०८७ राज्ञः संवरणम्

87. To establish some one in sovereignty.

राज्ञः संवरणम्।
१-३ अथर्वा। ध्रुवः। अनुष्टुप्।

[Atharvan.—dhrāuvyam. ānuṣṭubham.]

Comment

Found also in Pāipp. xix. ⌊This hymn and verses 1 and 2 of the next, form one continuous passage in the RV. (x. 173. 1-5): see Oldenberg, Die Hymnen des RV., i. 248-9; and cf. introduction to our iii. 12.⌋ It is further found in TB. (ii. 4. 28-9) and K. (xxxv. 7). This hymn and the one next following are used together by Kāuś.: in a kāmya rite (59. 13), by one desiring fixity (dhrāuvya or sthāirya); in a rite of expiation for earthquakes (98. 3), with xii. 1; and the comm. regards them (and not iii. 12. 1, 2) as intended by dhruvau at 136. 7 (and the same should doubtless be said of 43. 11), in the rite against the portent of broken sacred vessels; further, they appear in the indramahotsava (140.8), 87. 1 c being curiously specified in addition. In Vāit. (28. 16), this hymn alone (or vs. 1) appears in the agnicayana, at the raising of the ukhyāgni.

Translations

Translated: by the RV. translators, and Zimmer, p. 163; and, as AV. hymn, by Ludwig, p. 373; Griffith, i. 292.

A benediction addressed to a newly elected King

Translation

1. I have taken thee; thou hast become within; stand thou fixed, not
   unsteady; let all the people (víśas) want thee; let not the kingdom
   fall away from thee.

Notes

The RV. version has, in a, edhi for abhūs; and RV.TB. (also VS.
xii. 11) have -cācalis at end of b; and so has TS. (iv. 2. 1⁴),
though it reads ⌊in d asmín for mā́ tvát and śraya for
bhraśat⌋; while MS. (ii. 7. 8) agrees with our text in a, b, c,
but gives for d asmé rāṣṭrā́ṇi dhāraya. The comm. explains antar
abhūs by asmākam madhye ‘dhipatir abhavaḥ, which reminds us of
madhyameṣṭhā and madhyamaśī ⌊see note to iv. 9. 4⌋. ⌊Our c is
the c of iv. 8. 4 (see the note thereon), of which the TB. version
has our d here as its d.⌋

Here art thou: I have chosen thee. Stand stedfast and immov- able. Let all the clans desire thee: let not thy kingdom fall away.

आ। त्वा॒। अ॒हा॒र्ष॒म्। अ॒न्तः। अ॒भूः॒। ध्रु॒वः। ति॒ष्ठ॒। अवि॑ऽचाचलत्। विशः॑। त्वा॒। सर्वाः॑। वा॒ञ्छ॒न्तु॒। मा। त्वत्। रा॒ष्ट्रम्। अधि॑। भ्र॒श॒त्। ८७.१।

• ध्रुवः
• अथर्वा
• अनुष्टुप्
• राज्ञः संवरण सूक्त

राजतिलक यज्ञ के लिये उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - [हे राजन् !] (त्वा) तुझको (आ=आनीय) लाकर (अहार्षम्) मैंने स्वीकार किया है। (अन्तः) सभा के मध्य (अभूः) तू वर्त्तमान हुआ है। (ध्रुवः) निश्चित बुद्धि और (अविचाचलत्) निश्चलस्वभाव होकर (तिष्ठ) स्थिर हो (सर्वाः) सब (विशः) प्रजायें (त्वा वाञ्छन्तु) तेरी कामना करें, (राष्ट्रम्) राज्य (त्वत्) तुझसे (मा अधिभ्रशत्) कभी भ्रष्ट न होवे ॥१॥

भावार्थभाषाः - प्रजागण सबसे उत्तम पुरुष को राजा बना कर उपदेश करें, जिससे वह सदा धार्मिक पुरुषार्थी रहे और बुरे आचरण से राज्य नष्ट न होवे ॥१॥ यह सूक्त ऋग्वेद में है−१०।१७३।१-३। और यह मन्त्र यजुर्वेद में है−१२।—११ ॥

टिप्पणी: १−(आ) आनीय (त्वा) त्वां राजानम् (अहार्षम्) स्वीकृतवानस्मि (अन्तः) सभामध्ये (अभूः) विराजमानोऽभवः (ध्रुवः) स्रुवः क। उ० २।६१। इति ध्रु स्थैर्य्ये−क। निश्चितबुद्धिः (तिष्ठ) स्थिरो भव (अविचाचलत्) चल गतौ−यङ्लुगन्तात्, शतृ। नाभ्यस्ताच्छतुः। पा–० ७।१।७८। इति नुम्प्रतिषेधः। निश्चलस्वभावः (विशः) प्रजाः। मनुष्याः−निघ० २।३। (सर्वाः) अखिलाः (त्वा) (वाञ्छन्तु) वाछि इच्छायाम्। कामयन्तु (त्वत्) त्वत्तः (राष्ट्रम्) राज्यम् (अधि) अधिकम्। कदापि (मा भ्रशत्) भ्रशु अधःपतने माङि लुङि पुषादित्वात् च्लेरङादेशः। मा नष्टं स्यात् ॥

Translation

2. Be thou just here; be not moved away; like a mountain, not unsteady;
   O Indra, stand thou fixed just here; here do thou maintain royalty.

Notes

RV.TB. have again -cācalis at end of b, and TB. has vyathiṣṭhās
for ápa cyoṣṭhās in a. The metrical contraction parvate ’va is
not opposed by the Anukr. At beginning of c, RV.TB.Āp. have the
better reading índra ive ’há (to be read índre ’ve ’há: whence,
doubtless, the AV. version); and, as the comm. gives the same, SPP. has
adopted it in his text, against all his authorities as well as ours. The
AV. version (found also in Ppp.) is not to be rejected as impossible;
the person is himself addressed in it as Indra: i.e., as chief. Ppp. has
ni for u in d. ĀpśS. (xiv. 27. 7) has the RV. version, except
yajñam for rāṣṭram in d. In our text an accent-sign has dropped
out under the ṣṭhe of -ṣṭhe ’há in c-d.

Be even here: fall not away: be like a mountain unremoved. Stand stedfast here like Indra’s self, and hold the kingship in the grasp.

इ॒ह। ए॒व। ए॒धि॒। मा। अप॑। च्यो॒ष्ठाः॒। पर्व॑तःऽइव। अवि॑ऽचाचलत्। इन्द्रः॑ऽइव। इ॒ह। ध्रु॒वः। ति॒ष्ठ॒। रा॒ष्ट्रम्। ऊं॒ इति॑। धारय। ८७.२।

• ध्रुवः
• अथर्वा
• अनुष्टुप्
• राज्ञः संवरण सूक्त

राजतिलक यज्ञ के लिये उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - [हे राजन् !] (पर्वतः इव) पहाड़ के समान (अविचाचलत्) निश्चल स्वभाव तू (इह एव) यहाँ ही (एधि) रह, (मा अप च्योष्ठाः) कदापि मत गिर। (इन्द्रः इव) सूर्य के समान (इह) यहाँ पर (ध्रुवः) स्थिर स्वभाव होकर (तिष्ठ) ठहर, (उ) और (इह) यहाँ पर (राष्ट्रम्) राज्य को (धारय) अधिकार में रख ॥२॥

भावार्थभाषाः - प्रजागण धार्मिक राजा का यथावत् सहाय करें, जिससे वह प्रजापालन में ऐसा दृढ रहे, जैसे सूर्य अपनी कक्षा में स्थिर रह कर वृष्टि आदि से अनेक लोकों का पालन करता है ॥२॥

टिप्पणी: २−(इह) अस्माकं मध्ये (एव) निश्चयेन (एधि) अस भुवि−लोट्। भव। सर्वदा वर्तस्व (मा अप च्योष्ठाः) च्युङ् गतौ−माङि लुङि च्लेः सिच्। न माङ्योगे। पा० ६।४।७४। इत्यडभावः। कदापि प्रच्युतो मा भूः (पर्वतः) महीधरः (इव) यथा (अविचाचलत्) म० १। दृढस्वभावः (इन्द्रः) सूर्यः (इव) (इह) अस्मिन् राज्ये (ध्रुवः) स्थिरः (तिष्ठ) वर्तस्व (इह) अस्मिन् लोके (राष्ट्रम्) राज्यम् (उ) चार्थे (धारय) स्वाधिकारे स्थापय ॥

Translation

3. Indra hath maintained this man fixed by a fixed oblation; him may
   Soma bless, and Brahmaṇaspati here.

Notes

RV. begins imám índro ad-, and has, in d, tásmā u for ayáṁ ca.
TB. (also ĀpśS. xiv. 27. 7, which agrees with it throughout ⌊except
bruvan for bravan⌋) has eṇam for etám in a, and tásmāi devā́
ádhi bravan for c. ⌊Our c, d occurred above, 5. 3 c, d.⌋

This man hath Indra stablished, made secure by constant sacri- fice. Soma, and Brahmanaspati here present bless and comfort him!

इन्द्रः॑। ए॒तम्। अ॒दी॒ध॒र॒त्। ध्रु॒वम्। ध्रु॒वेण॑। ह॒विषा॑। तस्मै॑। सोमः॑। अधि॑। ब्र॒व॒त्। अ॒यम्। च॒। ब्रह्म॑णः। पतिः॑। ८७.३।

• ध्रुवः
• अथर्वा
• अनुष्टुप्
• राज्ञः संवरण सूक्त

राजतिलक यज्ञ के लिये उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रः) परमेश्वर ने (ध्रुवेण) दृढ़ (हविषा) देने लेने योग्य शुभकर्म के साथ (एतम्) इस राजा को (ध्रुवम्) दृढ़ (अदीधरत्) स्थापित किया है। (अयम्) वही (सोमः) सब का उत्पन्न करनेवाला (च) और (ब्रह्मणस्पतिः) ब्रह्माण्ड और वेद का पालक परमेश्वर (तस्मै) उस राजा को (अधि) अधिक-अधिक (ब्रवत्) उपदेश करे ॥३॥

भावार्थभाषाः - राजा को योग्य है कि परमेश्वर में श्रद्धा करके प्रजापालन, विद्या आदि शुभकर्म करता हुआ सदा उन्नति करे ॥३॥

टिप्पणी: ३−(इन्द्रः) परमेश्वरः (एतम्) राजानम् (अदीधरत्) धारयतेर्लुङि चङि रूपम्। धारितवान्। स्थापितवान् (ध्रुवम्) स्थिरम् (ध्रुवेण) दृढेन (हविषा) दातव्यग्राह्यशुभकर्मणा (तस्मै) राज्ञे (सोमः) सर्वोत्पादकः (अधि) अधिकमधिकम् (ब्रवत्) ब्रूयात्। उपदिशेत् (च) (ब्रह्मणस्पतिः) ब्रह्माण्डस्य वेदस्य च पालकः परमेश्वरः ॥