०५३ सर्वतो रक्षणम्

53. For protection: to various gods.

सर्वतो रक्षणम्।
१-३ बृहच्छुक्रः। १ द्यौः, पृथिवि, शुक्रः, सोमः, अग्निः, वायुः, सविता, १ भगः, २ वैश्वानरः, ३ त्वष्टा। त्रिष्टुप्, १ जगती।

[Bṛhachukra.—nānādāivatam. trāiṣṭubham: 1. jagatī.]

Comment

Found also in Pāipp. xix., and in other texts as noted under the several verses. Kāuś. uses the hymn (31. 9) in a remedial rite against boils etc.; also, in the kāmya rites (59. 28), with worship of heaven and earth, when valuables are lost; and in the savayajñas (66. 2), with v. 10, vii. 67, in a response; and, according to the comm. (the pratīka might also designate xii. i. 53), in the medhājanana ⌊10. 20⌋, with vi. 108, to accompany the partaking of some dish (milk-rice, comm.) and worshiping the sun. And vs. 2 occurs in the godāna ceremony (54. 2), with vii. 67, with wiping (the razor, comm.) thrice; and vs. 3 in the upanayana (55. 20), with vii. 97. 2, on releasing a cow. In Vāit., vs. 2 is employed in the agniṣṭoma (11. 15), near the beginning of the ceremony; and vs. 3 twice in the parvan sacrifice (4. 8, 17), once with the patnīsaṁyāja offerings, and once as the sacrificer strokes his face with his wetted hands.

Translations

Translated: Ludwig, p. 506; Griffith, i. 274.

A prayer for recovery and preservation of health and security

Translation

1. Let both the sky now and the earth, forethoughtful—let the bright
   (śukrá) great one, by the sacrificial gift, rescue (pṛ) me; let the
   svadhā́ favor (anu-ci) [me, let] Soma, Agni; let Vāyu protect us,
   [let] Savitar and Bhaga.

Notes

For the embarrassing ma idám in a, Ppp. reads simply mā, which
is better. TB., in its version of the verse (namely of a, b, c, ii.
7. 8², 16²: each has a different d) has tvā instead, and inserts
it again before pipartu; it also reads prácetasā at end of a,
and bṛhád dákṣiṇā in b. “The bright one” is doubtless soma; the
comm. explains it as sūrya, and to dakṣiṇayā supplies diśā. ⌊Cf.
Bloomfield’s remark on b at AJP. xvii. 409.⌋ The combination
anu-ci, elsewhere unknown, must be the equivalent of anu-jñā or
anu-man (the comm., anujānātu). Three of the pādas are triṣṭubh,
but a has 13 syllables unless we contract me ’dam.

May Heaven and Earth, wise pair, may lofty Sukra grant me this thing by reason of the guerdon. May Agni, Soma mark through this libation: may Vayu, Savitar, and Bhaga guard us.

द्यौः। च॒। मे॒। इ॒दम्। पृ॒थि॒वी। च॒। प्रऽचे॑तसौ। शु॒क्रः। बृ॒हन्। दक्षि॑णया। पि॒प॒र्तु॒। अनु॑। स्व॒धा। चि॒कि॒ता॒म्। सोमः॑। अ॒ग्निः। वा॒युः। नः॒। पा॒तु॒। स॒वि॒ता। भगः॑। च॒। ५३.१।

• द्यौः, पृथिवी, शुक्रः, सोमः, अग्निः, वायुः, सविता
• बृहच्छुक्र
• जगती
• सर्वतोरक्षण सूक्त

स्वास्थ्य की रक्षा का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (प्रचेतसौ) उत्तम ज्ञान देनेवाले (द्यौः) आकाश (च) और (पृथिवी) पृथिवी (च) और (बृहन्) बड़ा (शुक्रः) प्रकाशमान सूर्य (मे) मेरे लिये (इदम्) इस घर को (दक्षिणया) दक्षिणा [दान वा प्रतिष्ठा] से (पिपर्तु) भरपूर करे। (सोमः) चन्द्रमा और (अग्निः) अग्नि (अनु) अनुग्रह करके (स्वधा) अन्न को (चिकिताम्) जतावे, (वायुः) वायु (च) और (सविता) सबका उत्पन्न करने हारा (भगः) ऐश्वर्यवान् परमात्मा (नः) हमारी (पातु) रक्षा करे ॥१॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को योग्य है कि परमेश्वररचित पदार्थों से यथावत् उपकार लेकर सदा सुखी रहें ॥१॥

टिप्पणी: १−(द्यौः) आकाशः (च च) समुच्चये (मे) मह्यम् (इदम्) पुरोवर्ति गृहम् (पृथिवी) (च) (प्रचेतसौ) प्रचेतः प्रज्ञानं याभ्यां सकाशात् ते। प्रकृष्टज्ञानदात्र्यौ (शुक्रः) शोचमानो दीप्यमानः सूर्य्यः (बृहन्) महान् (दक्षिणया) अ० ५।७।१। दानेन। प्रतिष्ठया (पिपर्तु) प्रपूरयतु (अनु) अनुग्रहेण (स्वधा) अन्नम् (चिकिताम्) कित ज्ञाने−अन्तर्गतण्यर्थः। ज्ञापयतु (अग्निः) पावकः (वायुः) पवनः (नः) अस्मान् (पातु) रक्षतु (सविता) सर्वोत्पादकः (भगः) भगमैश्वर्यं यस्य सः। भगवान् परमेश्वरः (च) ॥

Translation

2. Again let breath, again let soul (ātmán) come unto us; again let
   sight, again let spirit (ásu) come unto us; let Vāiśvānara, our
   unharmed body-protector, stand between [us and] all difficulties.

Notes

Compare TA. ii. 5¹⁷, MS. i. 2. 3, Āp. x. 18. 3, all of which have a
different (and TA. a much longer) enumeration in a, b, with the verb
ā́ ’gāt ‘hath come.’ In c, MS. and Āp. omit nas, TA. reads
instead me; in d, for antás tiṣṭhāti, TA. and Āp. have áva
bādhatām, MS. ápa b-. Ppp. agrees nearly with MS. by reading in a
punar manaḩ punar āyur na mā ”gaṅ; in c it has adbhutas for
adabáhas; its d is antas tiṣṭhāsi duritād avadyāt; and it
combines tanūpāntas.⌋ ⌊Cf. also MGS. 1. 3. 2 and p. 152, s.v. punar
me; and MB. i. 6. 34.⌋

Again return to us our breath and spirit, again come back to us our life and vision! Vaisvanara, unscathed, our bodies’ guardian, stand between us and every woe and danger!

पुनः॑। प्रा॒णः। पुनः॑। आ॒त्मा। नः॒। आ। ए॒तु॒। पुनः॑। चक्षुः॑। पुनः॑। असुः॑। नः॒। आ। ए॒तु॒। वै॒श्वा॒न॒रः। नः॒। अद॑ब्धः। त॒नू॒ऽपाः। अ॒न्तः। ति॒ष्ठा॒ति॒। दुः॒ऽइ॒तानि॑। विश्वा॑। ५३.२।

• वैश्वानरः
• बृहच्छुक्र
• त्रिष्टुप्
• सर्वतोरक्षण सूक्त

स्वास्थ्य की रक्षा का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (पुनः) बार-बार (प्राणः) प्राण, (पुनः) बार-बार (आत्मा) आत्मबल (नः) हमें (ऐतु) प्राप्त हो, (पुनः) बार-बार (चक्षुः) देखने का सामर्थ्य, (पुनः) बार-बार (असुः) बुद्धि (नः) हमें (ऐतु) प्राप्त हो। (अदब्धः) बेचूक, (तनूपाः) शरीरों का रक्षक (वैश्वानरः) सब नरों का हितकारी परमात्मा (नः) हमारे (विश्वा) सब (दुरितानि) कष्टों के (अन्तः) बीच में (तिष्ठाति) स्थित रहे ॥२॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को योग्य है कि सदा धर्म में प्रवृत्त रह कर परमेश्वर की आज्ञा पालन करें, जिससे विश्राम के पश्चात् और पुनर्जन्म में भी उत्तम शरीर और इन्द्रियाँ प्राप्त करके सुख भोगते रहें ॥२॥ यह मन्त्र कुछ भेद से यजुर्वेद में है−अ० ४। म० १५ ॥

टिप्पणी: २−(पुनः) वारं वारम्। विश्रामानन्तरं द्वितीये जन्मनि वा (प्राणः) जीवस्थितिहेतुः प्राणवायुः (पुनः) (आत्मा) आत्मबलम् (नः) अस्मान् (ऐतु) आगच्छतु। प्राप्नोतु (पुनः) (चक्षुः) दर्शनशक्तिः (पुनः) (असुः) प्रज्ञा−निघ० ३।९। (नः) (ऐतु) (वैश्वानरः) सर्वनरहितः परमेश्वरः (नः) अस्माकम् (तनूपाः) शरीरपालकः (अन्तः) मध्ये। अन्तरान्तरेणयुक्ते। पा० २।३।४। इति द्वितीया (तिष्ठाति) लेट्। तिष्ठेत् (दुरितानि) दुःखानि (विश्वा) सर्वाणि ॥

Translation

3. We have become united with splendor, with fatness (páyas), with
   bodies (tanū́), with propitious mind; let Tvashṭar make for us here
   wider room; let him smooth down what of our body is torn apart.

Notes

This verse is found also in many other texts, its first half generally
without variation; only PB. (i. 3. 9: this half-verse alone) has
tapobhis for tanūbhis at end of a. VS. (ii. 24 et al.) has for
c, d: tváṣṭā sudátro vi dadhātu rā́yó ‘nu mārṣṭu tanvò yád
víliṣṭam, and the rest follow this rather than our text; only TA. (ii.
4. 1) has no átra in c, and TS. (i. 4. 44) no átra várivaḥ
kṛṇotu; MS. (i. 3. 38 et al.) and śśS. (iv. 11. 6) add nas (like AV.)
after ánu in d, and MS. ends with víriṣṭam (TS., of course, has
tanúvas). Ppp. has, in c, sudatro varivaṣ kṛ-, differing from
all. The comm. renders anu mārṣṭu by hastena śodhayatu. ⌊Cf. von
Schroeder’s Tübinger Kaṭha-hss., p. 72.⌋

We are again united with our bodies, with happy mind, with spirit, strength, and splendour. May Tvashtar here make room for us, and freedom and smooth whate’er is injured in our bodies.

सम्। वर्च॑सा। पय॑सा। सम्। त॒नूभिः॑। अग॑न्महि। मन॑सा। सम्। शि॒वेन॑। त्वष्टा॑। नः॒। अत्र॑। वरी॑यः। कृ॒णो॒तु॒। अनु॑। नः॒। मा॒र्ष्टु॒। त॒न्वः᳡। यत्। विऽरि॑ष्टम्। ५३.३।

• त्वष्टा
• बृहच्छुक्र
• त्रिष्टुप्
• सर्वतोरक्षण सूक्त

स्वास्थ्य की रक्षा का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (वर्चसा) अन्न के साथ, (पयसा) विज्ञान के साथ (सम्) यथावत्, (तनूभिः) शरीरों के साथ (सम्) यथाविधि, और (शिवेन) मङ्गलकारी (मनसा) मन के साथ (सम् अगन्महि) हम संगत हुए हैं। (त्वष्टा) विश्वकर्मा परमेश्वर (नः) हमारे लिये (अत्र) यहाँ पर (वरीयः) अति विस्तीर्ण धन (कृणोतु) करे और (नः) हमारे (तन्वः) शरीर का (यत्) जो (विरिष्टम्) विविध कष्ट है, उसे (अनु मार्ष्टु) शुद्ध करता रहे ॥३॥

भावार्थभाषाः - परमेश्वर ने कृपा करके हमें अन्न, विद्या, और मननशक्ति पहिले से दी है, हम उन सब से यथावत् उपकार लेकर अपने सब कष्ट दूर करें ॥३॥ यह मन्त्र कुछ भेद से यजुर्वेद में है−अ० २।२४ ॥

टिप्पणी: ३−(सम्) सम्यक् (वर्चसा) अन्नेन−निघ० २।७। (पयसा) पय गतौ−असुन्। विज्ञानेन (सम्) यथाविधि (तनूभिः) शरीरैः (सम् अगन्महि) समो गम्यृच्छिभ्याम्। पा० १।३।२९। इत्यात्मनेपदम्। संगता अभूम (मनसा) अन्तःकरणेन (शिवेन) कल्याणकरेण (त्वष्टा) अ० २।५।६। त्वष्टा त्विषेर्वा स्याद् दीप्तिकर्मणस्त्वक्षतेर्वा स्यात्करोतिकर्मणः−निरु० ८।१३। विश्वकर्मा परमात्मा (नः) अस्मभ्यम् (अत्र) अस्मिन् गृहे (वरीयः) अ० १।२।२। उरुतरम्। विस्तीर्णतरं धनम् (कृणोतु) करोतु (अनु) अनन्तरम् (न) अस्माकम् (मार्ष्टु) मृजूष् शुद्धौ। शोधयतु (तन्वः) शरीरस्य (यत्) यावत् (विरिष्टम्) रिष हिंसायाम्−भावे क्तः। विहिंसनम्। विविधं दुःखम् ॥