०४८ स्वस्तिवाचनम्

48. To the deities of the three daily libations.

स्वस्तिवाचनम्।
१-३ अङ्गिराः, प्रचेताः। १ श्येनः, २ ऋभुः, ३ वृषा। उष्णिक्।

[⌊?⌋—mantroktarṣidevatyam. āuṣṇiham.]

Comment

⌊Not metrical.⌋ Not found in Pāipp., but occurs in śB. (xii. 3. 43-5), TS. iii. 2, 11, PB. i. 3. 8 and 5. 12, 15, GB. (i. 5. 12-14), śśS. (vi. 8. 10-12), and KśS. (xiii. 1. 11). Used by Kāuś. (56. 4), in the upanayana ceremony, as the teacher gives and the pupil accepts a staff; and again (59. 26) in the kāmya rites, with vi. 40: see the latter; ⌊and again (59. 27), alone, with delivering a staff to one consecrated or to a Vedic student;⌋ and Keś. ⌊schol. to 16. 8⌋ regards the hymn as going with hymn 40 in the battle incantations. In Vāit. it is employed with the preceding hymn (see the latter), and also (17. 10) at an earlier part of the agniṣṭoma, with the savanas ⌊in the verse-order 1, 3, 2⌋.

Translations

Translated: Florenz, 309 or 61; Griffith, i. 271.—Treated at length by Bloomfield, JAOS. xvi. 3 ff., 23; or Festgruss an Roth, p. 149 ff. Cf. also JAOS. xix., 2d half, p. 11.

Formulas to be used at the three daily libations

Translation

1. A falcon art thou, with gāyatrá for meter; I take hold after thee;
   carry me along to welfare at the close (udṛ́c) of this offering: hail!

Notes

All the other texts read sám pāraya for sáṁ vaha, and
śB.TS.PB.GB.KśS. end there; śśS. adds our further refrain, but with
udṛcam (for -ci), and omitting svāhā; śśS. also adds patvā after
asi at the beginning, in all the three verses. The comm. regards the
sacrifice itself as addressed in each verse. He says of udṛci: uttamā
’vasānavartiny ṛg udṛk. The metrical definitions of the Anukr. are so
far correct that the verses can be read as 28 syllables.

Thou art the Hawk, Gayatri’s lord: I hold thee fast. Happily bear me to the goal of this my sacrifice. All hail!

श्ये॒नः। अ॒सि॒। गा॒य॒त्रऽछ॑न्दाः। अनु॑। त्वा॒। आ। र॒भे॒। स्व॒स्ति। मा॒। सम्। व॒ह॒। अ॒स्य। य॒ज्ञस्य॑। उ॒त्ऽऋचि॑। स्वाहा॑। ४८.१।

• श्येनः
• अङ्गिरस्
• उष्णिक्
• स्वस्तिवाचन सूक्त

परमात्मा के गुणों का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - तू (गायत्रच्छन्दाः) गाने योग्य आनन्द कर्मोंवाला (श्येन) महाज्ञानी परमात्मा (असि) है, (त्वा) तुझ को (अनु) निरन्तर (आ रभे) मैं ग्रहण करता हूँ। (मा) मुझ को (अस्य) इस (यज्ञस्य) पूजनीय कर्म को (उदृचि) उत्तम स्तुति में (स्वस्ति) आनन्द से (सम्) यथावत् (वह) ले चल, (स्वाहा) यह आशीर्वाद हो ॥१॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य परमेश्वर के गुण कर्म स्वभाव जान कर पुरुषार्थ करते हैं, वे ही उत्तम कर्मों को समाप्त करके कीर्ति और आनन्द पाते हैं ॥१॥

टिप्पणी: १−(श्येनः) अ० ३।३।३। श्येन आत्मा भवति श्यायतेर्ज्ञानकर्मणः−निरु० १४।१३। महाज्ञानी परमात्मा (असि) (गायत्रच्छन्दाः) अभिनक्षियजि०। उ० ३।१०५। इति गै गाने−अत्रन्, स च णित्। आतो युक् चिण्कृतोः। पा० ७।३।३३। इति−युक्। गायत्रं गायतेः स्तुतिकर्मणः, निरु० १।८। चन्देरादेश्च छः। उ० ४।२१९। इति चदि आह्लादने−असुन् चस्य छः। छन्दति, अर्चतिकर्मा−निघ० ३।१४। गायत्राणि गानयोग्यानि छन्दांस्याह्लादकर्माणि यस्य सः (अनु) पश्चात् निरन्तरम् (त्वा) त्वाम् (आ रभे) परिगृह्णामि। आश्रयामि (स्वस्ति) कल्याणेन (मा) माम् (सम्) सम्यक् (वह) गमय (अस्य) वर्तमानस्य (यज्ञस्य) पूजनीयव्यवहारस्य (उदृचि) उत्तमायां स्तुतौ (स्वाहा) अ० २।१६।१। सुवाणी। आशीर्वादः ॥

Translation

2. A Ribhu art thou, with jágat for meter; I take hold etc. etc.

Notes

All the other texts put this verse last, as it properly belongs.
śB.TS.GB. end all three verses in the same way; CCS. omits the refrain
after the first verse, but states that it is the same in the others;
KśS. ends also with -chandās in the second and third verses. Instead
of ṛbhúr asi, TS. has sághā ’si (jágatīchandās), GB. and PB. have
svaro ‘si gayo ‘si, and śśS. has sakhā ‘si patvā.

Thou art the Ribhu, lord of Jagati: I hold thee fast. Happily bear me to the goal of this my sacrifice. Al I hail!

ऋ॒भुः। अ॒सि॒। जग॑त्ऽछन्दाः। अनु॑। त्वा॒। आ। र॒भे॒। स्व॒स्ति। मा॒। सम्। व॒ह॒। अ॒स्य। य॒ज्ञस्य॑। उ॒त्ऽऋचि॑। स्वाहा॑। ४८.२।

• ऋभुः
• प्रचेता
• उष्णिक्
• स्वस्तिवाचन सूक्त

परमात्मा के गुणों का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - तू (जगच्छन्दाः) जगत् में स्वतन्त्र (ऋभुः) मेधावी परमात्मा (असि) है, (त्वा) तुझ को… म० १ ॥२॥

भावार्थभाषाः - मन्त्र एक के समान ॥२॥

टिप्पणी: २−(ऋभुः) अ० १।२।३। मेधावी… निघ० ३।१५। (जगच्छन्दाः) जगत्सु लोकेषु। छन्दः स्वातन्त्र्यं यस्य सः। अन्यत् पूर्ववत् ॥

Translation

3. A bull art thou, with triṣṭúbh for meter; I take hold etc. etc.

Notes

At the beginning of this verse the authorities vary greatly: śB.TS.KśS.
have suparṇò ‘si; śśS. the same, with patvā added (as in the other
verses); PB. vṛṣako ‘si; GB. samrāḍ asi. The comm. identifies the
“bull” with Indra.

Thou art the Bull, the Trishtup’s lord: I hold thee fast. Happily bear me to the goal of this my sacrifice. All hail!

वृषा॑। अ॒सि॒। त्रि॒स्तुप्ऽछ॑न्दाः। अनु॑। त्वा॒। आ। र॒भे॒। स्व॒स्ति। मा॒। सम्। व॒ह॒। अ॒स्य। य॒ज्ञस्य॑। उ॒त्ऽऋचि॑। स्वाहा॑। ४८.३।

• वृषा
• यम
• उष्णिक्
• स्वस्तिवाचन सूक्त

परमात्मा के गुणों का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - तू (त्रिष्टुच्छन्दाः) तीनों [आध्यात्मिक, आधिभौतिक और आधिदैविक] ताप छोड़ने में समर्थ (वृषा) ऐश्वर्यवान् परमात्मा (असि) है, (त्वा) तुझको…. म० १ ॥३॥

भावार्थभाषाः - मन्त्र एक के समान ॥३॥

टिप्पणी: ३−(वृषा) अ० १।१२।१। ऐश्वर्यवान् परमात्मा (त्रिष्टुच्छन्दाः) ष्टुभ स्तम्भे−क्विप्। तापत्रयस्य आध्यात्मिकाधिभौतिकाधिदैविकरूपस्य स्तोभने वर्जने छन्दः स्वातन्त्र्यं यस्य सः। अन्यत् पूर्ववत्−म० १ ॥