०२१ केशवर्धनी औषधिः

०२१ केशवर्धनी औषधिः ...{Loading}...

Whitney subject
  1. To healing plants.
VH anukramaṇī

केशवर्धनी औषधिः।
१-३ शन्तातिः। चन्द्रमाः। अनुष्टुप्।

Whitney anukramaṇī

[śaṁtāti.—cāndramasam. ānuṣṭubham.]

Whitney

Comment

Found also in Pāipp. 1. Used by Kāuś. (30. 8) in a remedial rite for growth of hair.

Translations

Translated: Florenz, 275 or 27; Grill, 50, 160; Griffith, i. 256; Bloomfield, 30, 470.—See also Bergaigne-Henry, Manuel, p. 150.

Griffith

A charm to strengthen hair and promote its growth

०१ इमा यास्तिस्रः

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

इ॒मा यास्ति॒स्रः पृ॑थि॒वीस्तासां॑ ह॒ भूमि॑रुत्त॒मा।
तासा॒मधि॑ त्व॒चो अ॒हं भे॑ष॒जं समु॑ जग्रभम् ॥

०१ इमा यास्तिस्रः ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. These three earths (pṛthivī́) that there are—of them earth (bhū́mi)
    is the highest; from off their skin have I seized a remedy.
Notes

Ppp. elides the initial a of aham in c, and its d is sam u
jagrabha bheṣajam
. ⌊See Griffith’s note.⌋

Griffith

Of all the three terrestrial realms the ground is verily the best. I from the skin that covers these gather a healing medicine.

पदपाठः

इ॒माः। याः। ति॒स्रः। पृ॒थि॒वी। तासा॑म्। ह॒। भूमिः॑। उ॒त्ऽत॒मा। तासा॑म्। अधि॑। त्व॒चः। अ॒हम्। भे॒ष॒जम्। सम्। ऊं॒ इति॑। ज॒ग्र॒भ॒म्। २१.१।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • चन्द्रमाः
  • शन्ताति
  • अनुष्टुप्
  • केशवर्धनी ओषधि सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

ब्रह्म के गुणों का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (इमाः) यह (याः) जो (तिस्रः) तीन [सूर्य, पृथिवी और अन्तरिक्ष] (पृथिवीः) विस्तृत लोक हैं, (तासाम्) उन में (ह) निश्चय करके (भूमिः) भूमि, सब का आधार परमेश्वर (उत्तमा) उत्तम है। (तासाम्) उन [लोकों] के (त्वचः अधि) विस्तार के ऊपर (भेषजम्) भयनाशक ब्रह्म को (उ) अवश्य (अहम्) मैंने (सम् जग्रभम्) यथावत् ग्रहण किया ॥१॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - मनुष्य सर्वशक्तिमान् जगदीश्वर के रचे लोक-लोकान्तरों के सम्बन्ध और गुणों को जान कर परस्पर उपकार करें ॥१॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: १−(इमाः) दृश्यमानाः (याः) (तिस्रः) त्रिसंख्याका द्यावापृथिव्यन्तरिक्षरूपाः (पृथिवीः) पृथिव्यः। विस्तृता लोकाः (तासाम्) लोकानां मध्ये (ह) खलु (भूमिः) भुवः कित्। उ० ४।४५। इति भू सत्तायाम्−मि। भवन्ति सर्वे लोका यस्यां सा। परमेश्वरः (उत्तमा) श्रेष्ठा (अधि) उपरि (त्वचः) तनोतेरनश्च वः। उ० २।६३। इति तनु विस्तारे−चिक्। विस्तारात् (अहम्) ब्रह्मज्ञानी (भेषजम्) भेषस्य भयस्य जेतृ ब्रह्म (सम्) सम्यक् (उ) अवश्यम् (जग्रभम्) ग्रहः स्वार्थण्यन्तात् लुङि चङि छान्दसं रूपम्। गृहीतवानस्मि ॥

०२ श्रेष्ठमसि भेषजानाम्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

श्रेष्ठ॑मसि भेष॒जानां॒ वसि॑ष्ठं॒ वीरु॑धानाम्।
सोमो॒ भग॑ इव॒ यामे॑षु दे॒वेषु॒ वरु॑णो॒ यथा॑ ॥

०२ श्रेष्ठमसि भेषजानाम् ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. O ye wealthy (revánt) ones, doing no violence, desirous to bestow
    ye desire to bestow; both are ye hair-fasteners, and also
    hair-increasers.
Notes

Ppp. exchanges the place of -dṛṅhaṇīs and -vardhanīs, and reads the
equivalent siṣāsantīs for siṣāsavas. Anādhṛṣyā́s in a would seem a
better reading. The Anukr. overlooks the deficiency in a; insertion
of sthā after revatīs would rectify it.

Griffith

Thou art the best of medicines, most excellent of Plants art thou, As Soma ‘mid the wandering stars, as Varuna among the Gods.

पदपाठः

श्रेष्ठ॑म्। अ॒सि॒। भे॒ष॒जाना॑म्। वसि॑ष्ठम्। वीरु॑धानाम्। सोमः॑। भगः॑ऽइव। यामे॑षु। दे॒वेषु॑। वरु॑णः। यथा॑। २१.२।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • चन्द्रमाः
  • शन्ताति
  • अनुष्टुप्
  • केशवर्धनी ओषधि सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

ब्रह्म के गुणों का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (हे ब्रह्म !) तू (भेषजानाम्) भयनाशक पदार्थों में (श्रेष्ठम्) श्रेष्ठ और (वीरुधानाम्) विविध प्रकार से उगती हुई प्रजाओं के बीच (वसिष्ठम्) अत्यन्त धनवाला वा वसनेवाला (असि) है, (इव) जैसे (भगः) ऐश्वर्यवान् (सोमः) चन्द्रमा (यामेषु) चलनेवाले ताराओं के बीच, और (यथा) जैसे (वरुणः) सूर्य (देवेषु) प्रकाशमान पदार्थों में है ॥२॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - मनुष्य सर्वश्रेष्ठ परमात्मा का आश्रय लेकर सदा पुरुषार्थ करें ॥२॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: २−(श्रेष्ठम्) प्रशस्यतमम् (असि) (भेषजानाम्) भयनाशकानां पदार्थानां मध्ये (वसिष्ठम्) अ० ४।२९।३। वसुमत्तमम्। अतिशयेन धनयुक्तम्। वस्तृतमम् (वीरुधानाम्) अ० १।३२।१। वि+रुह प्रादुर्भावे−क्विप्, टाप्। विरोहणशीलानां प्रजानां मध्ये (सोमः) चन्द्रमाः (भगः) भगवान्। ऐश्वर्यवान् (इव) यथा (यामेषु) या गतौ−मन्। गन्तृषु नक्षत्रेषु (देवेषु) प्रकाशमानेषु पदार्थेषु (वरुणः) अन्धकारनिवारकः सूर्यः ॥

०३ रेवतीरनाधृषः सिषासवः

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

रेव॑ती॒रना॑धृषः सिषा॒सवः॑ सिषासथ।
उ॒त स्थ के॑श॒दृंह॑णी॒रथो॑ ह केश॒वर्ध॑नीः ॥

०३ रेवतीरनाधृषः सिषासवः ...{Loading}...

Whitney

रेव॑ती॒रना॑धृषः सिषा॒सवः॑ सिषासथ ।
उ॒त स्थ के॑श॒दृंह॑णी॒रथो॑ ह केश॒वर्ध॑नीः ॥३॥

Griffith

Endowed with wealth, denying not, give freely fain to give your gifts! Ye stay the hair from falling off: ye strengthen and increase its growth.

पदपाठः

रेव॑तीः। अना॑धृषः। सि॒सा॒सवः॑। सि॒सा॒स॒थ॒। उ॒त। स्थ। के॒श॒ऽदृंह॑णीः। अथो॒ इति॑। ह॒। के॒श॒ऽवर्ध॑नी। २१.३।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • चन्द्रमाः
  • शन्ताति
  • अनुष्टुप्
  • केशवर्धनी ओषधि सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

ब्रह्म के गुणों का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (रेवतीः) हे धनवाली ! (अनाधृषः) कभी हिंसा न करनेवाली ! (सिषासवः) हे दान करने वा सेवा करने की इच्छावाली प्रजाओ ! तुम (सिषासथ=०−सत) सेवा करने की इच्छा करो। तुम (उत) अत्यन्त (केशदृंहणी) प्रकाश दृढ करनेवाली (अथो ह) और भी (केशवर्धनीः) प्रकाश बढ़ानेवाली (स्थ) हो ॥३॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - मनुष्य विद्या धन और सुवर्ण आदि धन प्राप्त करके प्रीतिपूर्वक ईश्वरभक्ति करते हुए दृढ़ता से विद्या का प्रकाश बढ़ावे ॥३॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ३−(रेवतीः) अ० ३।४।७। रेवत्यः। रयिमत्यः। विद्यासुवर्णादिधनयुक्ताः (अनाधृषः) धृष हिंसाक्रोधाभिभवेषु−क्विप्। सर्वतोऽहिंसिकाः (सिषासवः) षणु दाने वा षण सम्भक्तौ−सनि−उ प्रत्ययः। सनीवन्तर्धभ्रस्ज०। पा० ७।२।४९। इति इटो विकल्पनाद् अभावपक्षे जनसनखनां। पा० ६।४।४२। इत्यात्वम्। सनितुं दातुं सेवितुं वेच्छवः (सिषासथ) लोडर्थे लट्। सेवितुमिच्छत (उत) अप्यर्थे (स्थ) भवथ (केशदृंहणीः) केश+दृहि वृद्धौ−ल्युट्, ङीप्। केशी केशा रश्मयस्तैस्तद्वान् भवति काशनाद्वा प्रकाशनाद्वा−निरु० १२।२५। प्रकाशस्य दृढकारिण्यः (अथो) अपि च (ह) खलु (केशवर्धनीः) प्रकाशस्य वर्धयित्र्यः ॥