०६० पतिलाभः

60. For winning a spouse.

पतिलाभः।
१-३ अथर्वा। अर्यमा। अनुष्टुप्।

[Atharvan (?).—āryamaṇam. ānuṣṭubham.]

Comment

Found also in Pāipp. xix. Used by Kāuś. (34. 22), in a women’s rite, for obtaining a husband, with an oblation to Arymaman (it is added, purā kākasampātāt, which the comm. explains by kākasaṁcārāt pūrvam).

Translations

Translated: Weber, Ind. Stud. v. 236; Zimmer, p. 306; Grill, 56, 164; Griffith, i. 278; Bloomfield, 95, 491.

The wooing of a bride

Translation

1. Here cometh Aryaman, with locks ⌊-stupá⌋ loosened in front, seeking
   a husband for this spinster, and a wife for a wifeless one.

Notes

Ppp. reads in b viṣatastugaḥ (i.e. viṣitastukaḥ). Our edition
has -srupaḥ, the manuscript distinction of sru and stu being
always doubtful, and the majority of the authorities here giving as
plainly sru as it is possible to give it. The comm. explains viṣita-
as viśeṣeṇa sito baddhaḥ, and as used of the “rays” (stupa-) of the
sun (aryaman) in the east (purastāt). Aryaman is perhaps properly
rendered here by ‘suitor, match-maker’ (‘Brautwerber,’ Weber, Grill);
but doubtless at any rate the address implies an identification of such
a functionary with the god Aryaman. The pada-reading in b,
vísita॰stupaḥ, is quoted under Prāt. iv. 77. In c, asyā́ ichán is
the chosen example in the Prāt. commentary (under ii. 21 et al.) of the
saṁdhi it illustrates, although the meter shows that the irregular
combination asye ’chan requires to be made, and the Anukr. apparently
winks at it. Ppp. has the corrupt reading sa vāi chāyad ag- ⌊intending
sa vāi ’ched?⌋. ⌊Correct the ed. to -stupaḥ.⌋

With forelock loosened o’er his brow here comes the wooer of the bride, Seeking a husband for this maid, a wife for this unmarried man.

अ॒यम्। आ। या॒ति॒। अ॒र्य॒मा। पु॒रस्ता॑त्। विसि॑तऽस्तुपः। अ॒स्यै। इ॒च्छन्। अ॒ग्रुवै॑। पति॑म्। उ॒त। जा॒याम्। अ॒जान॑ये। ६०.१।

• अर्यमा
• अथर्वा
• अनुष्टुप्
• पतिलाभ सूक्त

गृहस्थ आश्रम में प्रवेश का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (अयम्) यह (विषितस्तुपः) प्रसिद्ध स्तुतिवाला (अर्यमा) अन्धकारनाशक सूर्य (अस्यै) इस (अग्रुवै) ज्ञानवती कन्या के लिये (पतिम्) पति, (उत) और (अजानये) अविवाहित पुरुष के लिये (जायाम्) पत्नी (इच्छन्) चाहता हुआ (पुरस्तात्) हमारे आगे (आ याति) आता है ॥१॥

भावार्थभाषाः - ब्रह्मचारिणी और ब्रह्मचारी वेद आदि शास्त्रों के अध्ययन से सूर्य के समान तेजस्वी अर्थात् ब्रह्मवर्चसी होकर युवा अवस्था में गृहस्थाश्रम में प्रवेश करें ॥१॥

टिप्पणी: १−(अयम्) पुरोदृश्यमानः (आ याति) आगच्छति (अर्यमा) अ० ३।१४।२। अन्धकारनाशकः सूर्यः (पुरस्तात्) अस्माकमग्रे (विषितस्तुपः) वि-षो अन्तकर्मणि−क्त। स्तुवो दीर्घश्च। उ० ३।२५। इति ष्टुञ् स्तुतौ−प। विषितो विज्ञातः स्तुपः स्तुतिर्यस्य सः। प्रसिद्धस्तोमः (अस्यै) प्रसिद्धायै गुणवत्यै (इच्छन्) अभिलष्यन् (अग्रुवै) जत्र्वादयश्च। उ० ४।१०२। इति अगि गतौ−रु, ऊङ्। ज्ञानवत्यै कन्यायै (पतिम्) भर्तारम् (जायाम्) पत्नीम् (अजानये) जायारहिताय। अविवाहिताय पुरुषाय ॥

Translation

2. This woman, O Aryaman, hath toiled, going to other women’s assembly;
   now, O Aryaman, shall another woman come to her assembly.

Notes

Ppp. reads in c nv asyā ’ryaman. The comm. has śamanam in b
and d, and anu for nu in c. He makes no difficulty in taking
ā́yati (p. ā॰áyati) as a 3d pl., which it is not; we ought to have
either ā́yan (ā॰áyan), or ā́nya instead of anyā́ḥ: the translation
implies the latter. The proper pada reading would be ā́: ayati. ⌊For
sámanam ‘wedding-assembly,’ see Bergaigne, Rel. Véd. i. 159, n. 3.
Comm. renders an̄gá by he; Bloomfield, “without fail."⌋

Wooer! this girl hath toiled in vain, going to others’ marriages. Now to her wedding, verily, wooer! another maid shall come.

अश्र॑मत्। इ॒यम्। अ॒र्य॒म॒न्। अ॒न्यासा॑म्। सम॑नम्। य॒ती। अ॒ङ्गो इति॑। नु। अ॒र्य॒म॒न्। अ॒स्याः। अ॒न्याः। सम॑नम्। आ॒ऽअय॑ति। ६०.२।

• अर्यमा
• अथर्वा
• अनुष्टुप्
• पतिलाभ सूक्त

गृहस्थ आश्रम में प्रवेश का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (अर्यमन्) हे शत्रुनाशक परमेश्वर ! (अन्यासाम्) दूसरी कन्याओं के (समनम्) विवाह में (यती) जाती हुई (इयम्) इस कन्या ने (अश्रमत्) तप किया है। (अङ्गो) हे (अर्यमन्) न्यायकारी परमेश्वर ! (अन्याः) दूसरी कन्यायें (अस्याः) इस कन्या के (समनम्) विवाह में (नु) अवश्य (आयति) आवें ॥२॥

भावार्थभाषाः - जैसे यह कन्या अन्य कन्याओं के विवाहसंस्कार में मिलती रही है, वैसे ही अन्य कन्यायें इसके विवाह में आकर शोभा बढ़ावें ॥२॥

टिप्पणी: २−(अश्रमत्) श्रमु तपसि खेदे च। अतपत् तपश्चर्य्यो कृतवती (इयम्) पुरोवर्तिनी (अर्यमन्) हे न्यायकारिन् परमेश्वर (अन्यासाम्) कन्यानाम् (समनम्) सम्+अन प्राणने−अच्। यद्वा। स+मनु ज्ञाने−अच्। समनाः समनसः। समनं समननाद्वा सम्माननाद्वा−निरु० ७।१७। समनं संग्रामनाम−निघ० २।१७। विवाहोत्सवम्। संग्रामम् (यती) गच्छन्ती (अङ्गो) आभिमुख्यकरणे (नु) क्षिप्रम् (अर्यमन्) (अस्याः) कन्यायाः (अन्याः) कन्याः (समनम्) (आयति) अय गतौ, एकवचनं छान्दसम्। आयन्ति। आगच्छन्ति ॥

Translation

3. The creator (dhātár) sustains the earth; the creator [sustains]
   the sky and the sun; let the creator assign (dhā) to this spinster a
   husband that is according to her wish.

Notes

Ppp. combines asyā ’gruvāi in c, and reads dadātu in d.

Dhatar upholds the spacious earth, upholds the sky, upholds the Sun. Dhatar bestow upon this maid a husband suited to her wish!

धा॒ता। दा॒धा॒र॒। पृ॒थि॒वीम्। धा॒ता। द्याम्। उ॒त। सूर्य॑म्। धा॒ता। अ॒स्यै। अ॒ग्रुवै॑। पति॑म्। पति॑म्। दधा॑तु। प्र॒ति॒ऽका॒म्य᳡म्। ६०.३।

• अर्यमा
• अथर्वा
• अनुष्टुप्
• पतिलाभ सूक्त

गृहस्थ आश्रम में प्रवेश का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (धाता) विधाता ने (पृथिवीम्) पृथिवी को, (उत) और (धाता) विधाता ने (द्याम्) आकाश और (सूर्यम्) सूर्य को (दाधार) धारण किया। (धाता) वही विधाता (अस्यै) इस (अग्रुवै) उद्योगशील कन्या को (प्रतिकाम्यम्) प्रतिज्ञा करके चाहने योग्य (पतिम्) पति (दधातु) देवे ॥३॥

भावार्थभाषाः - जैसे परमात्मा सब संसार के धारण-पोषण में समर्थ है, वैसे ही कन्या और कुमार [उपलक्षण से] विद्या और धन आदि से समर्थ होकर गृहस्थ आश्रम में प्रवेश करें ॥३॥

टिप्पणी: ३−(धाता) विधाता सर्वकर्त्ता (दाधार) तुजादीनां दीर्घोऽभ्यासस्य। पा० ६।१।७। इत्यभ्यासस्य दीर्घः। दाधार। धृतवान् (पृथिवीम्) विस्तृतां भूमिम् (धाता) (द्याम्) आकाशम् (उत) अपि च (सूर्यम्) लोकानां प्रेरकमादित्यम् (धाता) (अस्यै) प्रसिद्धायै (अग्रुवै) म० ३। उद्योगवत्यै कन्यायै (पतिम्) भर्तारम् (दधातु) ददातु (प्रतिकाम्यम्) अ० २।३६।५। प्रति प्रतिज्ञया कमनीयम् ॥