०२६ नवशालायां घृतहोमः

०२६ नवशालायां घृतहोमः ...{Loading}...

Whitney subject
  1. Accompanying a sacrifice.
VH anukramaṇī

नवशालायां घृतहोमः।
१२ ब्रह्म। वास्तोष्पतिः, १ अग्निः, २ सविता, ३,११ इन्द्रः, ४ निविदः, ५ मरुतः, ६ अदितिः, ७ विष्णुः, ८ त्वष्टा, ९ भगः, १० सोमः, १२ अश्विनौ, बृहस्पतिः। १, ५ द्विपदार्षी उष्णिक्, २,४,६,७,८,१०,११ द्विपदा प्राजापत्या बृहती, ३ त्रिपदा विराड् गायत्री, ९ त्रिपदा पिपीलिकमध्या पुरउष्णिक्,(१-११ एकावसाना) १२ परातिशक्वरपी चतुष्पदा जगती।

Whitney anukramaṇī

[Brahman.—dvādaśakam. vāstoṣpatyam uta mantroktabahudevatyam. 1, 5. 2-p. ārcy uṣṇih; 2, 4, 6, 7, 8, 10, 11. 2-p. prājāpatyā bṛhatī; 3. 3-p. virāḍ gāyatrī; 9. 3-p. pipīlikamadhyā purauṣṇih: 1-11. ekāvasāna; 12. parātiśakvarī 4-p.jagatī.]

Whitney

Comment

⌊Partly unmetrical.⌋ Found also in Pāipp. ix. (in verse-order 1-3, 5, 4, 6-8, 11, 10, 9, 12). Quoted in Kāuś. 23. 1, in a ceremony of consecration of a new house, and given in the paddhati (see note to Kāuś. 19. i) among the puṣṭika mantras. Used in Vāit. 16. 6 in counteracting an enemy’s soma-offering (agniṣṭoma); and vs. 12 a, b in 19. 4, also in the agniṣṭoma, with a cup for the Aśvins. Neither treatise teaches us anything whatever as to the real meaning of the hymn. The matter is in considerable part metrical, though in part also too irregular to be so called.

Translations

Translated: Ludwig, p. 27; Griffith, i. 231; Weber, xviii. 267.

Griffith

A hymn of invitation to the gods

०१ यजूंषि यज्ञे

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

यजूं॑षि य॒ज्ञे स॒मिधः॒ स्वाहा॒ग्निः प्र॑वि॒द्वानि॒ह वो॑ युनक्तु ॥

०१ यजूंषि यज्ञे ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. The sacrificial formulas (yájus) at the sacrifice, the fuel, hail!
    let Agni, foreknowing, here join for you.
Notes

Or ‘join (yuj) you.’ ‘Join’ is probably used in the sense of ‘duly use
or apply’ (Ludwig, “anwenden”). The verse is plainly composed of two
triṣṭubh pādas, but the Anukr. refuses to resolve suāhā, and so
reckons only 21 syllables.

Griffith

In sacrifice for you may sapient Agni–All hail!–use Yajus texts and fuel.

पदपाठः

यजूं॑षि। य॒ज्ञे। स॒म्ऽइधः॑। स्वाहा॑। अ॒ग्निः। प्र॒ऽवि॒द्वान्। इ॒ह। वः॒। यु॒न॒क्तु॒। २६.१।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • अग्निः
  • ब्रह्मा
  • द्विपदा प्राजापत्या बृहती
  • नवशाला सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

समाज की वृद्धि करने का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (प्रविद्वान्) बड़ा विद्वान् (अग्निः) तेजस्वी पुरुष (इह) यहाँ (यज्ञे) संगति में (यजूंषि) पूजनीय कर्मों और (समिधः) विद्यादि प्रकाश क्रियाओं को (वः) तुम्हारे लिये (स्वाहा) उत्तम वाणी से (युनक्तु) उपयुक्त करे ॥१॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - विद्वान् पुरुष संसार में उत्तम कर्मों और विद्याओं को फैलावे ॥१॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: १−(यजूंषि) अर्तिपॄवपियजि०। उ० २।११७। यज देवपूजासंगतिकरणदानेषु−उसि। पूजनीयकर्माणि (यज्ञे) संगतौ (समिधः) इन्धी दीप्तौ क्विप्। विद्यादिप्रकाशक्रियाः (स्वाहा) अ० २।१६।१। सुवाचा (अग्निः) तेजस्वी पुरुषः (प्रविद्वान्) प्रकृष्टज्ञानी (इह) अत्र (वः) युष्मभ्यम् (युनक्तु) उपयोगे करोतु ॥

०२ युनक्तु देवः

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

यु॒नक्तु॑ दे॒वः स॑वि॒ता प्र॑जा॒नन्न॒स्मिन्य॒ज्ञे म॑हि॒षः स्वाहा॑ ॥

०२ युनक्तु देवः ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. Let the heavenly impeller (savitár), the bull (mahiṣá),
    foreknowing, join [them] at this sacrifice: hail!
Notes

Ppp. reads, after prajānan, yajñe sayujas svāhā. The Anukr., in this
and many of the following verses, simply counts 20 syllables (prāj.
bṛhatī
), without heeding the fact that each contains a triṣṭubh pāda.

Griffith

May Savitar the God–All hail!–foreknowing, chief in this sacrifice, employ them.

पदपाठः

यु॒नक्तु॑। दे॒वः। स॒वि॒ता। प्र॒ऽजा॒नन्। अ॒स्मिन्। य॒ज्ञे। म॒हि॒षः। स्वाहा॑। २६.२।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • सविता
  • ब्रह्मा
  • द्विपदा प्राजापत्या बृहती
  • नवशाला सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

समाज की वृद्धि करने का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (महिषः) महान्, (देवः) व्यवहारकुशल (प्रजानन्) बड़ा ज्ञानी (सविता) प्रेरक पुरुष (अस्मिन्) इस (यज्ञे) संगति में (स्वाहा) सुन्दर वाणी से [पूजनीय कर्मों और विद्या आदि प्रकाश क्रियाओं को म० १] (युनक्तु) उपयुक्त करे ॥२॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - बली विद्वान् पुरुष सभा आदि करके उत्तम कर्मों का प्रचार करे ॥२॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: २−(युनक्तु) उपयोगे करोतु−यजूंषि समिध इति अनुवर्त्तेते, म० १ (देवः) व्यवहारकुशलः (सविता) प्रेरकः प्रधानपुरुषः (प्रजानन्) प्रविद्वान् (महिषः) अ० २।३५।४। महान्। अन्यत् पूर्ववत् ॥

०३ इन्द्र उक्थामदान्यस्मिन्यज्ञे

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

इन्द्र॑ उक्थाम॒दान्य॒स्मिन्य॒ज्ञे प्र॑वि॒द्वान्यु॑नक्तु सु॒युजः॒ स्वाहा॑ ॥

०३ इन्द्र उक्थामदान्यस्मिन्यज्ञे ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. Let Indra, foreknowing, at this sacrifice join songs and revels
    (ukthāmadá), the well-joined ones (?): hail!
Notes

Ppp. reads and combines sayujas sv-. The mechanical definition of the
Anukr. implies a division into 7 + 7 + 8 syllables. There is some
blundering of the mss. over ukthāmadā́ni, B. appearing to read
ukya-m-, and P.W. uktām-. Suyújas, here and in vss. 7-11, may be
genitive ‘of the well-joined one’; it does not agree in gender with the
nouns that precede ⌊aside from āśíṣo⌋.

Griffith

In this great rite–All hail!–may sapient Indra use lauds, rejoicings, well-yoked coursers.

पदपाठः

इन्द्रः॑। उ॒क्थ॒ऽम॒दानि॑। अ॒स्मिन्। य॒ज्ञे। प्र॒ऽवि॒द्वान्। यु॒न॒क्तु॒। सु॒ऽयुजः॑। स्वाहा॑। २६.३।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • सविता
  • ब्रह्मा
  • त्रिपदा विराड्गायत्री
  • नवशाला सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

समाज की वृद्धि करने का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (प्रविद्वान्) बड़ा विद्वान्, (सुयुजः) सुयोग्य (इन्द्रः) बड़े ऐश्वर्यवाला पुरुष (उक्थमदानि) शास्त्रों और सुखों को (अस्मिन्) इस (यज्ञे) संगति में (स्वाहा) सुन्दर वाणी से (युनक्तु) उपयुक्त करे ॥३॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - मनुष्य विद्या प्राप्त करके वेदादि शास्त्रों का प्रचार करे ॥३॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ३−(इन्द्रः) परमैश्वर्यवान् पुरुषः (उक्थमदानि) उक्थानि−अ० २।१२।२। वक्तव्यानि शास्त्राणि, मदानि हर्षकर्माणि च (सुयुजः) युजिर् योगे−इगुपधत्वात् कः। सुयोग्यः। अन्यद् गतम् ॥

०४ प्रैषा यज्ञे

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

प्रै॒षा य॒ज्ञे नि॒विदः॒ स्वाहा॑ शि॒ष्टाः पत्नी॑भिर्वहते॒ह यु॒क्ताः ॥

०४ प्रैषा यज्ञे ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. The directions (prāiṣá) at the sacrifice, the notices (nivíd):
    hail! taught by the wives, carry ye here, joined.
Notes

Ppp. reads prāiṣā nividā priyo yajūṅṣi śiṣṭāḥ etc.

Griffith

Bring Praishas in the rite–All hail!–and Nivids, learned, con- nected, with the Consorts.

पदपाठः

प्र॒ऽए॒षाः। य॒ज्ञे। नि॒ऽविदः॑। स्वाहा॑। शि॒ष्टाः। पत्नी॑भिः। व॒ह॒त॒। इ॒ह। यु॒क्ताः। २६.४।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • निविदः
  • ब्रह्मा
  • द्विपदा प्राजापत्या बृहती
  • नवशाला सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

समाज की वृद्धि करने का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (पत्नीभिः) पालनशील शक्तियों से (युक्ताः) युक्त (शिष्टाः) हे शिष्ट पुरुषो ! (प्रैषाः) भेजने योग्य (निविदः) निश्चित विद्याओं को (इह) यहाँ (यज्ञे) संगति में (स्वाहा) सुन्दर वाणी से (वहत) लाओ ॥४॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - धीर सुशिक्षित पुरुष अन्न आदि दान करके वेद आदि सत्य विद्याओं का प्रचार करें ॥४॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ४−(प्रैषाः) प्र+इष गतौ−घञ्, टाप्। प्रादूहोढोढ्येषैष्येषु। वा० पा० ६।१।८९। इति वृद्धिः। प्रेषणीयाः (निविदः) सत्सूद्विषद्रुहदुह०। पा० ३।२।६१। इति नि+विद ज्ञाने−क्विप्। निवित्, वाङ्नाम−निघ० १।११। निश्चितविद्याः (शिष्टाः) शासु अनुशिष्टौ−क्त। हे सुबोधाः पुरुषाः (पत्नीभिः) पालनशक्तिभिः (वहत) नयत (युक्ताः) उपेताः सन्तः ॥

०५ छन्दांसि यज्ञे

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

छन्दां॑सि य॒ज्ञे म॑रुतः॒ स्वाहा॑ मा॒तेव॑ पु॒त्रं पि॑पृते॒ह यु॒क्ताः ॥

०५ छन्दांसि यज्ञे ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. The meters (chándas) at the sacrifice, O Maruts: hail! as a mother
    her son, fill ye here, joined.
Notes

The meter and its treatment by the Anukr. are the same as in the case of
vs. 1.

Griffith

As a dame brings her son–All hail! O Maruts, connected, in the rite bring measures.

पदपाठः

छन्दां॑सि। य॒ज्ञे। म॒रु॒तः॒। स्वाहा॑। मा॒ताऽइ॑व। पु॒त्रम्। पि॒पृ॒त॒। इ॒ह। यु॒क्ताः। २६.५।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • मरुद्गणः
  • ब्रह्मा
  • द्विपदार्च्युष्णिक्
  • नवशाला सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

समाज की वृद्धि करने का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (युक्ताः) हे योग्य (मरुतः) शूर पुरुषो ! (स्वाहा) सुन्दर वाणी से (इह) यहाँ (यज्ञे) परस्पर मिलाप में (छन्दांसि) आनन्द बढ़ानेवाले कर्मों को [इस प्रकार] (पिपृत) पालो, (माता इव) जैसे माता (पुत्रम्) कुलशोधक सन्तान को ॥५॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - पराक्रमी विजयी महात्मा परोपकार करने में अपने सामर्थ्य भर प्रयत्न करें ॥५॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ५−(छन्दांसि) अ० ४।३४।१। आह्लादकानि कर्माणि (यज्ञे) संगमे (मरुतः) अ० १।२–०।१। हे विजयिनो देवाः (स्वाहा) (माता) अ० १।˜२।१। माननीया जननी (इव) यथा (पुत्रम्) कुलशोधकं सन्तानम् (पिपृत) पॄ पालनपूरणयोः। पालयत (इह) अस्मिन् संसारे (युक्ताः) योग्याः। मिलिताः ॥

०६ एयमगन्बर्हिषा प्रोक्षणीभिर्यज्ञम्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

एयम॑गन्ब॒र्हिषा॒ प्रोक्ष॑णीभिर्य॒ज्ञं त॑न्वा॒नादि॑तिः॒ स्वाहा॑ ॥

०६ एयमगन्बर्हिषा प्रोक्षणीभिर्यज्ञम् ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. Here hath come Aditi, with barhís, with sprinkling [waters],
    extending the sacrifice: hail!
Notes

A perfectly good pair of triṣṭubh pādas.

Griffith

Here Aditi is come–All hail!–preparing the rite with grass and lustral waters.

पदपाठः

आ। इ॒यम्। अ॒ग॒न्। ब॒र्हिषा॑। प्र॒ऽउक्ष॑णीभिः। य॒ज्ञम्। त॒न्वा॒ना। अदि॑तिः। स्वाहा॑। २६.६।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • अदिति
  • ब्रह्मा
  • द्विपदा प्राजापत्या बृहती
  • नवशाला सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

समाज की वृद्धि करने का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (इयम्) यह (अदितिः) अखण्ड नीति (स्वाहा) सुन्दर वाणी के साथ (बर्हिषा) उद्यम से और (प्रोक्षणीभिः) अच्छी-अच्छी वृद्धियों से (यज्ञम्) आपस में मिलाप (तन्वाना) फैलाती हुई (आ अगन्) आई है ॥६॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - मनुष्य परमेश्वरदत्त वेदविद्या को पुरुषार्थपूर्वक विचार कर परस्पर उन्नति करें ॥६॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ६−(इयम्) प्रसिद्धा वैदिकी (आ अगन्) आगमत् (बर्हिषा) बर्ह उद्यमने−इसि। उद्यमेन (प्रोक्षणीभिः) प्र+उक्ष सेचने वृद्धौ च−ल्युट्, ङीप्। प्रकृष्टवृद्धिभिः। उक्षण उक्षतेर्वृद्धिकर्मण उक्षन्त्युदकेनेति वा−निरु० १२।९। (यज्ञम्) संगमम् (तन्वाना) तनु विस्तारे−शानच्। विस्तारयन्ती सती (अदितिः) अ० २।२८।४। वाङ्नाम−निघ० १।११। अखण्डनीतिः (स्वाहा) सुवाण्या ॥

०७ विष्णुर्युनक्तु बहुधा

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

विष्णु॑र्युनक्तु बहु॒धा तपां॑स्य॒स्मिन्य॒ज्ञे सु॒युजः॒ स्वाहा॑ ॥

०७ विष्णुर्युनक्तु बहुधा ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. Let Vishnu join variously the fervors (tápas) at this sacrifice,
    the well-joined ones: hail!
Notes

Ppp. again gives sayujas sv-.

Griffith

Let Vishnu in this rite in varied manner–All hail! use well- yoked steeds, his fervours.

पदपाठः

विष्णुः॑। यु॒न॒क्तु॒। ब॒हु॒ऽधा। तपा॑सि। अ॒स्मिन्। य॒ज्ञे। सु॒ऽयुजः॑। स्वाहा॑। २६.७।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • विष्णुः
  • ब्रह्मा
  • द्विपदा प्राजापत्या बृहती
  • नवशाला सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

समाज की वृद्धि करने का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (सुयुजः) सुयोग्य (विष्णुः) कामों में व्यापक पुरुष (स्वाहा) सुन्दर वाणी से (बहुधा) अनेक प्रकार (तपांसि) अपनी विभूतियों को (अस्मिन्) इस (यज्ञे) परस्पर मेल में (युनक्तु) लगावे ॥७॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - चतुर पुरुषार्थी पुरुष दुसरों की उन्नति करने में अपनी उन्नति करे ॥७॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ७−(विष्णुः) कर्मसु व्यापकः पुरुषः (युनक्तु) योजयतु (बहुधा) अनेकप्रकारेण (तपांसि) तप संतापे ऐश्वर्ये च−असुन्। ऐश्वर्याणि। विभूतयः। अन्यद् गतम् ॥

०८ त्वष्टा युनक्तु

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

त्वष्टा॑ युनक्तु बहु॒धा नु रू॒पा अ॒स्मिन्य॒ज्ञे यु॑नक्तु सु॒युजः॒ स्वाहा॑ ॥

०८ त्वष्टा युनक्तु ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. Let Tvashtar now join variously the forms at this sacrifice, the
    well-joined ones: hail!
Notes

All the saṁhitā mss. read rūpā́ asmín, as in our text, the
pada-text having rūpā́ḥ! Ppp., on the other hand, gives bahudhā
virūpā ’smin
. Probably it is a case of anomalous saṁdhi (with
hiatus), which should have been included in Prāt. iii. 34 (see the note
to that rule); but one may also conjecture that the true reading is
bahudhā́ ’nurūpāḥ.

Griffith

Let Tvashtar in this rite in varied manner–All hail!–use forms, his well-yoked coursers.

पदपाठः

त्वष्टा॑। यु॒न॒क्तु॒। ब॒हु॒ऽधा। नु। रू॒पाः। अ॒स्मिन्। य॒ज्ञे। सु॒ऽयुजः॑। स्वाहा॑। २६.८।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • त्वष्टा
  • ब्रह्मा
  • द्विपदा प्राजापत्या बृहती
  • नवशाला सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

समाज की वृद्धि करने का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (सुयुजः) सुयोग्य (त्वष्टा) सूक्ष्मदर्शी पुरुष (स्वाहा) सुन्दर वाणी से (बहुधा) अनेक प्रकार (नु) शीघ्र (रूपाः) अनेक रूपवाली क्रियाओं को (अस्मिन्) इस (यज्ञे) परस्पर मेल में (युनक्तु) प्रयुक्त करे ॥८॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - मनुष्य अनेक प्रकार से क्रियाकुशल होकर परस्पर उन्नति करें ॥८॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ८−(त्वष्टा) अ० २।५।६। सूक्ष्मदर्शी पुरुषः (नु) क्षिप्रम् (रूपाः) अर्शआदिभ्योऽच्। पा० ५।२।१२७। इति रूप−अच् भूम्नि। अनेकरूपवतीः क्रियाः। अन्यत् पूर्ववत् ॥

०९ भगो युनक्त्वाशिषो

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

भगो॑ युनक्त्वा॒शिषो॒ न्व१॒॑स्मा अ॒स्मिन्य॒ज्ञे प्र॑वि॒द्वान्यु॑नक्तु सु॒युजः॒ स्वाहा॑ ॥

०९ भगो युनक्त्वाशिषो ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. Let Bhaga join now for him the blessings (āśís); at this sacrifice
    let him, foreknowing, join the well-joined ones: hail!
Notes

Ppp. combines asmā ’smin, and reads sayujas, as above. The Anukr.
evidently reckons three pādas, of 11 + 7 + 8 syllables.

Griffith

Let Bhaga in this rite use prayers, foreknowing–All hail! for this use well-yoked coursers.

पदपाठः

भगः॑। यु॒न॒क्तु॒। आ॒ऽशिषः॑। नु। अ॒स्मै। अ॒स्मिन्। य॒ज्ञे। प्र॒ऽवि॒द्वान्। यु॒न॒क्तु॒। सु॒ऽयुजः॑। स्वाहा॑। २६.९।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • भगः
  • ब्रह्मा
  • त्रिपदा पिपीलिकमध्या पुरउष्णिक्
  • नवशाला सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

समाज की वृद्धि करने का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (प्रविद्वान्) बड़ा विद्वान्, (सुयुजः) सुयोग्य, (भगः) ऐश्वर्यवान् पुरुष (आशिषः) अपनी इष्ट प्रार्थनाओं को (नु) शीघ्र (अस्मै) इस [संसार के हित] के लिये (अस्मिन्) इस (यज्ञे) परस्पर मेल में (स्वाहा) सुन्दर वाणी से (युनक्तु) लगावे, (युनक्तु) लगावे ॥९॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - मनुष्य निरन्तर प्रयत्न करके संसार की भलाई में सदा लगा रहे ॥९॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ९−(भगः) भगवान्। ऐश्वर्यवान् (युनक्तु युनक्तु) नित्यवीप्सयोः। पा० ८।१।४। इति नित्ये द्विर्वचम्। नित्यं योजयतु (आशिषः) आङः शासु इच्छायाम्−क्विप्। इष्टप्रार्थनाः (अस्मै) दृश्यमानाय संसाराय। अन्यद् गतम् ॥

१० सोमो युनक्तु

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

सोमो॑ युनक्तु बहु॒धा पयां॑स्य॒स्मिन्य॒ज्ञे सु॒युजः॒ स्वाहा॑ ॥

१० सोमो युनक्तु ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. Let Soma join variously the milks (páyas), at this sacrifice, the
    well-joined ones: hail!
Notes
Griffith

Let Soma in this rite in varied manner–All hail!–use milk- streams, well-yoked coursers.

पदपाठः

सोमः॑। यु॒न॒क्तु॒। ब॒हु॒ऽधा। पयां॑सि। अ॒स्मिन्। य॒ज्ञे। सु॒ऽयुजः॑। स्वाहा॑। २६.१०।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • सोमः
  • ब्रह्मा
  • द्विपदा प्राजापत्या बृहती
  • नवशाला सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

समाज की वृद्धि करने का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (सुयुजः) बड़ा योग्य (सोमः) शान्तस्वभाव पुरुष (स्वाहा) सुन्दर वाणी से (बहुधा) अनेक प्रकार (पयांसि) अन्नों को (अस्मिन्) इस (यज्ञे) परस्पर मेल में (युनक्तु) लगावे ॥१०॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - मनुष्य विद्या आदि प्रचार में अन्नदान करके अपनी योग्यता बढ़ावे ॥१०॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: १०−(सोमः) शान्तस्वभावः पुरुषः (पयांसि) अन्नानि−निघ० २।७। अन्यद् गतम् ॥

११ इन्द्रो युनक्तु

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

इन्द्रो॑ युनक्तु बहु॒धा पयां॑स्य॒स्मिन्य॒ज्ञे सु॒युजः॒ स्वाहा॑ ॥

११ इन्द्रो युनक्तु ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. Let Indra join variously the heroisms, at this sacrifice, the
    well-joined ones: hail!
Notes
Griffith

Let Indra in this rite in varied manner–All hail!–use powers,. his well-yoked coursers.

पदपाठः

इन्द्रः॑। यु॒न॒क्तु॒। ब॒हु॒ऽधा। वी॒र्या᳡णि। अ॒स्मिन्। य॒ज्ञे। सु॒ऽयुजः॑। स्वाहा॑। २६.११।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • इन्द्रः
  • ब्रह्मा
  • द्विपदा प्राजापत्या बृहती
  • नवशाला सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

समाज की वृद्धि करने का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (सुयुजः) सुयोग्य (इन्द्रः) प्रतापी पुरुष (स्वाहा) सुन्दर वाणी से (बहुधा) अनेक प्रकार (वीर्याणि) अपने वीर कर्मों को (अस्मिन्) इस (यज्ञे) परस्पर मेल में (युनक्तु) लगावे ॥११॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - विद्वान् उत्साही पुरुष समाज की उन्नति में सदा प्रयत्न करता रहे ॥११॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: ११−(इन्द्रः) प्रतापी पुरुषः (वीर्याणि) वीर-यत्। वीरकर्माणि ॥ ०५।०२६।१२ ॥

१२ अश्विना ब्रह्मणा

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

अश्वि॑ना॒ ब्रह्म॒णा या॑तम॒र्वाञ्चौ॑ वषट्का॒रेण॑ य॒ज्ञं व॒र्धय॑न्तौ।
बृह॑स्पते॒ ब्रह्म॒णा या॑ह्य॒र्वाङ् य॒ज्ञो अ॒यं स्व॑रि॒दं यज॑मानाय॒ स्वाहा॑ ॥

१२ अश्विना ब्रह्मणा ...{Loading}...

Whitney
Translation
  1. O Aśvins, come ye hitherward with worship (bráhman), with
    váṣaṭ-utterance increasing the sacrifice. O Brihaspati, come
    hitherward with worship; this sacrifice [is] heaven (svàr) here for
    the sacrificer: hail!
Notes

Ppp. has instead, for d, yajñaṁ vayaṁ svaritaṁ yajamānāya dhehi
svāhā
. The Anukr. would have us read the last pāda as 15 syllables, and
calls the verse a jagatī because amounting to 48 syllables, though the
first three pādas are regularly triṣṭubh.

With this hymn ends the fifth anuvāka, of 5 hymns and 69 verses; the
Anukr. citation is navā ’paraḥ; and Bp.D. add further aparā ṣaṣṭe
navā ’paraḥ
(Bp. -raṁ ca cā ’nuvākaḥ).

Griffith

Hitherward come ye with the prayer, O Asvins, exalting sacrifice with cry of Vashat! Brihaspati!–All hail!–with prayer come hither. Here is the rite, here heaven for him who worships.

पदपाठः

अश्वि॑ना। ब्रह्म॑णा। आ। या॒त॒म्। अ॒र्वाञ्चौ॑। व॒ष॒ट्ऽका॒रेण॑। य॒ज्ञम्। व॒र्धय॑न्तौ। बृह॑स्पते। ब्रह्म॑णा। आ। या॒हि॒। अ॒वाङ्। य॒ज्ञः। अ॒यम्। स्वः᳡। इ॒दम्। यज॑मानाय। स्वाहा॑। २६.१२।

अधिमन्त्रम् (VC)
  • अश्विनीकुमारः, बृहस्पतिः
  • ब्रह्मा
  • त्रिपदा पिपीलिकमध्या पुरउष्णिक्
  • नवशाला सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः

समाज की वृद्धि करने का उपदेश।

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्विना) हे कर्मकुशल स्त्री-पुरुषो ! (ब्रह्मणा) वेदज्ञान से, और (वषट्कारेण) दान कर्म से (यज्ञम्) समाज को (वर्धयन्तौ) बढ़ाते हुए (अर्वाञ्चौ) सन्मुख होते हुए (आयातम्) तुम दोदों आवो। (बृहस्पते) हे बड़े-बड़े लोकों के रक्षक परमात्मन् ! (ब्रह्मणा) वृद्धिसाधन के साथ (अर्वाङ्) हमारे सन्मुख (आ याहि) तू आ। (अयम्) यह (यज्ञः) समाज (यजमानाय) संगतिशील पुरुष के लिये (इदम्) ऐश्वर्य देनेवाला (स्वः) सुख होवे, (स्वाहा) यह सुन्दर वाणी है ॥१२॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः

भावार्थभाषाः - विद्वान् स्त्री-पुरुष वेदज्ञान से समाज की उन्नति करते हुए आगे बढ़ें, और परमेश्वर को साक्षी और सहायक जानकर सदा सुखी रहें ॥१२॥ इति पञ्चमोऽनुवाकः ॥

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी

टिप्पणी: १२−(अश्विना) अ० २।२९।६। अश्वो व्याप्तिः−इनि। अश्वी च अश्विनी च। पुमान् स्त्रिया। पा० १।२।६७। इत्येकशेषः। कार्येषु व्याप्तिशीलौ स्त्रीपुरुषौ (ब्रह्मणा) वेदज्ञानेन (आ यातम्) आ गच्छतम् (अर्वाञ्चौ) अ० म० ३।२।३। अस्मदभिमुखौ (वषट्कारेण) अ० १।११।१। वह प्रापणे−उषटि। दानकर्मणा (वर्धयन्तौ) समर्धयन्तौ सन्तौ (बृहस्पते) बृहतां लोकानां रक्षक जगदीश्वर (ब्रह्मणा) अस्माकं वृद्धिसाधनेन सह (आ याहि) आ गच्छ। साक्षाद् भव (अर्वाङ्) अ० ३।२।३। अभिमुखः सन् (यज्ञः) संगमः। समाजः (अयम्) दृश्यमानः (स्वः) सुखम् (इदम्) इन्देः कमिन्नलोपश्च। उ० ४।१५७। इति इदि परमैश्वर्ये−कमिन्। ऐश्वर्यकरम् (यजमानाय) संगतिशीलाय (स्वाहा) सुवाणी भवतु ॥