०६८ वपनम्

68. To accompany the act of shaving.

वपनम्।
१-३ अथर्वा। १ सविता, आदित्याः, रुद्राः, वसवः, २ अदितिः, आपः, प्रजापतिः, ३ सविता, सोमः, वरुणः। १ पुरोविराडतिशाक्वरगर्भा चतुष्पदा जगती, २ अनुष्टुप्, ३ अतिजगतीगर्भा त्रिष्टुप्।

[Atharvan (?).—mantroktadevatyam. 1. purovirāḍ atiśakvarīgarbhā 4-p. jagatī; 2. anuṣṭubh; 3. atijagatīgarbhā triṣṭubh.]

Comment

Found also in Pāipp. xix. (in the verse-order 1, 3, 2), and in part in various Gṛhya-Sūtras, as noted under the several verses. ⌊Further, in MP. ii. 1. 1-3; and MGS. i. 21. 2, 3, 14, 6 (cf. also Knauer’s Index, p. 148, s.v. uṣṇena, p. 146, and p. 154).⌋ The hymn is used by Kāuś., as was to be expected, in the godāna ceremony (53. 17-20), vs. 1 being addressed to the vessel of water used, vs. 2 accompanying the wetting of the youth, and vs. 3 the parting and cutting of the hair. Further, in the upanayana, at the beginning of the whole ceremony (55. 2), with the directions “do as directed in the text” etc.

Translations

Translated: Ludwig, p. 430; Griffith, i. 282.

A charm to accompany the shaving of the beard

Translation

1. Savitar here hath come with razor; come, O Vāyu, with hot water; let
   the Ādityas, the Rudras, the Vasus, wet [him] in accordance; do ye,
   forethoughtful, shave [the head] of king Soma.

Notes

‘Wet,’ corresponding to our ’lather.’ Dignity is sought to be given to
the operation by identifying the participants in it with various
divinities. The second pāda is given, without variation, in AGS. i. 17.
6 and PGS. ii. 1. 6; the first and second are found in GGS. ii. 9. 10,
11, MB. i. 6. 1, 2, with agāt in a, and -kenāi ’dhi in b.
Ppp. has, in b, vāyav udakena ehi, and omits undantu in c.
The combination vāya ud- is quoted under Prāt. ii. 21, 24; iii. 35;
-kené” ’ hi, under iii. 38, 66. ⌊Hillebrandt, Ved. Mythol., i. 472,
may be consulted.⌋

Savitar hath come hither with the razor: come thou, O Vayu, with the heated water. One-minded let Adityas, Rudras, Vasus moisten the hair: shave ye who know King Soma.

आ। अ॒यम्। अ॒ग॒न्। स॒वि॒ता। क्षु॒रेण॑। उ॒ष्णेन॑। वा॒यो॒ इति॑। उ॒द॒केन॑। आ। इ॒हि॒। आ॒दि॒त्याः। रु॒द्राः। वस॑वः। उ॒न्द॒न्तु॒। सऽचे॑तसः। सोम॑स्य। राज्ञः॑। व॒प॒त॒। प्रऽचे॑तसः। ६८.१।

• सविता, आदित्यगणः, रुद्रगणः, वसुगणः
• अथर्वा
• चतुष्पदा पुरोविराडतिशाक्वरगर्भा जगती
• वपन सूक्त

मुण्डन संस्कार का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (अयम्) यह (सविता) काम का चलानेवाला फुरतीला नापित (क्षुरेण) छुरा सहित (आ अगन्) आया है, (वायो) हे शीघ्रगामी पुरुष ! (उष्णेन) तप्त [तत्ते] (उदकेन) जलसहित (आ इहि) तू आ। (आदित्याः) प्रकाशमान, (रुद्राः) ज्ञानवान्, (वसवः) श्रेष्ठ पुरुष आप (सचेतसः) एकचित्त होकर [बालक के केश] (उन्दन्तु) भिगोवें, (प्रचेतसः) प्रकृष्ट ज्ञानवाले पुरुषो ! तुम (सोमस्य) शान्तस्वभाव (राज्ञः) तेजस्वी बालक का (वपत=वपयत) मुण्डन कराओ ॥१॥

भावार्थभाषाः - गृहस्थ प्रवीण शुद्ध नापित को बुलाकर गुनगुने जल से मुण्डन करावें और सब बड़े-बड़े विद्वान् पुरुष उत्सव में आकर यथोचित सम्मति देवें ॥१॥ इस सूक्त के तीनों मन्त्र श्रीमद् दयानन्दकृत संस्कारविधि चूडाकर्मसंस्कार में लिखे हैं ॥१॥

टिप्पणी: १−(अयम्) दृश्यमानः (आ अगन्) आगमत्। आगतवान् (सविता) कर्मप्रेरकः स्फूर्तिशीलो नापितः (क्षुरेण) ऋज्रेन्द्राग्र०। उ० २।२८। इति क्षुर विलेखने−रन्, रेफलोपः। लोमच्छेदकेनास्त्रेण (उष्णेन) तप्तेन (वायो) हे शीघ्रगामिन् पुरुष (उदकेन) जलेन (आ इहि) आगच्छ (आदित्याः) अ० १।९।१। प्रकाशमाना विद्वांसः (रुद्राः) अ० २।२७।६। ज्ञानदातारः (वसवः) श्रेष्ठा जनाः (उन्दन्तु) आर्द्रीकुर्वन्तु। माणवकस्य शिर इति शेषः (सचेतसः) समानज्ञानाः (सोमस्य) शान्तस्वभावस्य (राज्ञः) तेजस्विनो माणवकस्य (वपत) वपयत। मुण्डनं कारयत (प्रचेतसः) प्रकृष्टज्ञानाः पुरुषाः ॥

Translation

2. Let Aditi shave the beard; let the waters wet [it] with splendor;
   let Prajāpati nurse (cikits) [it], in order to length of life, to
   sight.

Notes

Ppp’s version of c, d is dhārayatu prajāpatiḥ punaḥ-punaḥ
suvaptave. AGS. (i. 17. 7) has a, b, reading keśān for śmaśru,
and varcase for -sā; PGS. (ii. 1. 6) has adite keśān vapa,
parallel to our a.

Let Aditi shave the beard, and let the Waters bathe it with their strength: Prajapati restore his health for sight and days of lengthened life!

अदि॑तिः। श्मश्रु॑। व॒प॒तु॒। आपः॑। उ॒न्द॒न्तु॒। वर्च॑सा। चिकि॑त्सतु। प्र॒जाऽप॑तिः। दी॒र्घा॒यु॒ऽत्वाय॑। चक्ष॑से। ६८.२।

• अदितिः, आपः, प्रजापतिः
• अथर्वा
• अनुष्टुप्
• वपन सूक्त

मुण्डन संस्कार का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (अदितिः) अखण्डित छुरा (श्मश्रु) केश (वपतु) काटे (आपः) जल (वर्चसा) अपनी शोभा से (उन्दन्तु) सींचे। (प्रजापतिः) सन्तान का पालन करनेवाला पिता (दीर्घायुत्वाय) दीर्घ जीवन के लिये और (चक्षसे) दृष्टि बढ़ाने के लिये (चिकित्सतु) [बालक के] रोग की निवृत्ति करे ॥२॥

भावार्थभाषाः - मुण्डन होने के पश्चात् स्नान करा के यथोचित ओषधि खान-पान आदि द्वारा बालक को प्रसन्न करें। इस संस्कार से बालक की आयु और दृष्टि बढ़ती है ॥२॥

टिप्पणी: २−(अदितिः) अ० २।२८।४। दो अवखण्डने−क्तिन्। अखण्डितस्तीक्ष्णधारश्छुरः (श्मश्रु) अ० ५।१९।१४। श्म शरीरम् श्मश्रु लोम, श्मनि श्रितं भवति। निरु० ३।५। शिरः केशम् (वपतु) मुण्डतु (आपः) जलानि (उन्दन्तु) सिञ्चन्तु स्नानेन (वर्चसा) तेजसा (चिकित्सतु) कित रोगापनयने। भिषज्यतु बालकस्य रोगनिवृत्तिं करोतु (प्रजापतिः) सन्तानपालकः पिता (दीर्घायुत्वाय) चिरकालजीवनाय (चक्षसे) अ० १।५।१। दृष्टिवर्धनाय ॥

Translation

3. With what razor the knowing Savitar shaved [the head] of king Soma,
   of Varuṇa, therewith, ye priests (brahmán), shave [it] now of this
   man; be he rich in kine, in horses, in progeny.

Notes

Ppp. reads, for d, aśyāmodīyur ayam astu vīraḥ. AGS. (i. 17. 10)
and PGS. (ii. 1. 11) have our a, b, c without variant, but add as
d, āyuṣmāñ jaradaṣṭir yathā ’ sat. TB. (ii. 7. 17²) also has the
verse, differing only in d: ūrjé ’ máṁ rayyā́ várcasā sáṁ sṛjātha;
and with this HGS. (ii. 6. 10) agrees throughout. The śGS. version ⌊i.
28⌋ differs throughout: yenā ’ vapat savitā śmaśrv agre kṣureṇa rājño
varuṇasya vidvān: yena dhātā bṛhaspatir indrasya cā ’ vapac chiraḥ: tena
brahmāṇo vapate ’ dam adyā ”yuṣmān dīrghāyur ayam astu vīraḥ (agreeing
at the end with Ppp.). MB. (i. 6. 7) has a still other text: yena pūṣā
bṛhaspater vāyor indrasya cā ’vapat: tena te vapāmi brahmaṇā jīvātave
jīvanāya dīrghāyuṣṭvāya varcase. The verse (10 + 11: 11 + 12 = 44)
contains no atijagatī element. ⌊Ppp. combines asyā ’śyāmodīyur; and
R. notes that c, d appears in Ppp. ii.⌋

The razor used by Savitar, for shaving, who knoweth Varuna and royal Soma, Even with this shave ye this man, O Brahman. Let him be rich in horses, kine, and children.

येन॑। अव॑पत्। स॒वि॒ता। क्षु॒रेण॑। सोम॑स्य। राज्ञः॑। वरु॑णस्य। वि॒द्वान्। तेन॑। ब्र॒ह्मा॒णः॒। व॒प॒त॒। इ॒दम्। अ॒स्य। गोऽमा॑न्। अश्व॑ऽवान्। अ॒यम्। अ॒स्तु॒। प्र॒जाऽवा॑न्। ६८.३।

• सविता, सोमः, वरुणः
• अथर्वा
• अतिजगतीगर्भा त्रिष्टुप्
• वपन सूक्त

मुण्डन संस्कार का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (येन) जिस विधि के साथ (विद्वान्) अपना कर्म जाननेवाले (सविता) फुरतीले नापित ने (क्षुरेण) छुरा से (सोमस्य) शान्तस्वभाव, (राज्ञः) तेजस्वी, (वरुणस्य) उत्तम स्वभाववाले बालक का (अवपत्) मुण्डन किया है। (तेन) उसी विधि से (ब्रह्माणः) हे ब्राह्मणो ! (अस्य) इस बालक का (इदम्) यह शिर (वपत) मुण्डन कराओ, (अयम्) यह बालक (गोमान्) उत्तम गौओंवाला, (अश्ववान्) उत्तम घोड़ोंवाला और (प्रजावान्) उत्तम सन्तानोंवाला (अस्तु) होवे ॥३॥

भावार्थभाषाः - विद्वान् लोग बालकों का मुण्डनसंस्कार कराके उन्हें प्रतापी, धनी और बलवान् बनावें ॥३॥

टिप्पणी: ३−(येन) यादृशेन विधिना (अवपत्) मुण्डनं कृतवान् (सविता) म० १। स्फूर्तिशीलः (क्षुरेण) अस्त्रेण (सोमस्य) शान्तस्वभावस्य (राज्ञः) तेजस्विनः (वरुणस्य) श्रेष्ठबालकस्य (विद्वान्) स्वकर्मज्ञाता नापितः (तेन) तादृशेन कर्मणा (ब्रह्माणः) हे वेदज्ञातारो ब्राह्मणाः (वपत) मुण्डनं कारयत (इदम्) शिरः (अस्य) माणवकस्य (गोमान्) प्रशस्तगोयुक्तः (अश्ववान्) बहुमूल्यतुरङ्गोपेतः (अयम्) माणवकः (अस्तु) (प्रजावान्) प्रशस्तसन्तानयुक्त ॥