११४ उन्मोचनम्

114. Against disability in sacrifice.

उन्मोचनम्।
१-३ ब्रह्म। विश्वे देवाः। अनुष्टुप्।

[Brahman.—vāiśvadevam. ānuṣṭubham.]

Comment

The whole hymn is found in TB. (in ii. 4. 48-9), with mā for nas in c as the only variant in this verse. Then this verse occurs again with a somewhat different version of c, d in TB. ii. 6. 61, with which a version in MS. iii. 11. 10 precisely agrees; and yet again, more slightly different, in TB. iii. 7. 121, with which nearly agree versions in TA. ii. 3. 1 and MS. iv. 14. 17. In TB. ii. 6. 61 (and MS.), the second half-verse reads thus: agnír mā tásmād énaso víśvān múñcatv áṅhasaḥ; in TB. iii. 7. 121, it is ā́dityās tásmān mā muñcata rtásya rténa mā́m utá (TA. itá for utá ⌊cf. v. Schroeder, Tübinger Kaṭha-hss., p. 68⌋; MS. omits mā in c, and has, for d, rtásya tv ènam ā́ ’mútaḥ, with variants for the last two words). VS. xx. 14 has our a, b, without variant ⌊and adds the c, d of TB. ii. 6. 6⌋. ⌊In b, MS. iv. 14. 17 has yád vācā́ ’nṛtam ódima (accent! Kaṭha ūdimá).⌋

Translation

1. O gods! whatever cause of the wrath of the gods we, O gods, have
   committed—from that do ye, O Ādityas, release us by right of right
   (ṛtá).

Notes

The whole hymn is found in TB. (in ii. 4. 4⁸⁻⁹), with mā for nas in
c as the only variant in this verse. Then this verse occurs again
with a somewhat different version of c, d in TB. ii. 6. 6¹, with
which a version in MS. iii. 11. 10 precisely agrees; and yet again, more
slightly different, in TB. iii. 7. 12¹, with which nearly agree versions
in TA. ii. 3. 1 and MS. iv. 14. 17. In TB. ii. 6. 6¹ (and MS.), the
second half-verse reads thus: agnír mā tásmād énaso víśvān múñcatv
áṅhasaḥ; in TB. iii. 7. 12¹, it is ā́dityās tásmān mā muñcata rtásya
rténa mā́m utá (TA. itá for utá ⌊cf. v. Schroeder, Tübinger
Kaṭha-hss., p. 68⌋; MS. omits mā in c, and has, for d,
rtásya tv ènam ā́ ’mútaḥ, with variants for the last two words). VS.
xx. 14 has our a, b, without variant ⌊and adds the c, d of TB.
ii. 6. 6⌋. ⌊In b, MS. iv. 14. 17 has yád vācā́ ’nṛtam ódima
(accent! Kaṭha ūdimá).⌋

Whatever God-provoking wrong we priests have done, O Deities. Therefrom do ye deliver us, Adityas! by the right of Law.

यत्। दे॒वाः॒। दे॒व॒ऽहेड॑नम्। देवा॑सः। च॒कृ॒मः। व॒यम्। आदि॑त्याः। तस्मा॑त्। नः॒। यू॒यम्। ऋ॒तस्य॑। ऋ॒तेन॑। मु॒ञ्च॒त॒। ११४.१।

• विश्वे देवाः
• ब्रह्मा
• अनुष्टुप्
• उन्मोचन सूक्त

पाप से मुक्ति का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (देवाः) हे विद्वानो ! (देवासः) खेल करते हुए (वयम्) हम लोगों ने (यत्) जो (देवहेडनम्) विद्वानों का अनादर (चकृम) किया है। (आदित्याः) सूर्यसमान तेजस्वी ! (यूयम्) तुम लोग (तस्मात्) उस [पाप] से (नः) हमको (ऋतस्य) धर्म के (ऋतेन) सत्य व्यवहार द्वारा (मुञ्चत) छुड़ाओ ॥१॥

भावार्थभाषाः - यदि मनुष्यों से प्रमाद के कारण विद्वानों का अनादर हो जाये तो उनको योग्य है कि वे धार्मिक व्यवहार करके विद्वानों को प्रसन्न करें ॥१॥

टिप्पणी: १−(यत्) (देवाः) हे विद्वांसः (देवहेडनम्) हेडृ अनादरे−ल्युट्। विदुषामनादरम् (देवासः) देवाः क्रीडकाः (चकृम) कृतवन्तः (वयम्) मनुष्याः (आदित्याः) अ० १।९।१। सूर्यवत्तेजस्विनः (तस्मात्) पापात् (यूयम्) (ऋतस्य) धर्मस्य (ऋतेन) सत्यव्यवहारेण ॥

Translation

2. By right of right, O Ādityas, worshipful ones, release ye us here, in
   that, O ye carriers of the sacrifice, we, desirous of accomplishing
   (śak) the sacrifice, have not accomplished it.

Notes

Both editions read at the end, as is necessary, -ekimá, although only
two* of our mss. (I.D.), and a small minority of SPP’s authorities,
accent the a (the pada mss. absurdly reading úpa॰śekima). Ppp. has
instead, for d, sikṣantu upārima. TB. has mā for nas at end of
b, yajñāír vas for yajñáṁ yát in c, and, for d,
āśikṣanto ná śekima, which is better. Yajñavāhasas would be better
as nominative. The comm. explains śikṣantas by niṣpādayitum
icchantas. ⌊For the pada blunder, cf. vi. 74. 2.⌋ *⌊Whitney’s
collations seem clearly to give Bp.²p.m.I.H.D. as reading -śekimá.⌋

Here set us free, O holy ones, Adityas, by the right of Law. When striving, bringing sacrifice, we failed to offer it aright.

ऋ॒तस्‍य॑। ऋ॒तेन॑। आ॒दि॒त्याः॒। यज॑त्राः। मु॒ञ्चत॑। इ॒ह। नः॒। य॒ज्ञम्। यत्। य॒ज्ञ॒ऽवा॒ह॒सः॒। शिक्ष॑न्तः। न। उ॒प॒ऽशे॒कि॒म। ११४.२।

• विश्वे देवाः
• ब्रह्मा
• अनुष्टुप्
• उन्मोचन सूक्त

पाप से मुक्ति का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (आदित्याः) हे विद्या से प्रकाशमान (यजत्राः) पूजनीय संगतियोग्य पुरुषो ! (ऋतस्य) धर्म के (ऋतेन) सत्य व्यवहार से (इह) इस [पापकर्म] में (नः) हमें (मुञ्चत) मुक्त करो। (यत्) क्योंकि (यज्ञवाहसः) हे यज्ञ अर्थात् परमेश्वर की उपासना वा शिल्पविद्या प्राप्त करानेवाले महाशयो ! (यज्ञम्) देवताओं की पूजा (शिक्षन्तः) करने की इच्छा करते हुए हम लोग (न उपशेकिम) उसे न कर सके ॥२॥

भावार्थभाषाः - विद्वान् लोग प्रमादी आलसी पुरुषों को धार्मिक व्यवहारों में लगाकर पुरुषार्थी बनावें ॥२॥

टिप्पणी: २−(ऋतस्य) धर्मस्य (ऋतेन) सत्यव्यवहारेण (आदित्याः) हे विद्यया प्रकाशमानाः (यजत्राः) अमिनक्षियजि०। उ० ३।१०५। इति यजेरत्रन्। यष्टव्याः। पूजनीयाः संगमनीया (मुञ्चत) वियोजयत (इह) अस्मिन् पापकर्मणि (नः) अस्मान् (यज्ञम्) देवपूजनम् (यत्) यस्मात्कारणात् (यज्ञवाहसः) वहिहाधाञ्भ्यश्छन्दसि। उ० ४।२२१। इति वहेरसुन्। हे यज्ञस्य परमेश्वरोपासनस्य शिल्पज्ञानस्य वा प्रापकाः (शिक्षन्तः) शक्लृ शक्तौ सनि। सनि मीमाघुरभलभशक०। पा० ७।४।५४। इत्यचः स्थान इस्। अत्र लोपोऽभ्यासस्य। पा० ७।४।५८। इत्यभ्यासलोपः। शक्तुं निष्पादयितुमिच्छन्तः (न) निषेधे (उपशेकिम) शक्लृ−लिट्। कर्तुं शक्ता बभूविम ॥

Translation

3. Sacrificing with what is rich in fat, making oblations of sacrificial
   butter (ā́jya) with the spoon, without desire, to you, O all gods,
   desirous of accomplishing we have not been able to accomplish.

Notes

Part of the mss. (including our P.M.I.) accent víśve in c, and the
decided majority (not our Bp.M.W.R.s.m.T.) accent śekimá at the end
(by a contrary blunder to that in 2 d), which SPP., accordingly,
wrongly admits into his text. TB. has (also Ppp.) ā́jyena in b;
also it reads vo viśve devāḥ in c;, and, of course, śekima at
the end; Ppp. śeṣima.

With ladle full of fatness we, worshippers, pouring holy oil, Striving, have failed, O all ye Gods, against our will, to offer it.

मेद॑स्वता। यज॑मानाः। स्रु॒चा। आज्या॑नि। जुह्व॑तः। अ॒का॒माः। वि॒श्वे॒। वः॒। दे॒वाः॒। शिक्ष॑न्तः। न। उप॑। शे॒कि॒म॒। ११४.३।

• विश्वे देवाः
• ब्रह्मा
• अनुष्टुप्
• उन्मोचन सूक्त

पाप से मुक्ति का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (यजमानाः) यजमान, ईश्वर उपासक वा पदार्थों के संयोग वियोग करनेवाले विज्ञानी लोग (मेदस्वता) चिकने घृत आदि पदार्थवाले (स्रुचा) स्रुवा [चमसे] से (आज्यानि) यज्ञ के साधन, घृत, तेज आदि द्रव्यों को (जुह्वतः) होमते हुए [रहते हैं] ! (विश्वे देवाः) हे सब विद्वानों ! (वः) तुम्हारी (अकामाः) कामना न करनेवाले (शिक्षन्तः) [यज्ञ] करने की इच्छा करते हुए हम लोग (न उप शेकिम) उसे न कर सके ॥३॥

भावार्थभाषाः - मनुष्य वैज्ञानिक विद्वानों के समान विद्वानों का सत्कार करके विज्ञानसिद्ध ईश्वरविद्या और शिल्पविद्या को प्राप्त करें ॥३॥

टिप्पणी: ३−(मेदस्वता) मेदृ मेधाहिंसनयोः−असुन्। स्निग्धपदार्थयुक्तेन (यजमानाः) ईश्वरोपासकाः। पदार्थ- संयोजकवियोजका विज्ञानिनः (स्रुचा) अ० ५।२७।५। स्रु−चिक्। स्रावयन्ति गमयन्ति हविर्येन तेन। स्रुवेण। यज्ञपात्रेण (आज्यानि) अ– ५।८।१। योगक्रियासाधनानि घृततैलादिकानि (जुह्वतः) समर्पयन्तः (अकामाः) कामनारहिताः (विश्वे) सर्वे (वः) युष्माकम् (देवाः) विद्वांसः। अन्यद्यथा−म० २ ॥