०३६ वैश्वानरः

36. In praise of Agni.

वैश्वानरः।
१-३ अथर्वा (स्वस्त्ययनकामः)। अग्निः। गायत्री।

[Atharvan (svastyayanakāmaḥ).—āgneyam. gāyatram.]

Comment

Found also, imperfect, in Pāipp. xix., and in other texts, as SV. (ii. 1058-60), etc., mentioned under the several verses. For the use of the hymn with its predecessor by Kāuś. (31. 5), see under the latter.

Translations

Translated: Florenz, 296 or 48; Griffith, i. 264.

In praise of Agni Vaisvanara

ऋतावानं सत्यवन्तं यज्ञवन्तं वा वैश्वानरम् । छन्दसीवनिपौ’ इति वनिप्, ‘अन्येषामपि दृश्यते’ इति दीर्घत्वम् । ऋतस्य सत्यस्य सूर्यादेः ज्योतिषः पतिं पातारमीमहे याचामहे । किं? अजस्रमविच्छिन्नं घर्मं यज्ञं, तेन अविच्छिन्नास्स्यामेति । तेन नास्मिन्मृजाते विद्विषाणौ इति ॥

Translation

1. To Vāiśvānara, the righteous, lord of right, of light, we pray for
   unfailing heat (gharmá).

Notes

The Sāman version, as also that in VS. (xxvi. 6), in MS. (iv. 11. 1),
and AśS. (viii. 10. 3), is precisely accordant with ours; that in śśS.
(iii. 3. 5) has bhānum instead of gharmám in c.

Holy Vaisvanara we seek, the Lord of light and endless life, the burning One who fadeth not.

The righteous Vaiśvanara,
Lord of right and of light,
The immortal cauldron we seek.

ऋ॒तऽवा॑नम्। वै॒श्वा॒न॒रम्। ऋ॒तस्य॑। ज्योति॑षः। पति॑म्। अज॑स्रम्। घ॒र्मम्। ई॒म॒हे॒। ३६.१।

• अग्निः
• अथर्वा
• गायत्री
• वैश्वनार सूक्त

ईश्वर के गुणों का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (ऋतावानम्) सत्यमय, (ऋतस्य) धन के और (ज्योतिषः) प्रकाश के (पतिम्) पति (वैश्वानरम्) सब के नायक परमेश्वर से (अजस्रम्) निरन्तर (घर्म्मम्) प्रकाश को (ईमहे) हम माँगते हैं ॥१॥

भावार्थभाषाः - मनुष्य सत्यमय ज्योतिःस्वरूप परमात्मा से प्रार्थनापूर्वक विद्या का प्रकाश प्राप्त करें ॥१॥

टिप्पणी: १−(ऋतावानम्) छन्दसीवनिपौ च। वा० पा० ५।२।१०९। इति मत्वर्थे−वनिप्। सत्यमयम् (वैश्वानरम्) सर्वस्य नायकम् (ऋतस्य) धनस्य−निघ० २।१०। (ज्योतिषः) प्रकाशस्य (पतिम्) स्वामिनम् (अजस्रम्) सततम् (घर्म्मम्) अ० ४।१।२। प्रकाशम् (ईमहे) ईङ् गतौ, श्यनो लुक् द्विकर्मकः, याचामहे−निघ० ३।१९ ॥

Translation

2. He shaped himself unto all things; he, the controlling one, sends out
   the seasons, drawing out the vigor (váyas) of the sacrifice.

Notes

The verse is corrupt in Ppp., but the second and third pādas in it
exchange places, as they do in the SV. version. SV. also reads, for
a, yá idám pratipaprathé, and has svàr for váyas in c; it
and all the other versions read ṛtū́n; our ṛtū́ṅr is quoted in Prāt.
ii. 29, and in the comment to i. 68. The comm. reads in a viśvāḥ
and cakṛpe, and some of our authorities (P.I.K.), with the great
majority of SPP’s, also have víśvāḥ; but SPP. gives víśvā in his
text, as we have done. AśS. (viii. 9. 7) and śśS. (x. 11. 9) read
instead viśvam, and cākḷpat. TB. (ii. 4. 1⁹⁻¹⁰) makes an anuṣṭubh
verse of our 3 b, c and 2 a, b; it reads, for our 2 a, sá
idám práti paprathe.

He hath directed all things; he sends forth the Seasons in his might, furthering sacrifice’s power.

सः। विश्वा॑। प्रति॑। च॒क्लृ॒पे॒। ऋ॒तून्। उत्। सृ॒ज॒ते॒। व॒शी। य॒ज्ञस्य॑। वयः॑। उ॒त्ऽति॒रन्। ३६.२।

• अग्निः
• अथर्वा
• गायत्री
• वैश्वनार सूक्त

ईश्वर के गुणों का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) वह (विश्वा प्रति) सब लोकों में व्यापकर (चक्लृषे) समर्थ हुआ है, (वशी) वह वश में रखनेवाला (यज्ञस्य) पूजनीय व्यवहार के (वयः) बल को (उत्तिरन्) बढ़ाता हुआ (ऋतून्) सब ऋतुओं को (उत्) उत्तमता से (सृजते) बनाता है ॥२॥

भावार्थभाषाः - जो सर्वशक्तिमान् परमात्मा मनुष्य के सुख के लिये उत्तम-उत्तम पदार्थ और सब ऋतुएँ बनाता है, उसकी स्तुति सदा करनी चाहिये ॥२॥

टिप्पणी: २−(सः) परमेश्वरः (विश्वा) सर्वाणि भुवनानि (प्रति) व्याप्य (चक्लृषे) कृपू सामर्थ्ये−लिट्। समर्थो बभूव (ऋतून्) वसन्तादिकालावयवान् (उत्) उत्कर्षेण (सृजते) निर्मिमीते (वशी) वशयिता। स्वतन्त्रः (यज्ञस्य) पूजनीयव्यवहारस्य (वयः) अ० २।१०।३। सामर्थ्यम् (उत्तिरन्) तॄ प्लवनतरणयोः−शतृ। ॠत इद्धातोः। पा० ७।१।१००। इति इकारः। प्रवर्धयन् ॥

Translation

3. Agni, in distant domains, the desire of what is and is to be, bears
   rule as the one universal ruler.

Notes

Or, it may be (so Florenz), ‘Agni, as Kāma, rules over what has been and
is to be,’ etc.; the comm. explains kāmas as kāmayitā kāmaprado vā.
SV. (also VS. xii. 117) reads priyéṣu for páreṣu in a; AśS.
(viii. 10.3) has instead pratneṣu. śśS. (iii. 5. 8) has our text
without variant; also TB. (see above), in b, c. ⌊Cf. iii. 21. 4 and
Muir, v. 403.⌋

Agni Kama in other homes shines forth the sole imperial Lord of all that is and is to be.

अ॒ग्निः। परे॑षु। धाम॑ऽसु। कामः॑। भूतस्य॑। भव्य॑स्य। स॒म्ऽराट्‌। एकः॑। वि। रा॒ज॒ति॒। ३६.३।

• अग्निः
• अथर्वा
• गायत्री
• वैश्वनार सूक्त

ईश्वर के गुणों का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (कामः) कामना के योग्य, (एकः) एक (सम्राट्) राजाधिराज (अग्निः) सर्वव्यापक परमात्मा (भूतस्य) बीते हुए और (भव्यस्य) होनहार काल के (परेषु) दूर-दूर (धामसु) धामों में (वि) विविध प्रकार (राजति) राज करता है ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! उस परमात्मा की उपासना करके अपनी उन्नति करो, जो अकेला ही इस सब संसार का स्वामी है ॥३॥

टिप्पणी: ३−(अग्निः) सर्वव्यापकः परमेश्वरः (परेषु) दूरेषु (धामसु) स्थानेषु (कामः) कमु कान्तौ−घञ्। कमनीयः (भूतस्य) अतीतस्य (भव्यस्य) भविष्यतः कालस्य (सम्राट्) राजाधिराज (एकः) अद्वितीयः (वि) विविधम् (राजति) ईष्टे ॥