१२४ निर्ऋत्यपस्तरणम्

124. Against evil influence of a sky-drop.

निर्ऋत्यपस्तरणम्।
१-३ अथर्वा। दिव्या आपः। त्रिष्टुप्।

[Atharvan (nirṛtyapasaraṇakāmaḥ).—mantroktadevatyam uta divyāpyam. trāiṣṭubham.]

Comment

This hymn, like the preceding, is not found in Pāipp. It is employed by Kāuś. (46. 41) in an expiatory rite for the portent of drops of rain from a clear sky. In Vāit. (12. 7) it is used in the agniṣṭoma when one has spoken in sleep; and vs. 3 separately (11. 9), in the same ceremony, when the man who is being consecrated is anointed. ⌊For the whole anuvāka, see under h. 114.⌋

Translations

Translated: Ludwig, p. 498; Griffith, i. 314.

Translation

1. From the sky now, from the great atmosphere, a drop of water hath
   fallen upon me with essence (rása); with Indra’s power, with milk, O
   Agni, [may] I [be joined], with the meters, with offerings, with the
   deed of the well-doing.

Notes

The verse is found also in HGS. i. 16.6, with sundry variants: mā for
mām in a; apatac chivāya at end of b; in c, d, manasā
’ham ā ’gām brahmaṇā guptaḥ sukṛtā kṛtena; these are in some respects
improvements, especially in relieving the embarassing lack of a verb in
our second half-verse. The comm. paraphrases antarikṣāt by ākāśān
nirmeghāt, and supplies saṁgaccheya (as in the translation). It is a
little strange that the fall of water out of the air upon one is so
uncanny and must be atoned for (ākāśodakaplāvanadoṣaśānti).

From the high firmament, yea, out of heaven a water-drop with dew on me hath fallen. I, Agni! share the merit of the pious, with vigour, milk, and hymns and sacrifices.

दि॒वः। नु। माम्। बृ॒ह॒तः। अ॒न्तरि॑क्षात्। अ॒पाम्। स्तो॒कः। अ॒भि। अ॒प॒प्त॒त्। रसे॑न। सम्। इ॒न्द्रि॒येण॑। पय॑सा। अ॒हम्। अ॒ग्ने॒। छन्दः॑ऽभिः। य॒ज्ञैः। सु॒ऽकृता॑म्। कृ॒तेन॑। १२४.१।

• दिव्या आपः
• अथर्वा
• त्रिष्टुप्
• निर्ऋत्यपस्तरण सूक्त

आत्मा की शुद्धि का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (दिवः) प्रकाशमान सूर्य से, (नु) अथवा (बृहतः) [सूर्य से] बड़े (अन्तरिक्षात्) आकाश से (अपाम्) जल का (स्तोकः) बिन्दु (माम् अभि) मेर ऊपर (रसेन) रस के साथ (अपप्तत्) गिरा है। (सुकृताम्) सुकर्मियों के (कृतेन) कर्म से, (अग्ने) हे सर्वव्यापी परमेश्वर ! (इन्द्रियेण) इन्द्रपन अर्थात् सम्पूर्ण ऐश्वर्य के साथ, (पयसा) अन्न के साथ (छन्दोभिः) आनन्ददायक कर्मों के साथ (यज्ञैः) विद्या आदि दानों के साथ (अहम्) मैं (सम्=संगच्छेय) मिला रहूँ ॥१॥

भावार्थभाषाः - जैसे जल सूर्य द्वारा खिंच कर मेघमण्डल से बरस कर संसार को पुष्ट करता है, वैसे ही धर्म्मात्माओं से उत्तम गुण ग्रहण करके मनुष्य अपना ऐश्वर्य बढ़ावें ॥१॥

टिप्पणी: १−(दिवः) प्रकाशमानात् सूर्यात् (नु) अथवा (माम्) प्राणिनम् (अभि) अभिलक्ष्य (बृहतः) विशालात् (अन्तरिक्षात्) आकाशात् (अपाम्) जलानाम् (स्तोकः) अ० ४।३८।६। बिन्दुः (अपप्तत्) अ० ५।३०।९। पतितोऽभूत् (रसेन) सारेण (सम्) क्रियाग्रहणम्। संगच्छेय (इन्द्रियेण) इन्द्रियमिन्द्रलिङ्गमिन्द्रदृष्ट०। पा० ५।२।९३। इन्द्रस्य आत्मनो लिङ्गम्। ऐश्वर्यम्। धनम्−निघ० २।१०। (पयसा) अन्नेन−निघ० २।७। (अहम्) मनुष्यः (अग्ने) हे सर्वव्यापक परमेश्वर (छन्दोभिः) अ० ४।३४।१। आह्लादनैः (यज्ञैः) विद्यादिदानैः सह (सुकृताम्) पुण्यकर्मिणाम् (कृतेन) कर्मणा ॥

Translation

2. If from a tree it hath fallen upon [me], that is fruit; if from the
   atmosphere, that is merely Vāyu; on whatever part of my body, and what
   part of my garment, it hath touched, let the waters thrust perdition
   away.

Notes

This verse also is found with the preceding in HGS.; which in a
reads vṛkṣāgrād abhyapatat and omits tat; and in b reads yad
vā for yadi and tat for sa; for c, it has yatrā vṛkṣas
tanuvāi yatra vāsaḥ, and in d bādhantām instead of nudantu. The
comm. paraphrases the end of b thus: vāyvātmaka eva nā ’smākam
doṣāya. The third pāda is really jagatī.

If from a tree that fruit hath fallen downward if, aught from air that is vayu. Where it hath touched my body or my garment, thence may the Waters drive Destruction backward.

यदि॑। वृ॒क्षात्। अ॒भि॒ऽअप॑प्तत्। फल॑म्। तत्। यदि॑। अ॒न्तरि॑क्षात्। सः। ऊं॒ इति॑। वा॒युः। ए॒व। यत्र॑। अस्पृ॑क्षत्। त॒न्वः᳡। यत्। च॒। वास॑सः। आपः॑। नु॒द॒न्तु॒। निःऽऋ॑तिम्। प॒रा॒चैः। १२४.२।

• दिव्या आपः
• अथर्वा
• त्रिष्टुप्
• निर्ऋत्यपस्तरण सूक्त

आत्मा की शुद्धि का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (यदि) यदि (वृक्षात्) वृक्ष से (तत् फलम्) वह [अशुद्ध] फल, और (यदि) यदि (अन्तरिक्षात्) आकाश से (सः उ वायुः) वही [अशुद्ध] वायु (एव) वैसे ही (अभ्यपप्तत्) गिर पड़ा है, और (यत्) जिसने (यत्र) जहाँ पर (तन्वः) शरीर का (च) और (वाससः) वस्त्र का (अस्पृक्षत्) स्पर्श किया है, (आपः) जल (निर्ऋतिम्) अलक्ष्मी [अशुद्धि] को (पराचैः) उलटे मुँह (नुदन्तु) हटा देवें ॥२॥

भावार्थभाषाः - जैसे अशुद्ध फल वा अशुद्ध वायु से मलिन वस्त्र वा शरीर को जल से शुद्ध करते हैं, वैसे ही मनुष्य दोषों से दूषित आत्मा को यथार्थ ज्ञान से शुद्ध कर लेवें ॥२॥

टिप्पणी: २−(यदि) (वृक्षात्) (अभ्यपप्तत्) म० १। अभितः पतितम् (फलम्) (तत्) (यदि) (अन्तरिक्षात्) (सः) (उ) अवधारणे (वायुः) (एव) एवं तथा (यत्र) यस्मिन् भागे (अस्पृक्षत्) स्पर्शतेर्लुङि रूपम्। स्पर्शम् अकरोत् (तन्वः) शरीरस्य (यत्) (च) (वाससः) वस्त्रस्य (आपः) जलानि (नुदन्तु) प्रेरयन्तु (निर्ऋतिम्) अ० २।१०।१। अलक्ष्मीम्। अशुद्धिम् (पराचैः) पराङ्मुखीकृत्वा ॥

Translation

3. A fragrant ointment, a success is that; gold, splendor, just
   purifying is that. All purifiers [are] stretched out from us; let not
   perdition pass that, nor the niggard.

Notes

That is, the uncanny drop is all these fine things. The comm. renders
pútrimam in b by śuddhikaram; and adhi in c by “above.”
The second pāda is redundant by a syllable.

With this ends the twelfth anuvāka, of 11 hymns and 38 verses; the old
Anukr. says aṣṭariṅśo dvādaśaḥ.

It is a fragrant ointment, happy fortune, sheen all of gold, yea, purified from blemish. Spread over us are all purifications. Death and Malignity shall not subdue us.

अ॒भि॒ऽअञ्ज॑नम्। सु॒र॒भि। सा। सम्ऽऋ॑ध्दिः। हिर॑ण्यम्। वर्चः॑। तत्। ऊं॒ इति॑। पू॒त्रिम॑म्। ए॒व। सर्वा॑। प॒वित्रा॑। विऽत॑ता। अधि॑। अ॒स्मत्। तत्। मा। ता॒री॒त्। निःऽऋ॑तिः। मो इति॑। अरा॑तिः। १२४.३।

• दिव्या आपः
• अथर्वा
• त्रिष्टुप्
• निर्ऋत्यपस्तरण सूक्त

आत्मा की शुद्धि का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (अभ्यञ्जनम्) तेल आदि लगाना, (सुरभिः) सुगन्ध चन्दनादि (सा समृद्धिः) वह सम्पत्ति (हिरण्यम्) सुवर्ण, (वर्चः) तेज, (तदु) वही (पवित्रमम्) पवित्रता (एव) वैसे ही है, (सर्वा) सब (पवित्रा) शोधन के साधन (अस्मद् अधि) हमारे ऊपर (वितता) फैले हुए हैं (तत्) इस लिये [हम को] (मा) न तो (निर्ऋतिः) अलक्ष्मी (मो) और न (अरातिः) कंजूस पुरुष (तारीत्) दबावे ॥३॥

भावार्थभाषाः - मनुष्य पवित्र धार्मिक व्यवहारों से संसार के आवश्यक पदार्थों को प्राप्त करके सदा सुख भोगे ॥३॥ इति द्वादशोऽनुवाकः ॥

टिप्पणी: ३−(अभ्यञ्जनम्) अभ्यङ्गसाधकं तैलादिकम् (सुरभि) सुगन्धं चन्दनादिकम् (सा) प्रसिद्धा (समृद्धिः) सम्पत्तिः (हिरण्यम्) सुवर्णान् (वर्चः) तेजः। बलम् (तत्) (उ) (पवित्रमम्) ड्वितः क्त्रिः। पा० ३।३।८८। इति बाहुलकात् पूञ् पवने−क्त्रिः। क्त्रेर्मम् नित्यम्। पा० ४।४।२०। इति मम्। शुद्धिसाधनम् (एव) एवम् (सर्वा) सर्वाणि (पवित्रा) शोधनानि (वितता) विस्तृतानि (अस्मदधि) अस्माकमुपरि (तत्) तस्मात् (मा) निषेधे (निर्ऋतिः) अलक्ष्मीः (मो तारीत्) अ० २।७।४। मैवातिक्रामत् (अरातिः) अ० २।७।४। अदाता कृपणः ॥