०१६ अक्षिरोगभैषजम्

16. To various plants (?).

अक्षिरोगभैषजम्।
१-४ शौनकः। चन्द्रमाः, मन्त्रोक्तदेवताः, अनुष्टुप्, १ निचृत्त्रिपदा गायत्री,
३ बृहतीगर्भा ककुम्मत्यनुष्टुप्, ४ त्रिपदा प्रतिष्ठा।

[śāunaka (anena hinahidevam astāut).—mantroktadevatyam uta cāndramasam. ānuṣṭubham. caturṛcam. 1. nicṛt 3-p. gāyatrī; 3. bṛhatīgarbhā kakummaty anuṣṭubh; 4. 3-p. pratiṣṭhā.]

Comment

Found also in Pāipp. xix. Appears in Kāuś. (30. 1), in a healing rite, explained as intended for disease of the eyes, with various use of mustard plant. Verse 4 is quoted alone later (51. 15), in a rite explained by Keś. simply as one for welfare, by the comm. as for welfare in connection with food (annasvastyayana): and the comm. reads in Kāuś. anna- (not āla-) bheṣajam; the three śalāñjālāgrāṇi of 51. 16 the comm. explains as sasyavallīs.

The whole hymn is totally obscure; that it relates to a disease of the eyes, as assumed by the native comment, there appears no good reason to believe.

Translations

Translated: Florenz, 268 or 20; Griffith, i. 253 (see his notes); Bloomfield, 30, 464.

A medical charm

Translation

1. O ābayu, non-ābayu! thy juice is sharp (ugrá), O ābayu! unto
   thy broth do we eat.

Notes

The hymn is unintelligible, and the translation only mechanical. Ppp.
and the comm. read āv-, anāv- in a, b (Ppp. combining ugrā
”v-); and the comm. derives the words from the verbal stem āvaya,
with suffix u, and renders ‘being eaten’ (adyamāna), ’not being
eaten’ (abhakṣyamāṇa), understanding ‘mustard’ (sarṣapa) to be
addressed. Ppp. has, for c, yā te karmam aśīmahi ⌊and, in a,
elides ‘nāvayo⌋.

O Abayu, non-Abayu, dire is thy juice, O Abayu; we eat the gruel made of thee.

आव॑यो॒ इति॑। अना॑बयो॒ इति॑। रसः॑। ते॒। उ॒ग्रः। आ॒ब॒यो॒ इति॑। आ। ते॒। क॒र॒म्भम्। अ॒द्म॒स‍ि॒। १६.१।

• चन्द्रमाः
• शौनक्
• निचृत्त्रिपदा गायत्री
• अक्षिरोगभेषज सूक्त

ब्रह्म के गुणों का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (आबयो) हे चारों ओर गतिवाले ! (अनाबयो) हे विना गतिवाले ! (आबयो) हे चारों ओर कान्तिवाले ईश्वर ! (ते) तेरा (रसः) रस [आनन्द] (उग्रः) नित्य सम्बन्धवाला है। हम (ते) तेरे (करम्भम्) सत्तु [अन्न] (आ) भले प्रकार (अद्मसि) खाते हैं ॥१॥

भावार्थभाषाः - मनुष्य परमेश्वर में श्रद्धापूर्वक अन्न आदि पदार्थ प्राप्त करके भोगें ॥१॥

टिप्पणी: १−(आबयो) भृमृशीङ्०। उ–० १।७। इति आङ्+वी गतिव्याप्तिप्रजनकान्त्यसनखादनेषु−उ। वस्य बः। हे समन्ताद् गतिशील (अनाबयो) वी−उ। हे गतिशून्य (रसः) आनन्दः (ते) तव (उग्रः) ऋज्रेन्द्राग्र०। उ० २।२८। इति उच समवाये−रन्। समवेतः। नित्यसम्बद्धः (आबयो) हे समन्तात् प्रकाशमान (आ) सम्यक् (ते) तव (करम्भम्) अ० ७।४।२। सक्तून्। अन्नम् (अद्मसि) अद्मः। खादामः ॥

Translation

2. Vihálha by name is thy father, madávatī (‘intoxicated’) by name
   is thy mother; for thou art he, not thyself, thou that didst consume
   thyself.

Notes

SPP. reads in a viháhlas. The translation of the second half-verse
implies the altered division and accentuation of c that is made in
our edition; the mss. read sá hina (not divided in pada-text) tvám
asi; and SPP. follows them. Ppp. has for c śevas tvam asi (its
d is like ours), but it omits a, b, and, on the other hand, adds
at the end babhruś ca babhrukarṇaś ca nīlākalaśālāśavaṣ paścā. The
comm. reads vihaṅla for vihalha (which is supported by the
commentary to Prāt. i. 46) in a, and regards hi na as two words in
c. The verse as it stands (8 + 9: 6 + 8 = 31) is very improperly
passed as a simple anuṣṭubh. ⌊An ási between hí and ná would
mend the meter of c if such stuff were worth mending.⌋

Vihalha is thy father’s name, thy mother’s is Madavati. Yea, verily thou art not he, thou who hast well protected life.

वि॒ऽहह्लः॑। नाम॑। ते॒। पि॒ता। म॒दऽव॑ती। नाम॑। ते॒। मा॒ता। सः। हि॒न॒। त्वम्। अ॒सि॒। यः। त्वम्। आ॒त्मान॑म्। आव॑यः। १६.२।

• चन्द्रमाः
• शौनक्
• अनुष्टुप्
• अक्षिरोगभेषज सूक्त

ब्रह्म के गुणों का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - [हे परमेश्वर !] (ते) तेरा (पिता) पालन करनेवाला गुण (विहह्लः) विशेष कँपानेवाला [आश्चर्यजनक] (नाम) प्रसिद्ध है, और (ते) तेरी (माता) निर्माण शक्ति (मदवती) हर्षयुक्त (नाम) प्रसिद्ध है (सः) वह (हिन=हि) ही (त्वम्) तू (असि) है, (यः) जिस (त्वम्) तूने (आत्मानम्) हमारे आत्मा की (आवयः) रक्षा की है ॥२॥

भावार्थभाषाः - मनुष्य परमेश्वर की आज्ञा में वर्तमान रह कर सदा आत्मरक्षा करें ॥२॥

टिप्पणी: २−(विहह्लः) वि+ह्वल चलने−अच्। छान्दसं रूपम्। विशेषकम्पकः (नाम) प्रसिद्धौ (ते) तव (पिता) पालको गुणः (मदावती) सांहितिको दीर्घः। हर्षवती (माता) अ० ५।५।१। निर्माणशक्तिः (सः) प्रसिद्धः (हिन) नकारश्छान्दसः। हि। खलु (त्वम्) (असि) (यः) (आत्मानम्) आत्मबलम् (आवयः) अव रक्षणे−लङ्, चुरादित्वं छान्दसम्। आवः। रक्षितवानसि ॥

Translation

3. O tāuvilikā, quiet down; this racket hath quieted down; both the
   brown and the brown-eared one: go away, O nirāla!

Notes

It is perhaps by a misprint that SPP. reads áva: īlaya (for il-)
in the pada-text of a (though our D. has also īl-). To the
comm., tāuvilikā is the name of a piśācī that produces disease;
āilaba, a kind of disease of the eyes; babhru and babhrukarṇa,
causes of disease; and nirāla, also a disease. The translation implies
the emendation of nír āla to nirāla.* Ppp. has a peculiar text:
tāulike ‘ve ’layā ’vā imāilavāilāi: ihas tvām āhutiṁ jusāṇo manasā
svāhā; but part of this belongs perhaps to the following piece. ⌊The
Anukr. scans as 8 + 9: 8 + 6.⌋, *⌊Comm. reads nirāla; R. has nír
āśala, and T. has nílāśala. Comm. has further apāihi!⌋

Go thou to rest, Tauvilika! This noisy cry hath sunk to rest. Go hence, depart, Nirala, thou! the tawny and the tawny- eared.

तौवि॑लिके। अव॑। ई॒ल॒य॒। अव॑। अ॒यम्। ऐ॒ल॒बः। ऐ॒ल॒यी॒त्। ब॒भ्रुः। च॒। ब॒भ्रुऽक॑र्णः। च॒। अप॑। इ॒हि॒। निः। आ॒ल॒। १६.३।

• चन्द्रमाः
• शौनक्
• बृहतीगर्भा ककुम्मत्यनुष्टुप्
• अक्षिरोगभेषज सूक्त

ब्रह्म के गुणों का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (तौविलिके) वृद्धि से जीतनेवाले व्यवहार में [हमें] (अव) अवश्य (ईलय=ईरय) आगे बढ़ा। (अयम्) इस (ऐलबः) पृथवी के पदार्थों में व्यापक तूने [ऋषियों को] (अव) अवश्य (ऐलयीत्=०−यीः) आगे बढ़ाया है। (आल) हे समर्थ परमेश्वर ! (बभ्रुः) पोषण करनेवाला (च च) और (बभ्रुकर्णः) पोषक मनुष्यों का पतवार रूप तू (निः) नित्य (अप) आनन्द से (इहि) प्राप्त हो ॥३॥

भावार्थभाषाः - मनुष्य पूर्व ऋषियों के समान परमेश्वर का सहारा लेकर सदा वृद्धि करें ॥३॥

टिप्पणी: ३−(तौविलिके) गुपादिभ्यः कित्। उ० १।५६। इति तु गतिवृद्धिहिंसासु−इलच्। तेन दीव्यति खनति जयति जितम्। पा० ४।४।२। इति जयत्यर्थे ठक्, अजादित्वाट् टाप्। तुविलेन वृद्ध्या जयशीले व्यवहारे (अव) अवश्यम् (ईलय) ईर क्षेपे, रस्य लः। अस्मान् प्रेरय (अव) निश्चयेन (अयम्) सर्वव्यापकः (ऐलवः) इला पृथिवी−निघ० १।१। इला−अण्+वा गतिगन्धनयोः−क। इलायाः पृथिव्या इमे पदार्थास्तान् वाति गच्छति स परमेश्वरः (ऐलयीत्) ईल प्रेरणे−णिचि लुङ्, मध्यमपुरुषस्य प्रथमः। नोनयतिध्वनयत्येलयत्यर्दयतिभ्यः। पा० ३।१।५१। इति च्लेश्चङो निषेधः। ऐलयीः। त्वं प्रेरितवानसि ऋषीन् (बभ्रुः) कुर्भ्रश्च। उ० १।२२। इति भृञ्−कु। पोषकः (च च) समुच्चये (बभ्रुकर्णः) कॄवृजॄ०। उ० ३।१०। कॄ विक्षेपे−न। बभ्रूणां पोषकाणां कर्णः अरित्रमिव पारकः (अप) आनन्दे (इहि) गच्छ (निः) निश्चयेन (आल) अल भूषणपर्याप्तिशक्तिवारणेषु−घञ्। हे शक्त, समर्थ ॥

Translation

4. Alasálā art thou first; silā́njālā art thou after; nīlāgalasálā.

Notes

This verse is wanting in Pāipp. (save so far as its last word is found
in that version of vs. 2). The comm. understands the three obscure words
it contains to be names of grain-creepers (sasyavallī); he gives the
second the slightly different form śalān̄jālā. The comment to Prāt. iv.
107 quotes alasālā ’si as instancing the indispensableness of the
pada-text to a student; but what good it does him in this instance is
quite unclear. Our Bp. gives the third pāda thus: nīlāgalasā́lé ’ti
nīlāgalasā́lā. The verse is capable of being read as 8 + 7: 6.

अ॒ल॒साला॑सि॒ पूर्व॑ सि॒लाञ्जा॑ला॒स्युत्त॑रा ।
नी॒ला॒ग॒ल॒साला॑ ॥४॥

अ॒ल॒साला॑। अ॒सि॒। पूर्वा॑। सि॒लाञ्जा॑ला। अ॒सि॒। उत्त॑रा। नी॒ला॒ग॒ल॒साला॑। १६.४।

• चन्द्रमाः
• शौनक्
• त्रिपदा प्रतिष्ठा गायत्री
• अक्षिरोगभेषज सूक्त

ब्रह्म के गुणों का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - [हे परमेश्वर !] तू (अलसाला) आलसियों को रोकनेवाली (पूर्वा) प्रधान शक्ति (असि) है, और तू (सिलाञ्जाला) कण-कण को प्रकट करनेवाली और (नीलागलसाला) सब लोकों के घर [ब्रह्माण्ड में] व्यापक (उत्तरा) अति उत्तम शक्ति (असि) है ॥४॥

भावार्थभाषाः - सर्वशक्तिमान् सर्वव्यापी परमेश्वर की महिमा को विचारते हुए मनुष्य सदा पुरुषार्थी होवें ॥४॥

टिप्पणी: ४−(अलसाला) अलस+अला। न लसतीति, लस दीप्तौ−अच्+अल वारणे−अच्, टाप्। अलसान् क्रियामन्दान् वारयति सा (असि) (पूर्वा) प्रधाना शक्तिः (सिलाञ्जाला) पिल कणश आदाने−क। पतिचण्डिभ्यामालञ्। उ० १।११७। इति सिल+अञ्जू व्यक्तिम्रक्षणकान्तिगतिषु−आलञ्। सिलान् कणान् कणान् अनक्ति प्रकटयतीति सा (उत्तरा) उत्कृष्टतरा शक्ति (नीलागलसाला) नील+आगल+साला। नि+इल गतौ−क। डलयौरैक्यम्। ॠदोरप्। पा० ३।३।७७। इति आड्+गॄ निगरणे−अप्, रस्य लः। षल गतौ−घञ्, टाप्। नीलानां नीडानां निवासस्थानां लोकानाम् आगले आगरे आगारे गृहे ब्रह्माण्डे व्यापिका ॥