११८ आनृण्यम्

118. For relief from guilt.

आनृण्यम्।
१-३ कौशिकः। अग्निः। त्रिष्टुप्।

[Kāuśika (anṛṇakāmaḥ).—āgneyam. trāiṣṭubham.]

Comment

Found also in Pāipp. xvi. ⌊The Kaṭha-version of vss. 1 and 2 is given by v. Schroeder, Tübinger Kaṭha-hss., p. 70 f.⌋ Is not used by Vāit., nor by Kāuś. otherwise than with ⌊the whole anuvāka and⌋ hymn 117: ⌊see under hymns 114 and 117⌋.

Translations

Translated: Ludwig, p. 455; Griffith, i. 310.

Translation

1. If (yát) with our hands we have done offenses, desiring to take up
   the course (?) of the dice, let the two Apsarases,
   fierce-(ugrá-)seeing, fierce-conquering, forgive today that guilt
   (ṛṇá) of ours.

Notes

Our mss., like SPP’s, waver in b between gatnúm and gattúm or
gantúm, but it is a mere indistinctness of writing, and gatnúm
(which not even Böhtlingk’s last supplement gives) is doubtless the
genuine reading, as given by SPP.; our gaṇám is an unsuccessful
conjecture. The comm. paraphrases the word with gantavyaṁ
śabdasparśādiviṣayam, and upalips- with anubhavitum icchantaḥ:
‘desiring to sense the sound, feeling, etc.’; our knowledge of the
ancient Hindu game of dice is not sufficient to enable us to translate
the pāda intelligently. The verse is found also in several Yajus texts,
TB. (iii. 7. 12³), TA. (ii. 4. 1), and MS. (iv. 14. 17); all read
cakára in a, and vagnúm (MS. vagmúm) for gatnúm in b,
and TB.TA. end b with upajíghnamānaḥ (while MS. has the corrupt
reading ávajighram ā́paḥ); in c, d, TB.TA. have the version
dūrepaśyā́ (TA. ugrampaśyā́) ca rāṣṭrabhṛ́c ca tā́ny apsarásāv ánu
dattām ṛṇā́ni, and MS., very corruptly, ugrám paśyā́c ca rāṣṭrabhṛ́c ca
tā ny apsarásām ánu dattā́ ’nṛṇāni. The comm., heedless of the accent,
takes the first two words in c as vocatives. Ppp. reads, in a,
b, kilviṣam akṣam aktam avilipsamānāḥ.

If we have sinned with both our hands, desiring to take the host of dice for our possession, May both Apsarases to-day forgive us that debt, the fiercely- conquering, fiercely-looking.

यत्। हस्ता॑भ्याम्। च॒कृ॒म। किल्बि॑षाणि। अ॒क्षाणा॑म्। ग॒त्नुम्। उ॒प॒ऽलिप्स॑मानाः। उ॒ग्रं॒प॒श्ये। इत्यु॑ग्र॒म्ऽप॒श्ये। उ॒ग्र॒ऽजितौ॑। तत्। अ॒द्य। अ॒प्स॒रसौ॑। अनु॑। द॒त्ता॒म्। ऋ॒णम्। नः॒। ११८.१।

• अग्निः
• कौशिक
• त्रिष्टुप्
• आनृण्य सूक्त

ऋण से छूटने का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) यदि (अक्षाणाम्) इन्द्रियों के (गत्नुम्) पाने योग्य विषय के (उपलिप्समानाः) लाभ की इच्छा करते हुए हमने (हस्ताभ्याम्) दोनों हाथों से (किल्बिषाणि) अनेक पाप (चकृम) किये हैं। (उग्रंपश्ये) तीव्र दृष्टि वाली, (उग्रजितौ) उग्र होकर जीतनेवाली, (अप्सरसौ) अन्तरिक्ष में विचरनेवाली अप्सरायें सूर्य भूमि दोनों (अद्य) आज (नः) हमारे (तत्) उस (ऋणम्) ऋण को (अनु) अनुग्रह करके (दत्ताम्) दे देवें ॥१॥

भावार्थभाषाः - मनुष्य इन्द्रियों को वश में करके सूर्य और पृथिवी अर्थात् संसार के सब पदार्थों से विज्ञानपूर्वक उपकार लेकर अपना कर्त्तव्य करें ॥१॥

टिप्पणी: १−(यत्) यदि (हस्ताभ्याम्) कराभ्याम् (चकृम) वयं कृतवन्तः (किल्विषाणि) बहूनि पापानि (अक्षाणाम्) इन्द्रियाणाम् (गत्नुम्) कृहनिभ्यां क्त्नुः। अनुदात्तोपदेश०। पा० ६।४।३७। अनुनासिकलोपः। गन्तव्यं शब्दस्पर्शादिविषयम् (उपलिप्समानाः) लभेः सनि शानच्। उपलब्धुम् अनुभवितुमिच्छन्तः (उग्रंपश्ये) उग्रंपश्येरंमदपाणिंधमाश्च। पा० ३।२।३७। इति खशि निपात्यते। तीक्ष्णदर्शने (उग्रजितौ) तीव्रजयशीले (तत्) (अद्य) (अप्सरसौ) अ० ४।३७।२। अन्तरिक्षे सरन्त्यौ द्यावापृथिव्यौ। तत्रत्याः पदार्था इत्यर्थः (अनु) अनुग्रहेण (दत्ताम्) प्रयच्छताम् (ऋणम्) प्रतिदेयं धनम् (नः) अस्माकम् ॥

Translation

2. O fierce-seeing one! realm-bearing one! [our] offenses, what
   happened at the dice—forgive ye that to us; may there not come in Yama’s
   world one having a rope on, desiring to win from us debt (ṛṇá) from
   debt.

Notes

Two of the other texts (TA.MS., as above) have this verse also, and with
unimportant variations in the first half: TA. simply omits nas in
b, thus rectifying the meter; MS. does the same, but it is also
corrupt at the beginning, reading ugrám paśyéd rāṣṭrabhṛ́t k-. Ppp.
reads u. rāṣṭrabhṛtas kilviṣaṁ y. a. a. dattan vas tat. But in the
difficult and doubtful second half, the readings are so diverse as to
show themselves mere corrupt guesses: thus, TA. nén na ṛṇān ṛṇáva ít
samāno y. l. a. ā́ya; MS. némna (p. nét: naḥ) ṛṇā́n ṛṇávān ī́psamāno
y. l. nidhír ájarāya; Ppp. (c) nṛṇvāno nṛṇvā yad ayacchamāno. The
comm. explains ṛṇā́n (naḥ) as either for ṛṇā́n or for ṛṇā́t; the
pada-text gives the latter, of course. The pada-text does not divide
érts-, as it doubtless should, into ā॰ī́rts-, in c; the comm.
reads instead ecchamānas (= ṛṇaṁ grahītum abhita icchan) and
explains adhirajjus by asmadgrahaṇāya pāśahastaḥ. The other texts,
it will have been noticed, mentioned rāṣṭrabhṛt instead of ugrajit
as second Apsaras in the first verse. The irregularities of meter are
passed unnoticed by the Anukr. ⌊Böhtlingk, ZDMG. lii. 250, discusses the
vs. at length. He suggests for c, ṛṇāvnó no ná ṛṇám értsamāno, or
perhaps níd ṛṇám.⌋

Stern viewers of their sins who rule the people, forgive us what hash happened as we gambled. Not urging us to pay the debt we owed him, he with a cord hath gone to Yama’s kingdom.

उग्रं॑पश्ये॒ इत्युग्र॑म्ऽपश्ये। राष्ट्र॑ऽभृत्। किल्बि॑षाणि। यत्। अ॒क्षऽवृ॑त्तम्। अनु॑। द॒त्त॒म्। नः॒। ए॒तत्। ऋ॒णात्। नः॒। न। ऋ॒णम्। एर्त्स॑मानः। य॒मस्य॑। लो॒के। अधि॑ऽरज्जुः। आ। अ॒य॒त्। ११८.२।

• अग्निः
• कौशिक
• त्रिष्टुप्
• आनृण्य सूक्त

ऋण से छूटने का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (उग्रंपश्ये) हे तीव्र दृष्टिवाली ! (राष्ट्रभृत्) हे राज्य को पालनेवाली ! [सूर्य और पृथिवी] (किल्बिषाणि) हमारे अनेक पाप हैं। (यत्) जो (अक्षवृत्तम्) इन्द्रियों का सदाचार है, (एतत्) वह (नः) हमें (अनु) अनुग्रह करके (दत्तम्) तुम दोनों दान करो। (ऋणात् ऋणम्) ऋण के पीछे ऋण को (एर्त्समानः) लगातार बढ़ाने की इच्छा करता हुआ, (अधिरज्जुः) रसरी लिये हुए [उधार देनेवाला] (यमस्य) न्यायाधीश के (लोके) समाज में (नः) हमको (आ) आकर (न) न (अयत्) प्राप्त हो ॥२॥

भावार्थभाषाः - मनुष्य पापों को छोड़कर सदा सदाचार करें, जिस से उन्हें संसार में लज्जित न होना पड़े, जिस प्रकार ऋणदाता व्याज पर व्याज बढ़ाकर अपने ऋणी को राजद्वार में लज्जित करता है ॥२॥

टिप्पणी: २−(उग्रंपश्ये) म० १। हे तीव्रदर्शने (राष्ट्रभृत्) हे राज्यस्य पोषयित्रि (किल्बिषाणि) पापानि (यत्) (अक्षवृत्तम्) इन्द्रियाणां सच्चरित्रम् (अनु) अनुग्रहेण (दत्तम्) प्रयच्छतम् (नः) अस्मभ्यम् (एतत्) अक्षवृत्तम् (ऋणात्) ऋणकारणात् (ऋणम्) (नः) अस्मान् (न) निषेधे (एर्त्समानः) आ+ऋधु वृद्धौ−सनि चानश्। आप्ज्ञप्यृधामीत्। पा० ७।४।५५। अच ईकारः। ताच्छील्यवयो०। पा० ३।२।१२९। इति चानश्। आने मुक्। पा० ७।२।८२। इति मुक्। समन्ताद् वर्धयितुमिच्छन् (यमस्य) न्यायाधीशस्य (लोके) समाजे (अधिरज्जुः) गृहीतपाशः (आ) आगत्य (अयत्) अयेत प्राप्नुयात् ॥

Translation

3. To whom [I owe] debt, whose wife I approach, to whom I go begging
   (yāc), O gods—let them not speak words superior to me; ye (two)
   Apsarases, wives of gods, take notice!

Notes

Ppp. has a different version (mostly corrupt) of b, c, d: yaṁ
yājamānāu abhyetnahe: vāte vājin vājibhir mo ’ttarām mad devapatnī
apsarasāpadītam. The comm. reads abhyemi in b. By analogy with
abhyāími, the pada-text understands upāími as upa-āími in a.
Our pada-mss. also leave mā unaccented in c. The comm.
paraphrases adhī ’tam with madvijñāpanaṁ citte ‘vadhārayatam.

My creditor, the man whose wife I visit, he, Gods! whom I approach with supplication, Let not these men dominate me in speaking. Mind this, ye two Apsarases, Gods’ Consorts!

यस्मै॑। ऋ॒णम्। यस्य॑। जा॒याम्। उ॒प॒ऽऐमि॑। यम्। याच॑मानः। अ॒भि॒ऽऐमि॑। दे॒वाः॒। ते। वाच॑म्। वा॒दि॒षुः॒। मा। उत्त॑राम्। मत्। देव॑प॒त्नी इति॒ देव॑ऽपत्नी। अप्स॑रसौ। अधि। इ॒त॒म्। ११८.३।

• अग्निः
• कौशिक
• त्रिष्टुप्
• आनृण्य सूक्त

ऋण से छूटने का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (देवाः) हे विद्वानो ! (यस्मै ऋणम्) जिस का मुझ पर उधार है, (यस्य) जिसकी (जायाम्) स्त्री के पास (उपैमि) मैं जाऊँ, अथवा (याचमानः) अनुचित माँगता हुआ मैं (यम्) जिसके पास (अभ्यैमि) पहुँचूँ। (ते) वे लोग (मत्) मुझसे (उत्तराम्) (वाचम्) बढ़ कर बात (मा वादिषुः) न बोलें, (देवपत्नी) हे दिव्य पदार्थों की रक्षा करनेवाली (अप्सरसौ) आकाश में चलनेवाली, सूर्य और पृथिवी ! (अधीतम्) [यह बात] स्मरण रक्खो ॥३॥

भावार्थभाषाः - संसार के मनुष्य स्मरण रक्खें कि ऋण लेने, व्यभिचार करने और अनुचित माँगने से प्रशंसा में बट्टा लगता है, इस से पुरुषार्थ करके कीर्ति बढ़ावें ॥३॥

टिप्पणी: ३−(यस्मै) उत्तमर्णाय (ऋणम्) प्रतिदेयं धनम् (यस्य) (जायाम्) भार्य्याम् (उपैमि) उपगच्छामि व्यभिचारेण (यम्) (याचमानः) अनुचितं प्रार्थयमानः (अभ्यैमि) प्राप्नोमि (देवाः) हे विद्वांसः (ते) त्रयो जनाः (वाचम्) वाणीम् (मा वादिषुः) मा ब्रुवन्तु (उत्तराम्) उत्कृष्टतराम्। प्रतिकूलमित्यर्थः (मत्) मत्तः (देवपत्नी) देवपत्न्यो देवानां पत्न्यः−निरु० १३।४४। हे दिव्यपदार्थानां पालयित्र्यौ (अप्सरसौ)−म० १। अन्तरिक्षे सरन्त्यौ द्यावापृथिव्यौ (अधीतम्) इक् स्मरणे। अधिकं स्मरतम् ॥