०७१ अन्नम्

71. Against harm from improper food.

अन्नम्।
१-३ ब्रह्मा। अग्निः, ३ वैश्वानरः, देवाः। जगती, ३ त्रिष्टुप्।

[Brahman.—āgneyam: 3. vāiśvadevī. jāgatyam: 3. triṣṭubh.]

Comment

Found also in Pāipp. ii. (in the verse-order i, 3, 2), and vs. i a second time in xx. ⌊For Yajus versions of vss. 1 and 3, see v. Schroeder’s Zwei Hss., p. 16, and Tübinger Kaṭha-hss., p. 77.⌋ Used by Kāuś. (45. 17), with iii. 29, vii. 67, etc., in a rite (following the vaśāśamana), explained as for obviating ill effects from acceptance of gifts and the like; also (57. 29), in the upanayana, accompanying an offering by the pupil from the food obtained by begging. And Vāit. (4. 16) has it in the parvan sacrifice, as the priest eats his portion.

Translations

Translated: Ludwig, p. 433; Grill, 66, 165; Griffith, i. 284; Bloomfield, 196, 494.—See also Bergaigne-Henry, Manuel, p. 152.

A priest’s benediction after meat

Translation

1. What food of various form I eat oftentimes (bahudhā́)—gold, horse,
   also cow, she-goat, sheep, just whatsoever I have accepted—let Agni the
   offerer (hótar) make that well-offered.

Notes

Ppp. has, in c, kiṁ cit, and for d, a. t. viśvād agadaṁ k.
TA. (ii. 6. 2¹²) has pādas a, b, c as a, b, d of a verse of five
pādas: in b it inserts vā́sas (Ppp. vāusu) before híraṇyam and
omits (not Ppp.) áśvam after it; after b it inserts yád devā́nāṁ
cákṣuṣy ā́go ásti; in c it contracts -jagráhā ’hám into
-jagrāhám; and it ends with agnír mā tásmād anṛṇáṁ kṛṇotu. The comm.
(unless it is a misprint) reads jagrāha in c. The last pāda is x.
9. 26 d. The first two vss. are mixed jagatī and triṣṭubh.

What food I eat of varied form and nature, food whether gold, or horse, sheep, goat, or bullock, Whatever gift I have received, may Agni the Hotar make it sacrifice well-offered.

यत्। अन्न॑म्। अद्मि॑। ब॒हु॒ऽधा। विऽरू॑पम्। हिर॑ण्यम्। अश्व॑म्। उ॒त। गाम्। अ॒जाम्। अवि॑म्। यत्। ए॒व। किम्। च॒। प्र॒ति॒ऽज॒ग्रह॑। अ॒हम्। अ॒ग्निः। तत्। होता॑। सुऽहु॑तम्। कृ॒णो॒तु॒। ७१.१।

• अग्निः
• ब्रह्मा
• जगती
• अन्न सूक्त

दोषों के नाश का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (विरूपम्) अनेक रूपवाला (यत्) जो कुछ (अन्नम्) अन्न (बहुधा) प्रायः (अद्मि) मैं खाता हूँ, (उत) और (हिरण्यम्) सुवर्ण, (अश्वम्) घोड़ा, (गाम्) गौ, (अजाम्) बकरी, (अविम्) भेड़, और (यत् एव किम् च) जो कुछ भी (अहम्) मैंने (प्रतिजग्रह) ग्रहण किया है, (होता) दाता (अग्निः) सर्वव्यापक परमेश्वर (तत्) उसको (सुहुतम्) धार्मिक रीति से स्वीकार किया हुआ (कृणोतु) करे ॥१॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य ज्ञानपूर्वक परमेश्वर को आत्मसमर्पण करते हैं, वे सुखी होते हैं ॥१॥

टिप्पणी: १−(यत्) (अन्नम्) भोजनम् (अद्मि) भक्षयामि (बहुधा) प्रायः (विरूपम्) विविधप्रकारम् (हिरण्यम्) सुवर्णम् (अश्वम्) तुरङ्गम् (गाम्) धेनुम् (अजाम्) छागीम् (अविम्) मेषम् (यत् एव किम् च) यत्किमपि द्रव्यजातम् (प्रतिजग्रह) ह्रस्वत्वं छान्दसम्। प्रतिजग्राह। प्राप (अहम्) उपासकः (अग्निः) सर्वव्यापकः परमेश्वरः (तत्) सर्वं पूर्वोक्तम् (होता) दाता (सुहुतम्) हु दानादनयोः−क्त। सुष्ठु धार्मिकरीत्या गृहीतम् (कृणोतु) करोतु ॥

Translation

2. Whatever, offered [or] unoffered, hath come to me, given by the
   Fathers, assented to by human beings (manuṣyà), what my mind is as it
   were excited at—let Agni the offerer make that well-offered.

Notes

The comm. reads rārajītu in c, but explains it as an indicative.
The mss. are divided between manuṣyāìḥ (which both editions give) and
-yāíḥ at the end of b (our Bp.P.M.H.T.K. have the latter). Ppp.
inserts yat after hutam in a. ⌊W. has here overlooked a part of
R’s note, which (if I understand him) means that our vs. 2 continues in
Ppp. thus: (b) yasmād anna manaso ’drārajīmi, (c, a corruption
of TA’s c given under vs. 1 above) yad devānāṁ cakṣuṣākaśīnā,
(d) ’gniṣ etc.⌋

Whatever, sacrificed or not, hath reached me, bestowed by men and sanctioned by the Fathers, Whereby my heart seems to leap up, may Agni the Hotar make that sacrifice well-offered.

यत्। मा॒। हु॒तम्। अहु॑तम्। आ॒ऽज॒गाम॑। द॒त्तम्। पि॒तृऽभिः॑। अनु॑ऽमतम्। म॒नु॒ष्यैः᳡। यस्मा॑त्। मे॒। मनः॑। उत्ऽइ॑व। रार॑जीति। अ॒ग्निः। तत्। होता॑। सुऽहु॑तम्। कृ॒णो॒तु॒। ७१.२।

• अग्निः
• ब्रह्मा
• जगती
• अन्न सूक्त

दोषों के नाश का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (हुतम्) दिया हुआ [माता-पिता आदि से पाया हुआ], अथवा (अहुतम्) न दिया हुआ [स्वयं प्राप्त किया], (पितृभिः) दूसरे विद्वान् महाशयों करके (दत्तम्) दिया हुआ और (मनुष्यैः) मननशील पुरुषों करके (अनुमतम्) अङ्गीकार किया हुआ (यत्) जो कुछ द्रव्य (मा) मुझ को (आजगाम) प्राप्त हुआ है। (यस्मात्) जिसके कारण से (मे) मेरा (मनः) मन (उत् इव) उदय होता हुआ सा (रारजीति) अत्यन्त शोभित रहता है, (होता) दाता (अग्निः) सर्वव्यापक परमेश्वर (तत्) उसको (सुहुतम्) धार्मिक रीति से स्वीकार किया हुआ (कृणोतु) करे ॥२॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को जो कुछ पदार्थ अन्य महाशयों से अथवा अपने पुरुषार्थ से मिले, उसे विचारपूर्वक धार्मिक रीति से व्यय करें ॥२॥

टिप्पणी: २−(यत्) द्रव्यम् (मा) माम् (हुतम्) दत्तं मातापित्रादिभिः (अहुतम्) अदत्तं स्वपौरुषेण प्राप्तम् (आजगाम) प्राप (दत्तम्) वितीर्णम् (पितृभिः) पालनशीलैर्महात्मभिः (अनुमतम्) अङ्गीकृतम् (मनुष्यैः) अ० ३।४।९। मननशीलैः पुरुषैः (यस्मात्) कारणात् (मे) मम (मनः) चित्तम् (उत् इव) उन्नतं यथा (रारजीति) राजृ दीप्तौ ऐश्वर्ये च, यङ्लुकि छान्दसमुपधाह्रस्वत्वम्। रारजीति। भृशं दीप्यते शोभते। अन्यद्गतम् ॥

Translation

3. What food I eat unrighteously, O gods, and promise, intending to give
   [or] not intending to give—by the greatness of the great Vāiśvānara
   let [it] be propitious honeyed food for me.

Notes

TA. (11. 6. 2¹¹) has the first half-verse, adding the same three pādas
as above (see under vs. 1). For the doubtful saṁgṛṇā́mi it reads vā
kariṣyán, and Ppp. has the same, also omitting (perhaps by accident)
ádāsyan. The second pāda is nearly repeated as 119. 1 b, below.
The comm. renders saṁgṛṇāmi by pratijānāmi. The Daś. Kar. cites (to
Kāuś. 57. 29: see the note to that rule) the three verses in full, but
substitutes for 3 c, d our 53. 2 c, d, vāiśvānaro no ad-, etc.

What food I eat unjustly, Gods! or, doubtful between bestow- ing and refusing, swallow, Through greatness of Vaisvanara the mighty may that same food be sweet to me and blessed!

यत्। अन्न॑म्। अद्मि॑। अनृ॑तेन। दे॒वाः॒। दा॒स्यन्। अदा॑स्यन्। उ॒त। स॒म्ऽगृ॒णामि॑। वै॒श्वा॒न॒रस्य॑। म॒ह॒तः। म॒हि॒म्ना। शि॒वम्। मह्य॑म्। मधु॑ऽमत्। अ॒स्तु॒। अन्न॑म्। ७१.३।

• विश्वे देवाः
• ब्रह्मा
• त्रिष्टुप्
• अन्न सूक्त

दोषों के नाश का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (देवाः) हे विद्वान् पुरुषो ! (यत्) जो कुछ (अन्नम्) अन्न (अनृतेन) असत्य व्यवहार से (अद्मि) मैं खाता हूँ, (उत) और (दास्यन्) देना चाहता हुआ [अथवा] (अदास्यन्) न देना चाहता हुआ मैं [जो कुछ] (संगृणामि=संगिरामि) खा जाता हूँ। (महतः) पूजनीय (वैश्वानरस्य) सब नरों के हितकारी परमेश्वर की (महिम्ना) महिमा से (अन्नम्) वह अन्न (मह्यम्) मेरे लिये (शिवम्) सुखकारक और (मधुमत्) मीठे रसवाला (अस्तु) होवे ॥३॥

भावार्थभाषाः - मनुष्य परमेश्वर की महिमा जानकर दुष्ट कर्म छोड़ कर अपने कर्तव्य सत्यमार्ग पर चलकर आनन्द भोगें ॥३॥

टिप्पणी: ३−(यत्) (अन्नम्) (अद्मि) भक्षयामि (अनृतेन) असत्यव्यवहारेण (देवाः) हे विद्वांसः (दास्यन्) लृटः सद्वा। पा० ३।३।१४। इति दास्यतेः−शतृ। दातुमिच्छन् (अदास्यन्) अदातुमिच्छन् (उत) अपि च (संगृणामि) गॄ निगरणे, छान्दसः श्ना। संगिरामि। भक्षयामि (वैश्वानरस्य) सर्वनरहितस्य परमेश्वरस्य (महतः) पूजनीयस्य (महिम्ना) प्रतापेन (शिवम्) सुखकरम् (मह्यम्) मदर्थम् (मधुमत्) माधुर्य्योपेतम् (अस्तु) भवतु (अन्नम्) भोजनम् ॥