०६७ शत्रुनाशनम्

67. For success against enemies.

शत्रुनाशनम्।
१-३ अथर्वा। इन्द्रः। अनुष्टुप्।

[Atharvan (?).—cāndram utāi ”ndram. ānuṣṭubham.]

Comment

Not found in Pāipp. Used by Kāuś. (14. 7) in a battle rite with the two preceding hymns (and reckoned with them to the aparājita gaṇa): see under 65; also (16. 4) in another rite of the same class, for terrifying enemies, with vi. 98, with the direction “the king goes thrice about the army.”

Translations

Translated: Ludwig, p. 518; Griffith, i. 282.

A charm for the destruction and plunder of enemies

Translation

1. Everywhere about the routes Indra and Pūshan have gone; let yonder
   armies of our enemies today be confounded further away.

Notes

That is (a), to prevent access to our villages. The comm. takes
parastarām as simply = atiśayena.

Indra and Pushan have gone forth along the ways on every side. To-day those hosts of enemies must flee bewildered far away.

परि॑। वर्त्मा॑नि। स॒र्वतः॑। इन्द्रः॑। पू॒षा। च॒। स॒स्र॒तुः॒। मुह्य॑न्तु। अ॒द्य। अ॒मूः। सेनाः॑। अ॒मित्रा॑णाम्। प॒रः॒ऽत॒राम्। ६७.१।

• चन्द्रः, इन्द्रः
• अथर्वा
• अनुष्टुप्
• शत्रुनाशन सूक्त

सेनापति के लक्षणों का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रः) बड़े ऐश्वर्यवाला राजा (च) और (पूषा) पोषण करनेवाला मन्त्री (वर्त्मानि) मार्गों पर (सर्वतः) सब दिशाओं में (परि सस्रतुः) सब ओर चलते रहे हैं। (अमित्राणाम्) पीड़ा देनेवाले शत्रुओं की (अमूः) वे सब (सेनाः) सेनायें (अद्य) आज (परस्तराम्) बहुत दूर (मुह्यन्तु) घबड़ा कर चली जावें ॥१॥

भावार्थभाषाः - युद्धकुशल राजा और मन्त्री के उपाय से शत्रु की सब सेनायें भाग जावें ॥१॥

टिप्पणी: १−(परि) परितः (वर्त्मानि) वृतु वर्तने−मनिन्। धर्ममार्गान् (सर्वतः) सर्वासु दिक्षु (इन्द्रः) महाप्रतापी राजा (पूषा) पोषको मन्त्री (च) (सस्रतुः) सृ गतौ−लिट्। जग्मतुः (मुह्यन्तु) मूढचित्ताः पलायन्ताम् (अद्य) अस्मिन् दिने (अमूः) दूरे दृश्यमानाः (सेनाः) सैन्यानि (अमित्राणाम्) पीडकानां शत्रूणाम् (परस्तराम्) परः+तरप्। किमेत्तिङव्ययघात्०। ५।४।११। इति आमु। अधिकदूरदेशे ॥

Translation

2. Go about confounded, ye enemies, like headless snakes; of you there,
   confounded by Agni, let Indra slay each best man (vára).

Notes

This verse is SV. ii. 1221, and one of the supplementary verses to a RV.
hymn (RV. x. 103. 15). SV. has, for a, b, andhā́ amitrā bhavatā
’śīrṣāṇó ‘haya iva, and, in c, agnínunnānām. The RV. version (see
Aufrecht’s 2d edition, ii. 682) accents amítrā, reads -ṣāṇā́ áh- in
b, and, in c, agnídagdhānām agnímūḻhānām. The translation
implies the emendation amitrās instead of amítrās, which latter is
given by all the authorities, and hence accepted in SPP’s text. The
comm. understands amitrās, voc.; and he explains b to mean as
snakes with their heads cut off can merely move about, but not do
anything in particular.

Ye foes, come hitherward dismayed like serpents when their heads are gone. Let Indra slay each bravest one of you whom Agni hath con- fused.

मू॒ढाः। अ॒मित्राः॑। च॒र॒त॒। अ॒शी॒र्षाणः॑ऽइव। अह॑यः। तेषा॑म्। वः॒। अ॒ग्निऽमू॑ढानाम्। इन्द्रः॑। ह॒न्तु॒। वर॑म्ऽवरम्। ६७.२।

• चन्द्रः, इन्द्रः
• अथर्वा
• अनुष्टुप्
• शत्रुनाशन सूक्त

सेनापति के लक्षणों का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (मूढाः) हे घबड़ाये हुए (अमित्राः) पीड़ा देनेवाले शत्रुओं ! (अशीर्षाणः) बिना शिरवाले [शिर कटे] (अहयः इव) साँपों के समान (चरत) चेष्टा करो। (इन्द्रः) प्रतापी वीर राजा (अग्निमूढानाम्) अग्नि [आग्नेय शस्त्रों] से घबड़ाये हुए (तेषां वः) उन तुम सबों में से (वरंवरम्) अच्छे-अच्छों को चुन कर (हन्तु) मारे ॥२॥

भावार्थभाषाः - कुशल सेनापति इस प्रकार व्यूहरचना करे कि शत्रु के सेनादल विध्वंस होकर घबड़ा जावें और उनके बड़े-बड़े नायक मारे जावें ॥२॥

टिप्पणी: २−(मूढाः) मुह वैचित्ये−क्त। व्याकुलाः (अमित्राः) पीडकाः शत्रवः (चरत) चेष्टां कुरुत (अशीर्षाणः) शीर्षंश्छन्दसि। प० ६।१।६०। इति शिरः शब्दस्य शीर्षन्। अशिरसः। छिन्नशिरस्काः (इव) यथा (अहयः) अ० २।५।५। आहन्तारः सर्पाः (तेषाम्) तादृशानाम् (वः) युष्माकम् (अग्निमूढानाम्) अग्निना आग्नेयास्त्रैर्व्याकुलीकृतानां मध्ये (इन्द्रः) प्रतापी वीरो राजा (हन्तु) नाशयतु (वरंवरम्) श्रेष्ठं श्रेष्ठं नायकम् ॥

Translation

3. Fasten thou, as bull, the skin upon them; make the fear of the
   fallow-deer; let the enemy hasten (eṣ) away; let the cow hasten hither
   to us.

Notes

The sense of a is very obscure. One is tempted to combine
vṛṣājinam into one word. The comm. makes hariṇasya (=
kṛṣṇamṛgasya) depend on ajínam, which cannot well be right, though
it may be questioned whether, as dependent on bhíyam, it is subjective
or objective genitive.* He explains the “skin” as used for
somamaṇiveṣṭana; and the “cow” (d) as the enemy’s wealth, in cows
and the like. The combination of úpa eṣatu into úpeṣatu falls under
Prāt. iii. 52, and the case is quoted in the commentary to that rule.
⌊Correct nahyá to nahya (accent-mark slipped out of place).⌋ *⌊In a
marginal note, W. compares mitra-tū́rya, v. 20. 7.⌋

Gird thou a bullock’s hide on these, make those as timid as the deer. Let the foe flee away, and let his kine come hither-ward to us.

आ। ए॒षु॒। न॒ह्य॒। वृषा॑। अ॒जिन॑म्। ह॒रि॒णस्य॑। भिय॑म्। कृ॒धि॒। परा॑ङ्। अ॒मित्रः॑। एष॑तु। अ॒र्वाची॑। गौः। उप॑। ए॒ष॒तु॒। ६७.३।

• चन्द्रः, इन्द्रः
• अथर्वा
• अनुष्टुप्
• शत्रुनाशन सूक्त

सेनापति के लक्षणों का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - [हे सेनापति !] (एषु) इन [अपने वीरों] में (वृषा=वृष्णः) ऐश्वर्यवान् पुरुष का (अजिनम्) चर्म [कवच] (आ नह्य) पहिना दे, और [शत्रुओं में] (हरिणस्य) हरिण का (भियम्) डरपोकपन (कृधि) करदे। (अमित्रः) शत्रु (पराङ्) उलटे मुख होकर, (एषतु) चला जावे (गौः) भूमि [युद्धभूमि और राज्य] (अर्वाची) हमारी ओर (उप एषतु) चली आवे ॥३॥

भावार्थभाषाः - सेनापति अपने वीरों को कवच आदि पहिना कर शत्रुओं को भयभीत करके रणभूमि और राज्य अपने हाथ करे ॥३॥

टिप्पणी: ३−(एषु) स्वभटेषु (आ नह्य) आवधान। आच्छादय (वृषा) सुपां सुलुक्०। पा० ७।१।३९। इति षष्ठ्याः सु। वृष्णः। इन्द्रस्य। ऐश्वर्यवतः पुरुषस्य (अजिनम्) अ० ४।७।६। चर्म। कवचम् (हरिणस्य) मृगस्य (भियम्) भीतिम् (कृधि) कुरु शत्रुषु (पराङ्) षण्मुखः सन् (अमित्रः) शत्रुः (एषतु) इष गतौ गच्छतु। पलायताम् (अर्वाची) अस्मदभिमुखा। अनुकूला (गौः) पृथ्वी−निघ० १।१। रणभूमिः। राजभूमिः (उप एषतु) समीपं प्राप्नोतु ॥