०२२ भैषज्यम्

22. To the Maruts.

भैषज्यम्।
१-३ शन्तातिः। १ आदित्यरश्मिः, २-३ मरुतः। त्रिष्टुप्, २ चतुष्पदा भुरिग्जगती।

[śaṁtāti.—ādityaraśmidevatya[m]. mārutam. trāiṣṭubham: 2. 4-p. bhurigjagatī.]

Comment

Found also in Pāipp. xix. Used by Kāuś. (30. 11) in a remedial rite against protuberant belly etc. Keś. and the comm. read further in the rule the pratīka sasruṣīs of hymn 23, and detail a second lengthy process in the same rite as performed with the two. Hymns 22-24 are also explained as among the apāṁ sūktāni (7. 14 and note). In Vāit. (9. 5) this hymn appears in the cāturmāsya sacrifice as addressed to the playing (krīḍin) Maruts.

Translations

Translated: Ludwig, p. 463 ⌊vss. 1-2⌋; Florenz, 276 or 28; Griffith, i. 256.

To the Maruts or Storm-Gods

Translation

1. Black the down-track, the yellow eagles, clothing themselves in
   waters, fly up to the sky; they have come hither from the seat of
   righteousness (ṛtá); then, forsooth, with ghee they deluged the earth.

Notes

The verse comes from the mystic and obscure hymn RV. i. 164 (vs. 47),
and is found again twice below (ix. 10. 22, which see; xiii. 3. 9). It
is also found in several of the Black Yajus texts: TS. (iii. 1. 11⁴),
MS. (iv. 12. 5), K. (xi. 9, 13). RV.MS. end with pṛthivī́ vy ùdyate;
TS. has ásitavarṇās (for kṛṣṇā́ṁ niyā́nam) in a, míhas (for
apás) in b, sádanāni kṛtvā́ in c, and, for d, ā́d ít
pṛthivī́ ghṛtāír vy ùdyate. Ppp. agrees with RV.MS. at the end of the
verse, and it combines, in its frequent way, suparṇā ’po.

Dark the descent; the strong-winged birds are golden: they fly aloft to heaven, enrobed in waters. They have come hither from the seat of Order, and inundated earth with streams of fatness.

कृ॒ष्णम्। नि॒ऽयान॑म्। हर॑यः। सु॒ऽप॒र्णाः। अ॒पः। वसा॑नाः। दिव॑म्। उत्। प॒त॒न्ति॒। ते। आ। अ॒व॒वृ॒त्र॒न्। सद॑नात्। ऋ॒तस्य॑। आत्। इत्। घृ॒तेन॑। पृ॒थि॒वीम्। वि। ऊ॒दुः॒। २२.१।

• आदित्यरश्मिः
• शन्ताति
• त्रिष्टुप्
• भैषज्य सूक्त

वृष्टि विद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (हरयः) रस खींचनेवाली, (सुपर्णाः) अच्छा उड़नेवाली किरणें (अपः) जल को (वसानाः) ओढ़ कर (कृष्णम्) खींचनेवाले (नियानम्) नित्य गमनस्थान अन्तरिक्ष में होकर (दिवम्) प्रकाशमय सूर्यमण्डल को (उत् पतन्ति) चढ़ जाती हैं। (ते) वे (इत्) ही (आत्) फिर (ऋतस्य) जल के (सदनात्) घर [सूर्य] से (आ अववृत्रन्) लौट आती हैं, और उन्होंने (घृतेन) जल से (पृथिवीम्) पृथिवी को (वि) विविध प्रकार से (ऊदुः) सींच दिया है ॥१॥

भावार्थभाषाः - जैसे सूर्य की किरणें पवन द्वारा भूमि से जल को खींच कर और फिर बरसा कर उपकार करती हैं, वैसे ही मनुष्य विद्या प्राप्त करके संसार का उपकार करें ॥१॥ यह मन्त्र कुछ भेद से ऋग्वेद में है−म० १ सू० १६४। म० ४७ और निरु० ७।२४। में भी ॥

टिप्पणी: १−(कृष्णम्) आकर्षकम् (नियानम्) नित्यगमनस्थानम् अन्तरिक्षं प्रति। अत्यन्तसंयोगे द्वितीया (हरयः) रसं हरन्तः (सुपर्णाः) आदित्यरश्मयः−निरु० ७।२४। (अपः) जलानि (वसानाः) आच्छादयन्तः (दिवम्) प्रकाशमयं सूर्यमण्डलम् (उत्) उद्गत्य (पतन्ति) प्राप्नुवन्ति (ते) रश्मयः (आ अववृत्रन्) वृतेर्लुङि। द्युद्भ्यो लुङि। पा० १।३।९१। इति परस्मैपदम्, च्लेश्चङ् रुडागमश्च छान्दसः। आ वर्तन्ते। आगच्छन्ति (सदनात्) गृहात्। सूर्यमण्डलात् (ऋतस्य) उदकस्य−निघ० १।१२। (आत्) अनन्तरम् (इत्) एव (घृतेन) उदकेन। घृतमित्युदकनाम जिघर्तेः सिञ्चतिकर्मणः−निरु० ७।२४। (पृथिवीम्) भूमिम् (वि) विविधम् (ऊदुः) उन्दी क्लेदने, लिट्, उपधालोपश्च छान्दसः। उन्दांचक्रुः। सिक्तवन्तः ॥

Translation

2. Ye make the waters rich in milk, the herbs propitious, when ye bestir
   yourselves, O golden-backed Maruts; do ye lavish (pinv) both
   sustenance and good-will there, where, O manly Maruts, ye pour honey.

Notes

The first, third, and fourth pādas are found as b, c, d of a verse
in TS. iii. 1. 11⁸; TS. reads kṛṇuta (as does also Ppp.), and it omits
śivā́s; it also has, with the comm., pinvatha in c (which is
better). Ppp. further reads yamās for śivās, and ejati for -thā;
⌊and siñcatā for -thā⌋.

Ye make floods rich in milk, make plants propitious, what time ye stir, O golden-breasted Maruts! Pour down your showers of vigorous strength and favour there where ye sprinkle mead, O Maruts, heroes!

पय॑स्वतीः। कृ॒णु॒थ॒। अ॒पः। ओष॑धीः। शि॒वाः। यत्। एज॑थ। म॒रु॒तः॒। रु॒क्म॒ऽव॒क्ष॒सः॒। ऊर्ज॑म्। च॒। तत्र॑। सु॒ऽम॒तिम्। च॒। पि॒न्व॒त॒। यत्र॑। न॒रः॒। म॒रु॒तः॒। सि॒ञ्चथ॑। मधु॑। २२.२।

• मरुद्गणः
• शन्ताति
• चतुष्पदा भुरिग्जगती
• भैषज्य सूक्त

वृष्टि विद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (रुक्मवक्षसः) हे तेज [बिजुली] को हृदय में रखनेवाले (मरुतः) वायु के वेगो ! (यत्) जब (एजथ) तुम चलते हो, (अपः) जल और (ओषधीः) अन्न आदि ओषधियों को (पयस्वतीः) रसवाली और (शिवाः) कल्याणकारी (कृणुथ) तुम करते हो। (च) और (तत्र) वहाँ (ऊर्जम्) बल देनेवाला अन्न (च) और (सुमतिम्) उत्तम बुद्धि (पिन्वत) बरसाते हो, (यत्र) जहाँ पर (नरः) हे नायक (मरुतः) वायुगणो ! (मधु) जल (सिञ्चथ) सींचते हो ॥२॥

भावार्थभाषाः - जिस प्रकार वायु बिजुली से युक्त मेघ से मिलकर बरसा करता है और अन्न आदि पदार्थ उत्पन्न करता है, उसी प्रकार मनुष्यों को विद्या आदि उत्तम गुण प्राप्त करके आनन्दित होना चाहिये ॥२॥

टिप्पणी: २−(पयस्वतीः) रसवतीः (कृणुथ) कुरुथ (अपः) जलानि (ओषधीः) अन्नादिपदार्थान् (शिवाः) सुखकरीः (यत्) यदा (एजथ) प्रचलथ (मरुतः) अ० १।२०।१। वायुगणाः (रुक्मवक्षसः) युजिरुचितिजां कुश्च। उ० १।१४६। इति रुच दीप्तावभिप्रीतौ च−मक्। पचिवचिभ्यां सुट् च। उ० ४।२२०। इति वच परिभाषणे−असुन्, सुट् च। रुक्मं विद्युद्रूपा दीप्तिर्वक्षसि मध्ये येषां ते (ऊर्जम्) बलकरमन्नम् (च) समुच्चये (तत्र) तस्मिन् देशे (सुमतिम्) शोभनां बुद्धिम् (च) (पिन्वत) पिवि सेचने लडर्थे लोट्। सिञ्चथ (यत्र) यस्मिन् स्थाने (नरः) अ० ३।१६।३। नेतारः (सिञ्चथ) वर्षयथ (मधु) जलम्−निघ० १।१२ ॥

Translation

3. Water-swimming [are] the Maruts; send ye that rain which shall fill
   all the hollows; the gláhā shall bestir itself, like a girl that is
   thrust, thrusting the éru, like wife with husband.

Notes

The text of this verse is hopelessly corrupt, and all attempts to make
connected sense of the second half must apparently be (like that of
Pischel in Ved. Stud. i. 81 ff.) forced and unsuccessful. ⌊Baunack,
KZ. xxxv. 532, may also be consulted.⌋ The version of it presented in
TS. (iii. 1. 11⁸) rather sets off its difficulties than gives any help
in solving them. It makes marutas vocative in a, and the comm.
also understands the word as vocative, not heeding its accent; the
preferable reading would be údapruto marutas, both vocative. The comm.
then takes tā́n together with udaprútas as qualifying meghān
‘clouds’ understood. Ppp., with the majority of SPP’s authorities and
some of ours (P.M.), reads udaplútas. Then tā́ṅ (pada-text tā́n)
is read by all the authorities in both texts, although the sense
necessarily requires (as in our translation is assumed) tā́m, as
antecedent to yā́. But here, again, all the pada-texts have yā́ḥ,
which completes their confusion. TS. has, for b, the wholly
different and doubtless secondary phrase vṛ́ṣṭiṁ yé víśve marúto
junánti, making of the line ‘O Maruts, send those water-swimming ones
who, [namely] all the Maruts, hasten the rain.’ The comm. understands
yā, but then also víśvā, as neut. pl. (vrīhiyavādisasyāni), while
all our pada-texts have correctly víśvāḥ; the comm. then is obliged
to supply a ca ‘and’ after nivátas. In c, d, TS. reads króśāti
for éjāti, gárdā for gláhā, pérum for érum, and tuñjānā́ for
tundānā́ (some of the mss., including our O.D.R., have tudānā́); the
comm. also has tuñjānā, but gahlā (so printed; but it should
doubtless be galhā, since he derives it from root garh ‘chide’: one
of our mss. (W.) and three of SPP’s have gálhā) instead of gláhā or
gárdā; he translates it ’thunder.’ These changes on gláhā and éru,
at least, are plainly no real variations of reading, but blind blunders
over an unintelligible text. Ppp. is corrupt and hardly legible: perhaps
ye jahāti ktahnā kanye ’va dunnonaṁ dunnāmā patye ‘va jāyām. R.
suggests that the line c-d belongs to a gambling hymn, and that we
are to read glahas and ūrum, a comparison being made between the
shaking of the dice-holder and the agitatio of a female at the coitus.

O Maruts, send ye down, streaming with water rain which, may, filling all the sloping valleys, Leap like a bold girl in a man’s embraces, or like a matron tumbled by her husband.

उ॒द॒ऽप्रुतः॑। म॒रुतः॑। तान्। इ॒य॒र्त॒। वृ॒ष्टिः। या। विश्वाः॑। नि॒ऽवतः॑। पृ॒णाति॑। एजा॑ति। ग्लहा॑। क॒न्या᳡ऽइव। तु॒न्ना। एरु॑म्। तु॒न्दा॒ना। पत्या॑ऽइव। जा॒या। २२.३।

• मरुद्गणः
• शन्ताति
• त्रिष्टुप्
• भैषज्य सूक्त

वृष्टि विद्या का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (उदप्रुत) हे जल के भेजनेवाले (मरुतः) वायुगणो ! (तान्=ताम्) उस [वृष्टि] को (इयर्त्त) तुम भेजो, (या) जो (वृष्टिः) बरसा (विश्वाः) सब (निवतः) नीचे स्थानों को (पृणाति) भर देती है। (ग्लहा) वह ग्रहण करने योग्य [वृष्टि] (एरुम्) गतिशीलसमुद्र को (एजाति=एजति) पहुँचती है, (इव) जैसे (तुन्ना) व्यथा में पड़ी (कन्या) कन्या [अपने माता पिता आदि को], और (इव) जैसे (तुन्दाना) दुःख पाती हुई (जाया) पत्नी (पत्या=पतिम्) अपने पति को [पहुँचती है] ॥३॥

भावार्थभाषाः - जिस प्रकार वायु द्वारा वृष्टिजल संसार का उपकार करता हुआ समुद्र में शान्ति पाता है, इसी प्रकार मनुष्य परस्पर उपकार करके उस परब्रह्म में सुख प्राप्ति करें ॥३॥

टिप्पणी: ३−(उदप्रुतः) उदकस्योदः संज्ञायाम्। प० ६।३।५७। इति उदकस्य उदभावः। प्रुङ् गतौ−क्विप्। जलस्य प्रेरकाः (मरुतः) हे वायुगणाः (तान्) छान्दसो मकारस्य नकारः। ताम्। वृष्टिम् (इयर्त) ऋ गतौ−तप्तनप्तनथनाश्च। पा० ७।१।४५। इति लोटि तस्य तप्। अर्तिपिपर्त्योश्च पा० ७।४।७७। इति अभ्यासभ्य इत्वम्। इयृत। प्रेरयत (वृष्टिः) वर्षणम् (या) (विश्वाः) सर्वाः (निवतः) उपसर्गाच्छन्दसि धात्वर्थे। पा० ५।१।११८। इति गमेरर्थे वतिः। निम्नगतान् देशान् (पृणाति) पॄ पालनपूर्त्योः। पूरयति (एजाति) एजृ कम्पने−लडर्थे लेट्। एजति, गतिकर्मा−निघ० २।१४। गच्छति। प्राप्नोति (ग्लहा) अ० ४।३८।३। ग्रह उपादाने अप्, रस्य लः, टाप्। ग्राह्या वृष्टिः (कन्या) अ० १।१४।२। कमनीया। पुत्री (इव) यथा (तुन्ना) तुद व्यथने−क्तः। व्यथिता (एरुम्) मीपीभ्यां रुः। उ० ४।१०१। इति इण् गतौ−रु। गन्तारम्। समुद्रम् (तुन्दाना) तुद व्यथने−शानच्, नुम् गुणाभावश्च। व्यथ्यमाना (पत्या) सुपां सुलुक्०। पा० ७।१।३९। इति अम् विभक्तेः आ। पतिम् (इव) (जाया) अ० ३।४।३। भार्या ॥