स्वया) स्वकीयया (तन्वा) विस्तृतशक्त्या (तन्वम्) विस्तृतां सृष्टिम् (ऐरयत) प्रेरितवान् ॥