०४५ दुःष्वप्ननाशनम्

45. In atonement of offenses.

दुःष्वप्ननाशनम्।
१-३ अङ्गिराः प्रचेता, यमश्च। दुःष्वप्ननाशनम्। १ पथ्यापङ्क्तिः, २ भुरिक् त्रिष्टुप्, ३ अनुष्टुप्।

[An̄giras (pracetās) Yamaś ca.—duḥsvapnanāśanadevatyam. 1. pathyāpan̄kti; 2. bhurik triṣṭubh; 3. anuṣṭubh.]

Comment

Found also in Pāipp. xix. This hymn and the one next following are used together by Kāuś. (46. 9) in a rite against bad dreams; and they are both reckoned (note, ib.) to the duḥsvapnanāśana gaṇa.

Translations

Translated: Ludwig, p. 443; Florenz, 305 or 57; Griffith, i. 269; Bloomfield, 163, 483.

A prayer for preservation from mental sin and evil promptings

Translation

1. Go far away, O mind-evil! why utterest (śaṅs) thou things
   unuttered? Go away; I desire thee not; do thou frequent (sam-cara)
   trees, woods; in houses, in kine [is] my mind.

Notes

The combination manaspāpa is expressly prescribed by Prāt. ii. 79, and
the anomalous conversion of the final of vṛkṣā́n to anusvāra by Prāt.
ii. 28. Ppp. has, for a, ape ’hi manasas pate (which RV. has at
the beginning of x. 164. 1), and omits e. The comm. regards manas
and pāpa as two independent words in a, and reads śaṅsati in
b, and vṛkṣavanāni in d.

Sin of the Mind, avaunt! begone! Why sayest thou what none should say? Go hence away, I love thee not. Go to the forests and the trees. My heart is in our homes and cows.

प॒रः। अप॑। इ॒हि॒। म॒नः॒ऽपा॒प॒। किम्। अश॑स्तानि। शं॒स॒सि॒। परा॑। इ॒हि॒। न। त्वा॒। का॒म॒ये॒। वृ॒क्षान्। वना॑नि। सम्। च॒र॒। गृ॒हेषु॑। गोषु॑। मे॒। मनः॑। ४५.१।

• दुःष्वप्ननाशनम्
• अङ्गिरस्
• पथ्यापङ्क्तिः
• दुःष्वप्ननाशन

मानसिक पाप के नाश का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (मनस्पाप) हे मानसिक पाप ! (परः) दूर (अप इहि) हट जा (किम्) क्या (अशस्तानि) बुरी बातें (शंससि) तू बताता है। (परा इहि) दूर चला जा, (त्वा) तुझको (न कामये) मैं नहीं चाहता, (वृक्षान्) वृक्षों और (वनानि) वनों में (सम् चर) फिरता रह, (गृहेषु) घरों में और (गोषु) गौ आदि पशुओं में (मे) मेरा (मनः) मन है ॥१॥

भावार्थभाषाः - विद्वानों को योग्य है कि वनचर डाकू आदियों के समान दुष्कर्मों में अपना मन न लगावें, किन्तु सत्यव्यवहारी होकर परस्पर रक्षा करें ॥१॥

टिप्पणी: १−(परः) परस्तात्। दूरदेशे (अपेहि) अपगच्छ (मनस्पाप) हे मनसि चेतसि वर्तमान पाप (किम्) निन्दायाम् (अशस्तानि) अशोभनानि कर्माणि (शंससि) कथयसि (परेहि) दूरे गच्छ (न) निषेधे (त्वा) त्वाम् (कामये) अभिलष्यामि (वृक्षान्) वृक्षवासिनः पुरुषान्−इत्यर्थः (वनानि) वनचरान् दस्य्वादीनिति यावत् (सं चर) सम्यक् प्राप्नुहि (गृहेषु) गृहावस्थितेषु जनेषु (गोषु) गवादिपशुषु, तेषां रक्षण इत्यर्थः (मे) मम (मनः) अन्तःकरणम् ॥

Translation

2. If (yát) by down-utterance, out-utterance, forth-utterance we
   have offended (upa-ṛ), waking or (yát) sleeping, let Agni put far
   away from us all disagreeable ill-deeds.

Notes

The verse corresponds to RV. x. 164. 3, which reads in a yád āśásā
niḥśásā ’bhiśásā; of these words the first and third have usage
elsewhere, and a determinable meaning, ‘wish’ or ’expectation’ and
‘imprecation.’ The Atharvan substitutes occur only here, and the root
śaṅs is not met with combined with either ava, nis (except in the
doubtful ániḥśasta, RV. once), or parā; so that it has been
necessary to render the words mechanically above. TB. (iii. 7. 12⁴) has
a only, with niśásā (instead of niḥśásā), which is equally
unsupported.* The comm. regards all the words as containing the root
śas ‘cut,’ paraphrasing it by hiṅs ‘injure’; upārima he renders by
upārtāḥ pīḍitā bhavema, turning the active into a passive. ⌊Pāda b
recurs at vi. 96. 3.⌋ *⌊TB. has yád āśásā niśásā yát parāśásā,
blending RV. and AV. readings.⌋

Whatever wrong we have committed, sleeping or waking, by ill-wish, dislike, or slander, All these offences, which deserve displeasure, may Agni take from us and keep them distant.

अ॒व॒ऽशसा॑। निः॒ऽशसा॑। यत्। प॒रा॒ऽशसा॑। उ॒प॒ऽआ॒रि॒म। जाग्र॑तः। यत्। स्व॒पन्तः॑। अ॒ग्निः। विश्वा॑नि। अप॑। दुः॒ऽकृ॒तानि॑। अजु॑ष्टानि। आ॒रे। अ॒स्मत्। द॒धा॒तु॒। ४५.२।

• दुःष्वप्ननाशनम्
• प्रचेता
• भुरिक्त्रिष्टुप्
• दुःष्वप्ननाशन

मानसिक पाप के नाश का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) जो पाप (अवशसा) विश्वासघात से (निःशसा) घृणा से, और (पराशसा) अपवाद से, अथवा (यत्) जो पाप (जाग्रतः) जागते हुए वा (स्वपन्तः) सोते हुए (उपारिम) हम ने किया है। (अग्निः) सर्वव्यापक परमेश्वर (विश्वानि) सब (अजुष्टानि) अप्रिय (दुष्कृतानि) दुष्कर्मों को (अस्मत्) हम से (आरे) दूर (अप दधातु) हटा रक्खे ॥२॥

भावार्थभाषाः - मनुष्य सर्वशक्तिमान् न्यायकारी परमेश्वर का भय मानकर कभी कोई दुष्कर्म न करें ॥२॥ यह मन्त्र कुछ भेद से ऋग्वेद में है−१०।१६४।३ ॥

टिप्पणी: २−(अवशसा) शसु हिंसायाम्−क्विप्। अवशसनेन। विश्वासघातेन (निःशसा) नितरां हिंसनेन। अतिघृणया (यत्) यत्किंचित् पापम् (पराशसा) पराङ्मुखहिंसनेन अपवादेन (उप−आरिम) ऋ गतौ−लिट्। वयःसमीपे प्राप्तवन्तः। कृतवन्तः (जाग्रतः) जागृ निद्राक्षये−शतृ। जागरदवस्थापन्नाः (स्वपन्तः) निद्रावस्थां प्राप्ताः (अग्निः) सर्वव्यापकः परमेश्वरः (विश्वानि) सर्वाणि (अप) अपकृत्य (दुष्कृतानि) दुष्कर्माणि (अजुष्टानि) अप्रियाणि (आरे) दूरे (अस्मत्) अस्मत्तः (दधातु) स्थापयतु ॥

Translation

3. If (yát), O Indra, O Brahmaṇaspati, we also proceed falsely, let
   the Ān̄girasa, forethoughtful, protect us from difficulty, from distress.

Notes

The verse is RV. x. 164. 4, which, however, has the better readings
abhidrohám for ápi mṛ́ṣā in b, and dviṣatā́m for duritā́t in
d. Ppp. reads, for d, dviṣatas pātu tebhyaḥ.

It is probably only on account of the occurrence in it of the word
svapantas (2 b) that this hymn is in our text put in connection
with the one that follows.

Indra and Brahmanaspati! whatever foolish deed we plan, May provident Angirasa preserve us from the sin and woe.

यत्। इ॒न्द्र॒। ब्र॒ह्म॒णः॒। प॒ते॒। अपि॑। मृषा॑। चरा॑मसि। प्रऽचे॑ताः। नः॒। अ॒ङ्गि॒र॒सः॒। दुः॒ऽइ॒तात्। पा॒तु॒। अंह॑सः। ४५.३।

• दुःष्वप्ननाशनम्
• यम
• अनुष्टुप्
• दुःष्वप्ननाशन

मानसिक पाप के नाश का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (ब्रह्मणस्पते) हे बड़े-बड़े लोकों के स्वामी (इन्द्र) सम्पूर्ण ऐश्वर्यवाले जगदीश्वर ! (यत् अपि) जो कुछ भी पाप (मृषा) असत्य व्यवहार से (चरामसि) हम करें। (आङ्गिरसः) ज्ञानियों का हितकारी (प्रचेताः) बड़ी बुद्धिवाला परमात्मा (नः) हमें (दुरितात्) दुर्गति और (अंहसः) पाप से (पातु) बचावे ॥३॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य न्यायकारी परमात्मा का ध्यान रखते हैं, वे पापों से बचकर सुखी रहते हैं ॥३॥

टिप्पणी: ३−(यत् अपि) यत्किञ्चिदपि पापम् (इन्द्र) परमैश्वर्यवन् जगदीश्वर (ब्रह्मणस्पतेः) बृहतां लोकानां पालक (मृषा) असत्यव्यवहारेण (चरामसि) चरामः। वयं कुर्मः (प्रचेताः) प्रकृष्टज्ञानोपेतः परमेश्वरः (नः) अस्मान् (आङ्गिरसः) अङ्गिरस्−अण्। अङ्गिरोभ्यो ज्ञानिभ्यो हितः (दुरितात्) दुर्गतेः। कष्टात् (पातु) रक्षतु (अंहसः) पापात् ॥