१२७ यक्ष्मनाशनम्

127. Against various diseases: with a wooden amulet.

यक्ष्मनाशनम्।
१-३ भृग्वङ्गिराः। यक्ष्मनाशनम्, वनस्पतिः। अनुष्टुप्, ३ त्र्यवसाना षट्-पदा जगती।

[Bhṛgvan̄giras.—vānaspatyam uta yakṣmanāśanadevatyam. ānuṣṭubham: 3. 3-a. 6-p. jagatī.]

Comment

This hymn is not found in Pāipp. Kāuś. applies it (26. 33-39), with ii. 7, 25; vi. 85, 109; viii. 7, in a healing rite against various diseases (with this hymn specially the person treated is to be smeared by means of a splinter of palāśa, ib. 34; and the head of one seized by Varuṇa is to be anointed, ib. 39); and it is reckoned (note to 26. 1) to the takmanāśana gaṇa.

Translations

Translated: Zimmer, p. 386 (with comment on the diseases); Griffith, i. 315; Bloomfield, 40, 530.—See also Grohmann, Ind. Stud. ix. 396 ff.

Translation

1. Of the vidradhá, of the red balā́sa, O forest-tree, of the
   visálpaka, O herb, do thou not leave even a bit (? piśitá).

Notes

Or lóhitasya may be a separate disease (so rendered by Zimmer: the
comm. takes it as either “red” or “[a disease of] the blood”). The
form visálpaka is given here on the strength of SPP’s authorities
(among which living repeaters of the text are included), and of the
comm., which derives it from root sṛp (vividhaṁ sarpati), with
substitution of l for r; no manuscript is to be trusted to
distinguish lpa and lya, and, as the word is unknown save in this
hymn and in ix. 8 and xix. 44, there was nothing to show which was the
true reading. The comm. takes caturan̄gulapalāśavṛkṣa to be the tree
addressed, and vidradha as vidaraṇaśīlo vraṇaviśeṣaḥ; also piśita
as nidānabhūtaṁ duṣṭam māṅsam; and balāsa as kāsaśvāsādi. ⌊Our
P.M.E.I.O.R.K. combine visálpakasyoṣadhe in saṁhitā in c; and
this SPP. adopts in his text, and reports nothing to the contrary from
his authorities.⌋

Of abscess, of decline, of inflammation of the eyes. O Plant, Of penetrating pain, thou Herb, let not a particle remain.

वि॒ऽद्र॒धस्य॑। ब॒लास॑स्य। लोहि॑तस्य। व॒न॒स्प॒ते॒। वि॒ऽसल्प॑कस्य। ओ॒ष॒धे॒। मा। उत्। शि॒षः॒। पि॒शि॒तम्। च॒न। १२७.१।

• वनस्पतिः, यक्ष्मनाशनम्
• भृग्वङ्गिरा
• अनुष्टुप्
• यक्ष्मनाशन सूक्त

रोग के नाश का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (वनस्पते) हे वटादि वृक्ष ! (ओषधे) हे अन्न आदि ओषधि ! (विद्रधस्य) ज्ञाननाशक, हृदय के फोड़े के, (बलासस्य) बल के गिरानेवाले सन्निपात कफादि रोग के, (लोहितस्य) रुधिर विकार सूजन आदि के, (विसल्पकस्य) शरीर में फैलनेवाले हड़फूटन के (पिशितम् चन) थोड़े अंश को भी (मा उत शिषः) शेष मत छोड़ ॥१॥

भावार्थभाषाः - वैद्य रोगनिदान जानकर उत्तम परीक्षित ओषधियों से रोगनिवृत्ति करे ॥१॥

टिप्पणी: १−(विद्रधस्य) विदं ज्ञानं रध्यति हिनस्तीति, विद् ज्ञाने क्विप्+रध हिंसने पाके च−अच्। हृदयव्रणस्य। विद्रधेः (बलासस्य) अ० ४।९।८। सन्निपातश्लेष्मादिविकारस्य (लोहितस्य) रुहे रश्च लो वा। उ० ३।९४। इति रुह बीजजन्मनि प्रादुर्भावे च−इतन्, रस्य लः। प्रादुर्भावस्य। रुधिरविकारस्य (वनस्पते) वटादिवृक्ष (विसल्पकस्य) सृप सर्पणे−अच्, कन्, रस्य लः। शरीरे विसर्पणशीलस्य विसर्परोगस्य (ओषधेः) (मोच्छिषः) शिष्लृ विशेषणे−लुङ्। मोच्छेषय (पिशितम्) पिश अवयवे−क्त। अवयवम्। अंशम् (चन) किमपि ॥

Translation

2. The two testicles that are thine, O balā́sa, laid away in thine
   armpit (? kákṣa)—I know the remedy for that, the cīpúdru, a
   looking-upon.

Notes

By a blundering confusion of c and ś in transcription, in our text
and in the Index Verborum founded upon it, the form śīpúdru instead
of cī- has been adopted for this verse. The comm. reads cīpadru, and
calls it “a kind of tree having this name”; perhaps cīpúḍu is the true
form. We should have expected rather úpa- or ápi- than ápaśritāu
in b (= apakṛṣṭam āśritāu; and kakṣe = bāhumūle, comm.).
⌊“Testicles”: perhaps swellings of the axillary “glands."⌋

Those nerves of thine, Consumption! which stand closely hidden in thy groin I know the balm for that disease: the magic cure is Sipudru.

यौ। ते॒। ब॒ला॒स॒। तिष्ठ॑तः। कक्षे॑। मु॒ष्कौ। अप॑ऽश्रितौ। वेद॑। अ॒हम्। तस्य॑। भे॒ष॒जम्। ची॒पुद्रुः॑। अ॒भि॒ऽचक्ष॑णम्। १२७.२।

• वनस्पतिः, यक्ष्मनाशनम्
• भृग्वङ्गिरा
• त्र्यसाना षट्पदा जगती
• यक्ष्मनाशन सूक्त

रोग के नाश का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (बलास) हे सन्निपात कफ आदि रोग ! (यौ) जो (ते) तेरी (मुष्कौ) दो गिलटिया (कक्षे) [रोगी की] काँख में (अपश्रितौ) आश्रय लिये हुए (तिष्ठतः) स्थित हैं। (अहम्) मैं (तस्य भेषजम्) उसकी ओषधि (वेद) जानता हूँ, (चीपुद्रुः) ग्रहण करने योग्य चीपुद्रु [ओषधि विशेष] (अभिचक्षणम्) औषध है ॥२॥

भावार्थभाषाः - वैद्य ज्वर, गिलटी आदि रोगों की यथावत् चिकित्सा करे ॥२॥

टिप्पणी: २−(यौ) (ते) तव (बलास) म० १। (तिष्ठतः) वर्तेते (कक्षे) रोगिणो बाहुमूले (मुष्कौ) अण्डरूपौ रोगग्रन्थी (अपश्रितौ) आश्रितौ (वेद) जानामि (अहम्) वैद्यः (तस्य) रोगस्य (भेषजम्) (चीपुद्रुः) चीवृ आदानसंवरणयोः−उ, पृषोदरादि। द्रुमविशेषः (अभिचक्षणम्) व्याधिनिवर्तकम् ॥

Translation

3. The visálpaka that is of the limbs, that is of the ears, that is in
   the eyes—we eject the visálpaka, the vidradhá, the heart-disease; we
   impel away downward that unknown yákṣma.

Notes

We draw from thee piercing pain that penetrates and racks thy limbs, That pierces ears, that pierces eyes, the abscess, and the heart’s disease. Downward and far away from thee we banish that unknown. decline.

यः। अङ्ग्यः॑। यः। कर्ण्यः॑। यः। अ॒क्ष्योः। वि॒ऽसल्प॑कः। वि। वृ॒हा॒मः॒। वि॒ऽसल्प॑कम्। वि॒ऽद्र॒धम्। हृ॒द॒य॒ऽआ॒म॒यम्। परा॑। तम्। अज्ञा॑तम्। यक्ष्म॑म्। अ॒ध॒राञ्च॑म्। सु॒वा॒म॒सि॒। १२७.३।

• वनस्पतिः, यक्ष्मनाशनम्
• भृग्वङ्गिरा
• अनुष्टुप्
• यक्ष्मनाशन सूक्त

रोग के नाश का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) जो (अङ्ग्यः) अङ्गों में रहनेवाला, (यः) जो (कर्ण्यः) कानों में होनेवाला, (यः) जो (अक्ष्योः) दोनों आँखों का (विसल्पकः) हड़फूटन है। (विसल्पकम्) उस हड़फूटन रोग को, (विद्रधम्) हृदय के फोड़े को और (हृदयामयम्) हृदय की पीड़ा को (वि वृहामः) हम उखाड़े देते हैं। (अज्ञातम्) अप्रकट (यक्ष्मम्) उस राजरोग को (अधराञ्चम्) नीचे की ओर (परा) दूर (सुवामसि) हम फेंकते हैं ॥३॥

भावार्थभाषाः - सद्वैद्य सब प्रकट और अप्रकट रोगों को यथावत् जान कर रोगनिवृत्ति करे ॥३॥ इस मन्त्र का मिलान अ० २।३३।१। से करो ॥

टिप्पणी: ३−(यः) विसल्पकः (अङ्ग्यः) शरीरावयवाच्च। पा० ४।३।५५। इति भवे यत्। अङ्गेषु हस्तपादादिषु भवः (कर्ण्यः) कर्णयोरुत्पन्नः (अक्ष्योः) अ० २।३३।१। नेत्रयोः (विसल्पकः) म० १। विसर्परोगः (विवृहामः) उन्मूलयामः (विसल्पकम्) (विद्रधम्) म० १। हृदयव्रणम् (हृदयामयम्) हृद्रोगम् (परा) दूरे (अज्ञातम्) अप्रकटम् (यक्ष्मम्) राजरोगम् (अधराञ्चम्) अधोमुखम् (सुवामसि) प्रेरयामः ॥