११९ आनृण्यम्

119. For relief from guilt or obligation.

आनृण्यम्।
१-३ कौशिकः। वैश्वानरोऽग्निः। त्रिष्टुप्।

[Kāuśika (anṛṇakāmaḥ).—āgneyam. trāiṣṭubham.]

Comment

Found also in Pāipp. xvi. (in the verse-order 1, 3, 2). All the verses occur, but not together, in TA. ⌊See also v. Schroeder, Zwei Hss., p. 15, for vss. 2 and 3; and Tübinger Kaṭha-hss., pp. 70, 75, for 1, 2, and 3.⌋ Is not used by Vāit., nor by Kāuś. otherwise than with ⌊the whole anuvāka and with⌋ hymns 117 and 118; see under ⌊hymns 114 and 117⌋.

Translations

Translated: Ludwig, p. 442; Griffith, i. 310.

Translation

1. If (yát), not playing, I make debt, also, O Agni, promise
   (sam-gṛ) not intending to give, may Vāiśvānara, our best over-ruler,
   verily lead us up to the world of the well-done.

Notes

Ppp. puts aham before ṛṇam in a, and reads urum for ud it in
d. The first half-verse has correspondents in TB. (iii. 7. 12³) and
TA. (ii. 4. 1¹). In a, TB. reads cakā́ra and TA. babhū́va for
kṛṇómi and TB. puts yát after ṛṇám; for b, TB. reads yád vā́
’dāsyant saṁjagā́rā jánebhyaḥ, and TA. áditsan vā saṁjagára j. ⌊For
b, cf . vi. 71. 3 b.⌋

The debt which I incur, not gaming, Agni! and, not intending to repay, acknowledge, That may Vaisvanara, the best, our sovran, carry away into the world of virtue.

यत्। अदी॑व्यन्। ऋ॒णम्। अ॒हम्। कृ॒णोमि॑। अदा॑स्यन्। अ॒ग्ने॒। उ॒त। स॒म्ऽगृ॒णामि॑। वै॒श्वा॒न॒रः। नः॒। अ॒धि॒ऽपाः। वसि॑ष्ठः। उत्। इत्। न॒या॒ति॒। सु॒ऽकृ॒तस्य॑। लो॒कम्। ११९.१।

• वैश्वानरोऽग्निः
• कौशिक
• त्रिष्टुप्
• पाशमोचन सूक्त

वचन के प्रति पालन का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) हे सर्वज्ञ परमेश्वर ! (अदीव्यन्) व्यवहार न करता हुआ (अहम्) मैं (यत्) जो (ऋणम्) ऋण (कृणोमि) करुँ (उत) अथवा (अदास्यन्) चुकाना न चाहता हुआ (संगृणामि) प्रण करूँ। (वैश्वानरः) सब नरों का स्वामी, (अधिपाः) अधिक पालन करनेवाला, (वसिष्ठः) अति उत्तम परमेश्वर (इत्) ही (नः) हमें (सुकृतस्य) पुण्य कर्म के (लोकम्) लोक [समाज] में (उन्नयाति) ऊँचा चढ़ावे ॥१॥

भावार्थभाषाः - मनुष्य परमेश्वर को साक्षी करके पुरुषार्थपूर्वक माता-पिता आदि के ऋण को चुकावें और अपने वचन को मिथ्या न करें ॥१॥

टिप्पणी: १−(यत्) (अदीव्यन्) व्यवहारम् अकुर्वन् (ऋणम्) (अहम्) (कृणोमि) करोमि (अदास्यन्) प्रतिदानम् अकरिष्यत् (अग्ने) हे सर्वज्ञ परमात्मन् (उत) अपि (संगृणामि) गॄ शब्दे। प्रतिजानामि (वैश्वानरः) अ० १।१०।४। सर्वनरहित (नः) अस्मान् (अधिपाः) अधिकं पालयिता (वसिष्ठः) वसु−इष्ठन्। अतिश्रेष्ठः परमेश्वरः (इत्) एव (उन्नयाति) ऊर्ध्वं प्रापयेत् (सुकृतस्य) पुण्यकर्मणः (लोकम्) समाजम् ॥

Translation

2. I make it known to Vāiśvānara, if [there is on my part] promise of
   debt to the deities; he knows how to unfasten all these bonds; so may we
   be united with what is cooked (pakvá).

Notes

The first three pādas have correspondents in TA. (ii. 6. 1¹), which
reads, in a, b, vedayāmo yádī nṛṇám, and, in c, pā́śān
pramúcan (i.e. -cam) prá veda; Ppp. also has pra veda instead of
veda sárvān. Our d, which seems quite out of place here, occurs
again at the end of xii. 3. 55-60, which see (TA. has instead sá no
muñcātu duritā́d avadyā́t). The comm. explains pakvena here as
paripakvena svargādiphalena, or the ripened fruit of our good works.
The Anukr. seems to allow the contraction sāi ‘tān in c.

I cause Vaisvanara to know, confessing the debt whose payment to the Gods is promised. He knows to tear asunder all these nooses: so may we dwell with him the gentle-minded.

वै॒श्वा॒न॒राय॑। प्रति॑। वे॒द॒या॒मि॒। यदि॑। ऋ॒णम्। स॒म्ऽग॒रः। दे॒वता॑सु। सः। ए॒तान्। पाशा॑न्। वि॒ऽचृत॑म्। वे॒द॒। सर्वा॑न्। अथ॑। प॒क्वेन॑। स॒ह। सम्। भ॒वे॒म॒। ११९.२।

• वैश्वानरोऽग्निः
• कौशिक
• त्रिष्टुप्
• पाशमोचन सूक्त

वचन के प्रति पालन का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (वैश्वानराय) सब नरों के हितकारी परमेश्वर से (प्रति) प्रत्यक्ष (वेदयामि) निवेदन करता हूँ कि (देवतासु) विद्वानों के विषय [मेरी ओर से] (यत्) जो (ऋणम्) ऋण और (संगरः) प्रण है। (सः) वह परमेश्वर (एतान्) इन (सर्वान्) सब (पाशान्) फन्दों को (विचृतम्) खोल देना (वेद) जानता है, (अथ) सो (पक्वेन सह) उस पक्के [दृढ़] स्वभाववाले परमेश्वर के साथ (सम् भवेम) हम बने रहें ॥२॥

भावार्थभाषाः - मनुष्य परमेश्वर का आश्रय लेकर अपने ऋण और प्रतिज्ञा को पूरा करके सदा परमेश्वर की आज्ञापालन करते रहें ॥२॥

टिप्पणी: २−(वैश्वानराय) सर्वनरहिताय जगदीश्वराय (प्रति) प्रत्यक्षम् (वेदयामि) विज्ञापयामि (यत्) (ऋणम्) (संगरः) प्रणयः (देवतासु) विदुषां विषये (सः) परमेश्वरः (एतान्) (पाशान्) बन्धान् (विचृतम्) अ० ६।११७।१। विचर्तितुं विश्लेषयितुम् (वेद) वेत्ति (सर्वान्) (अथ) अनन्तरम् (पक्वेन) पच पाके, व्यक्तीकारे च−क्त, तस्य वः। दृढस्वभावेन परमात्मना (सह) (संभवेम) संगच्छेमहि ॥

Translation

3. Let Vāiśvānara the purifier purify me, if (yát) I run against a
   promise, an expectation (ācā́), not acknowledging, begging with my
   mind; what sin is therein, that I impel away.

Notes

The whole verse, this time, has its correspondent in TA. (ii. 6. 1²),
which, however, reads for a v. pávayān naḥ pavítrāir (Ppp. means
the same, but substitutes pāvayā naṣ); and has, in d, átra for
tátra and áva for ápa. Ppp. has saṁgalam near beginning of
b. The comm. reads -dhāvāni in b, and explains by
ābhimukhyena prāpnavāni; the minor Pet. Lex. suggests emendation to
ati-dhāv- ’transgress.’ Ludwig emends āśā́m to āsām (referring to
devatāsu in 2 b); the reading and pada division ā॰śā́m are
vouched for by Prāt. iv. 72, to which rule the word is the
counter-example; the comm. explains it by devādīnām abhilāṣam.
⌊Bergaigne comments on root sū, Rel. Véd. iii. 44.⌋

Vaisvanara the Purifier purge me when I oppose their hope and break my promise, Unknowing in my heart. With supplication, whatever guilt there is in that, I banish.

वै॒श्वा॒न॒रः। प॒वि॒ता। मा॒। पु॒ना॒तु॒। यत्। स॒म्ऽग॒रम्। अ॒भि॒ऽधावा॑मि। आ॒ऽशाम्। अना॑जानन्। मन॑सा। याच॑मानः। यत्। तत्र॑। एनः॑। अप॑। तत्। सु॒वा॒मि॒। ११९.३।

• वैश्वानरोऽग्निः
• कौशिक
• त्रिष्टुप्
• पाशमोचन सूक्त

वचन के प्रति पालन का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (पविता) सब शुद्ध करनेवाला (वैश्वानरः) सब नरों का हितकारी (मा) मुझे (पुनातु) शुद्ध करे, (यत्) यदि (मनसा) मन से (अनाजानन्) अजान होकर (याचमानः) [अनुचित] माँगता हुआ मैं (संगरम्) अपनी प्रतिज्ञा और (आशाम्) उनकी आशा पर (अभिधावामि) पानी फेर दूँ। (तत्र) उस [कर्म] में (यत्) जो (एनः) पाप है, (तत्) उसको (अप सुवामि) मैं हटाऊँ ॥३॥

भावार्थभाषाः - मनुष्य शुद्धस्वभाव परमात्मा के गुणों को विचारता हुआ अपनी प्रतिज्ञा को सत्य करे, और प्रमाद करके दुष्ट कर्मों में न पड़े ॥३॥

टिप्पणी: ३−(वैश्वानरः) सर्वनरहितः (पविता) सर्वशोधयिता (मा) माम् (पुनातु) शोधयतु (यत्) यदि (संगरम्) स्वप्रतिज्ञाम् (अभिधावामि) धावु गतिशुद्ध्योः। अभिशोधयामि। अभिभवामि (आशाम्) तेषां लालसाम् (अनाजानन्) अज्ञानं कुर्वन् (मनसा) चेतसा (याचमानः) अनुचितं प्रार्थयमानः (यत्) (तत्र) तस्मिन् कर्मणि (एनः) पापम् (तत्) (अप सुवामि) षू प्रेरणे। अपगमयामि ॥