०८६ वृषकामना

86. For supremacy.

वृषकामना।
१-३ अथर्वा। एकवृषः। अनुष्टुप्।

[Atharvan (vṛṣakāmaḥ).—ekavṛṣadevatyam. ānuṣṭubham.]

Comment

Found also in Pāipp. xix. Employed by Kāuś. (59. 12), in a kāmya rite, by one who is vṛṣakāma (śrāiṣṭhyakāma, comm.); and the schol. (note to 140. 6) adds it to v. 3. 11 and vii. 86, 91 as used in the indramahotsava.

Translations

Translated: Ludwig, p. 241; Griffith, i. 292.

A glorification of a newly consecrated King

Translation

1. Chief (vṛ́ṣan) of Indra, chief of heaven, chief of earth is this
   man, chief of all existence; do thou be sole chief.

Notes

“Chief,” lit’ly ‘bull’: foremost, as the bull is of the herd. Indrasya
in a can hardly stand; rather āindrasya, or, we may conjecture,
īdhrasya (cf. īdhriya, vīdhra).

This is the Lord of Indra, this the Lord of Heaven, the Lord of Earth, The Lord of all existing things: the one and only Lord be thou,

वृषा॑। इन्द्र॑स्य। वृषा॑। दि॒वः। वृषा॑। पृ॒थि॒व्याः। अ॒यम्। वृषा॑। विश्व॑स्य। भू॒तस्य॑। त्वम्। ए॒क॒ऽवृ॒षः। भ॒व॒। ८६.१।

• एकवृषः
• अथर्वा
• अनुष्टुप्
• वृषकामना सूक्त

साम्राज्य पाने का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (अयम्) यह [परमेश्वर] (इन्द्रस्य) सूर्य का (वृषा) स्वामी, (दिवः) अन्तरिक्ष का (वृषा) स्वामी, (पृथिव्याः) पृथिवी का (वृषा) स्वामी और (विश्वस्य) सब (भूतस्य) प्राणियों का (वृषा) स्वामी है, [हे पुरुष !] (त्वम्) तू (एकवृषः) अकेला स्वामी (भव) हो ॥१॥

भावार्थभाषाः - मनुष्य परमेश्वर की सर्वशक्तिमत्ता और सर्वशासकता विचार कर अपनी शक्ति बढ़ा कर चक्रवर्त्ती राज्य प्राप्त करे ॥१॥

टिप्पणी: १−(वृषा) अ० १।१२।१। वृषु सेचने, प्रजनैश्ययोः−कनिन्, ईश्वरः। स्वामी (इन्द्रस्य) सूर्यस्य (दिवः) अन्तरिक्षस्य (पृथिव्याः) भूम्याः (अयम्) प्रसिद्धः परमेश्वरः (विश्वस्य) सर्वस्य (भूतस्य) प्राणिजातस्य (त्वम्) (एकवृषः) अ० ४।२२।१। वृषु ऐश्वर्ये−क। अद्वितीयप्रधानः। सार्वभौमः (भव) ॥

Translation

2. The ocean is master of the streams; Agni is controler of the earth;
   the moon is master of the asterisms; do thou be sole chief.

Notes

Ppp. has, in c, sūryas instead of candramās; the latter makes a
redundant pāda, unnoticed by the Anukr.

The Sea is regent of the floods, Agni is ruler of the land, The Moon is regent of the stars: the one and only Lord be thou.

स॒मु॒द्रः। ई॒शे॒। स्र॒वता॑म्। अ॒ग्निः। पृ॒थि॒व्याः। व॒शी। च॒न्द्रमाः॑। नक्ष॑त्राणाम्। ई॒शे॒। त्वम्। ए॒क॒ऽवृ॒षः। भ॒व॒। ८६.२।

• एकवृषः
• अथर्वा
• अनुष्टुप्
• वृषकामना सूक्त

साम्राज्य पाने का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (समुद्रः) समुद्र (स्रवताम्) बहते हुए जलों का (ईशे=ईष्टे) स्वामी है, (अग्निः) सूर्यरूप अग्नि (पृथिव्याः) पृथिवी का (वशी) वश में करनेवाला है। (चन्द्रमाः) चन्द्रमा (नक्षत्राणाम्) चलनेवाले नक्षत्रों का (ईशे) अधिष्ठाता है, [हे पुरुष !] (त्वम्) तू (एकवृषः) अकेला स्वामी (भव) हो ॥२॥

भावार्थभाषाः - मनुष्य समुद्र, सूर्य, चन्द्र आदि लोकों की आकर्षण शक्ति देख कर अपना सामर्थ्य बढ़ावे ॥२॥

टिप्पणी: २−(समुद्रः) सागरः (ईशे) लोपस्त आत्मनेपदेषु। पा० ७।१।४१। इति तलोपः। ईष्टे। ईश्वरो भवति (स्रवताम्) प्रवहतामुदकानाम् (अग्निः) सूर्यरूपोऽग्निः (पृथिव्याः) भूमेः (वशी) वशयिता। स्वामी (चन्द्रमाः) चन्द्रलोकः (नक्षत्राणाम्) अमिनक्षियजि०। उ० ३।१०५। इति णक्ष गतौ−अत्रन्। गतिशीलानां तारकाणाम्। अन्यत् पूर्ववत् ॥

Translation

3. Universal ruler art thou of Asuras, summit of human beings;
   part-sharer of the gods art thou; do thou be sole chief.

Notes

The comm. understands ‘part-sharer’ to mean “having a share equal to
that of all the other gods together,” and applies it to Indra.

Thou art the King of Asuras, the crown and summit of man- kind: Thou art the partner of the Gods: the one and only Lord be thou.

स॒म्ऽराट्। अ॒सि॒। असु॑राणाम्। क॒कुत्। म॒नुष्या᳡णाम्। दे॒वाना॑म्। अ॒र्ध॒ऽभाक्। अ॒सि॒। त्वम्। ए॒क॒ऽवृ॒षः। भ॒व॒। ८६.३।

• एकवृषः
• अथर्वा
• अनुष्टुप्
• वृषकामना सूक्त

साम्राज्य पाने का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - [हे पुरुष !] (असुराणाम्) बुद्धिमानों का (सम्राट्) सम्राट्, और (मनुष्याणाम्) मननशील मनुष्यों का (ककुत्) शिखा (असि) है। (देवानाम्) जय चाहनेवालों की (अर्धभाक्) वृद्धि का बाँटनेवाला (असि) है, [हे पुरुष !] (त्वम्) तू (एकवृषः) अकेला स्वामी (भव) हो ॥३॥

भावार्थभाषाः - मनुष्य सब से अधिक गुणी होकर चक्रवर्त्ती राजा बने ॥३॥

टिप्पणी: ३−(सम्राट्) अ० ४।१।५। सम्यग्राजमानः। चक्रवर्ती (असि) वर्तसे (असुराणाम्) असुरत्वं प्रज्ञावत्वम्, असुरिति प्रज्ञानाम−निरु० १०।३४। रो मत्वर्थीयः प्रज्ञावताम् (ककुत्) अ० ३।४।२। शिखररूपी। प्रधानः (मनुष्याणाम्) मननशीलानाम् (देवानाम्) विजिगीषूणाम् (अर्धभाक्) ऋधु वृद्धौ भावे−घञ्। अर्ध+भाज पृथक्कर्मणि−क्विप्। अर्धस्य वर्धनस्य भागी। अन्यत् पूर्ववत् ॥