०१९ ब्रह्मगवि

19. The Brahman’s cow.

ब्रह्मगवि
१-१५ मयोभूः। ब्रह्मगवि। अनुष्टुप्, २ विराट्-पुरस्ताद्बृबती, ७ उपरिष्टाद्बृहती।

[Mayobhū.—pañcadaśakam. brahmagavīdevatyatn. ānuṣṭubham: 2. virāṭpurastādbṛhatī; 7. upariṣṭādbṛhatī.]

Comment

A part of the verses of this hymn are found also in Pāipp. ix. (namely, and in the order, 1, 2, 3, 7, 4, 10, 8, 12; also 15 in another place). Vāit. does not refer to it, but it is noted at Kāuś. 48. 13 with the preceding hymn (as there mentioned).

Translations

Translated: Muir, i2. 286; Ludwig, p. 451; Zimmer, p. 201; Grill, 43, 150; Griffith, i. 218; Bloomfield, 171, 433; Weber, xviii. 237.—Cf. Hillebrandt, Veda-chrestomathie, p. 42.

The wickedness of robbing or insulting Brahmans

Translation

1. They grew excessively; they did not quite (iva) touch up to the
   sky; having injured Bhrigu, the Sriñjayas, Vāitahavyas, perished.

Notes

Ppp. reads, in c, d, mṛga hīṅsitvā brahmīm asaṁbhavyaṁ par-: cf.
18. 12 c, d. The verse is found also in JB. i. 152, with vad for
ud in b, and māhenā asaṁheyam (for sṛñ- vāit-) in c, d: a
much corrupted text. The pada-text strangely divides sṛ́ñ॰jayāḥ (the
word is left undivided in the TS. pada, vi. 6. 2). ⌊Griffith cites
MBh. xiii. 30. 1 (= 1940) ff. for the story of the Vāitahavyas. See
Weber’s notes.⌋

The sons of Vitahavya, the Srinjayas, waxed exceeding strong. They well-nigh touched the heavens, but they wronged Bhrigu and were overthrown.

अ॒ति॒ऽमा॒त्रम्। अ॒व॒र्ध॒न्त॒। न। उत्ऽइ॑व। दिव॑म्। अ॒स्पृ॒श॒न्। भृगु॑म्। हिं॒सि॒त्वा। सृन्ऽज॑याः। वै॒त॒ऽह॒व्याः। परा॑। अ॒भ॒व॒न्। १९.१।

• ब्रह्मगवी
• मयोभूः
• अनुष्टुप्
• ब्रह्मगवी सूक्त

नास्तिक के तिरस्कार का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (सृञ्जायाः) पाये हुए शत्रुओं को जीतनेवाले, (वैतहव्याः) देवताओं का अन्न खानेवाले लोग (अतिमात्रम्) अन्यन्त (अवर्धन्त) बढ़े, (न=इति न) यही नहीं, (दिवम्) सूर्यलोक को (इव) जैसे (उत्) ऊँचे होकर (अस्पृशन्) उन्होंने छू लिया। [परन्तु] (भृगुम्) परिपक्व ज्ञानी को (हिंसित्वा) सताकर (पराभवन्) हार गये ॥१॥

भावार्थभाषाः - पाखण्डी दुरात्मा चाहे कितने ही बढ़ जावें, परन्तु धर्मात्मा उनको अन्त में हरा देते हैं ॥१॥

टिप्पणी: १−(अतिमात्रम्) अत्यर्थम् (अवर्धन्त) वृद्धिं गताः (न) इति न (उत्) ऊर्ध्वम् (इव) यथा (दिवम्) सूर्यलोकम् (अस्पृशन्) स्पृष्टवन्तः (भृगुम्) अ० २।५।३। परिपक्वज्ञानम्। ऋषिम् (हिंसित्वा) दुःखयित्वा (सृञ्जयाः) सृ गतौ−क्विप्, तुक् च। संज्ञायां भृतॄवृजि०। पा० ३।२।४६। इति सृत्+जि जये−खच्, पूर्वपदस्य मुम्। अन्त्यतकारलोपश्च। प्राप्तानां शत्रूणां जेतारः−यथा दयानन्दभाष्ये, ऋ० ४।१५।४। (वैतहव्याः) अ० ५।१८।१०। भक्षितदेवयोग्यान्नाः (पराभवन्) पराजिता अभवन् ॥

Translation

2. The people who delivered up (? arpay-) the Brahman Brihatsāman,
   descendant of An̄giras—a he-goat with two rows of teeth, a sheep,
   consumed (av) their offspring (toká).

Notes

The translation implies emendation in c to ubhayā́dann (nom. of
-dant), as suggested in the Index Verborum, and, indeed, assumed
also by Zimmer and Muir. Ppp. is so mutilated that nothing is to be
learned from it. The definition of the verse given by the Anukr.
corresponds with its present form; but a invites emendation.

When men pierced Brihatsaman through, the Brahman, son of Angiras, The ram with teeth in both his jaws, the sheep, devoured their progeny.

ये। बृ॒हत्ऽसा॑मानम्। अ॒ङ्गि॒र॒सम्। आर्प॑यन्। ब्रा॒ह्म॒णम्। जनाः॑। पेत्वः॑। तेषा॑म्। उ॒भ॒याद॑म्। अविः॑। तो॒कानि॑। आ॒व॒य॒त्। १९.२।

• ब्रह्मगवी
• मयोभूः
• विराट्पुरस्ताद्बृहती
• ब्रह्मगवी सूक्त

नास्तिक के तिरस्कार का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (ये जनाः) जिन पुरुषों ने (बृहत्सामानम्) बड़े दुःखनाशक ज्ञानवाले, (आङ्गिरसम्) विज्ञानवाले, (ब्राह्मणम्) ब्रह्मज्ञानी को (आर्पयन्) सताया है (पेत्वा) उस ज्ञानवान्, (अविः) रक्षक पुरुष ने (उभयादम्=उभयादान्) हमारी पूर्त्ति के लेनेवाले से (तेषाम्) उन के (तोकानि) वृद्धिकर्मों को (आवयत्) गिरा दिया है ॥२॥

भावार्थभाषाः - वेदवेत्ता पुरुष दुराचारी नास्तिकों का नाश करता है ॥२॥

टिप्पणी: २−(ये) (बृहत्सामानम्) स्यति दुःखमिति साम। सातिभ्यां मनिन्मणिनौ। उ० ४।१।५३। इति षो अन्तकर्मणि−मनिन्। महादुःखनाशकज्ञानोपेतम् (आङ्गिरसम्) अ० २।१२।४। अङ्गिरो विज्ञानमस्यास्तीति−अण्। विज्ञानवन्तम् (आर्पयन्) ऋ हिंसायाम्−स्वार्थे णिच्, षुक् च लिङ्। हिंसितवन्तः (ब्राह्मणम्) वेदवेत्तारम् (जनाः) नास्तिकजनाः (पेत्वः) अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते। उ० ४।१०५। इति पि गतौ−त्वन्। गतिशीलः (तेषाम्) शत्रुजनानाम् (उभयादम्) वलिमलितनिभ्यः कयन्। उ० ४।९९। इति उभ पूर्तौ−कयन्+आ+दा−क। बहुवचनस्यैकवचनम्। उभयादान् पूर्तिग्राहकान् (अविः) सर्वधातुभ्य इन्। उ० ४।११८। इति अव रक्षणे−इन्। रक्षकः। ब्राह्मणः (तोकानि) अ० १।१३।२। तु वृद्धौ−क। वृद्धिकर्माणि (आवयत्) आ+वा असने−लङ् छान्दसः शप्। आवेत्। प्रक्षिप्तवान् ॥

Translation

3. They who spat upon a Brahman, or who sent [their] mucus at him—they
   sit in the midst of a stream of blood, devouring hair.

Notes

Ppp. reads asmāi in b, and combines -ntā ”sate in d. Read in
our text īṣiré at the end (an accent-sign, lost under ṣi).

If men have spat upon, or shot their rheum upon a Brahman, they. Sit in the middle of a stream running with blood, devouring hair.

ये। ब्रा॒ह्म॒णम्। प्र॒ति॒ऽअष्ठी॑वन्। ये। वा॒। अ॒स्मि॒न्। शु॒ल्कम्। ई॒षि॒रे। अ॒स्नः। ते। मध्ये॑। कु॒ल्यायाः॑। केशा॑न्। खाद॑न्तः। आ॒स॒ते॒। १९.३।

• ब्रह्मगवी
• मयोभूः
• अनुष्टुप्
• ब्रह्मगवी सूक्त

नास्तिक के तिरस्कार का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (ये) जिन्होंने (ब्राह्मणम्) ब्राह्मण को (प्रत्यष्ठीवन्) निकाल ही दिया, (वा) अथवा (ये) जिन्होंने (अस्मिन्) उस पर से (शुल्कम्) कर (ईषिरे) उगाहा। (ते) वे लोग (अस्नः) रुधिर की (कुल्यायाः) नदी के (मध्ये) बीच में (केशान्) क्लिष्ट पदार्थों को (खादन्तः) खाते हुए (आसते) ठहरते हैं ॥३॥

भावार्थभाषाः - जो अत्याचारी राक्षस लोग ब्राह्मणों को सताते हैं, वे घोर युद्धों में हार कर बड़े-बड़े कष्ट उठाते हैं ॥३॥

टिप्पणी: ३−(ये) दुष्टाः (ब्राह्मणम्) ब्रह्मवेत्तारम् (प्रत्यष्ठीवन्) ष्ठिवु निरसने−लङ्। प्रत्यक्षं निरस्तवन्तः बहिष्कृतवन्तः (ये) (वा) अथवा (अस्मिन्) ब्राह्मणे (शुल्कम्) शुल्क अतिस्पर्शने, सर्जने−घञ्। करम् (ईषिरे) ईष उञ्छे लिट्, आत्मनेपदं छान्दसम्। एकत्र कृतम् (अस्नः) अ० ५।५।८। असृज, असन् आदेशः। रुधिरस्य (ते) ब्राह्मणनिन्दकाः (मध्ये) घोरसंग्राममध्ये (कुल्यायाः) कुल संस्त्याने−क्यप्। टाप्। नद्याः−निघ०। १।१३। (केशान्) क्लिशेरन् लो लोपश्च। उ० ५।३३। इति क्लिश उपतापे−अन्, लस्य लोपः। क्लिष्टान् पदार्थान् (खादन्तः) भक्षयन्तः (आसते) तिष्ठन्ति ॥

Translation

4. The Brahman’s cow, being cooked, as far as she penetrates (?), smites
   out the brightness (téjas) of a kingdom; no virile (vṛ́ṣan) hero is
   born [there].

Notes

Ján̄gahe is doubtful in meaning, although it cannot well be referred to
any root but gāh; derivation from a root jaṅh, proposed in the major
Pet. Lex., is apparently withdrawn in the minor. Ppp. reads pumān in
d. The separate accent of abhí in b is a case falling under
Prāt. iv. 4, and the passage is quoted in the commentary to that rule.

While yet the Brahman’s cow which men are dressing quivers in her throe: She mars the kingdom’s splendour: there no vigorous hero springs to life.

ब्र॒ह्म॒ऽग॒वी। प॒च्यमा॑ना। याव॑त्। सा। अ॒भि। वि॒ऽजङ्ग॑हे। तेजः॑। रा॒ष्ट्रस्य॑। निः। ह॒न्ति॒। न। वी॒रः। जा॒य॒ते॒। वृषा॑। १९.४।

• ब्रह्मगवी
• मयोभूः
• अनुष्टुप्
• ब्रह्मगवी सूक्त

नास्तिक के तिरस्कार का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (सा) वह (ब्रह्मगवी) ब्रह्मवाणी (पच्यमाना) पचायी [तपायी] जाती हुई (यावत्) जब तक (अभि) चारों ओर (विजङ्गहे=विजङ्गन्ति) फड़-फड़ाती रहती है। वह (राष्ट्रस्य) राज्य का (तेजः) तेज (निर्हन्ति) मिटा देती है, और (न वीरः) न कोई वीर पुरुष (वृषा) ऐश्वर्यवान् (जायते) उत्पन्न होता है ॥४॥

भावार्थभाषाः - जहाँ वेदविद्या का निरादर होता है, वह राज्य सब नष्ट हो जाता है और सब लोग निर्बल हो जाते हैं ॥४॥

टिप्पणी: ४−(ब्रह्मगवी) गोरतद्धितलुकि। पा० ५।४।९२। इति ब्रह्मगो−टच्, ङीप्। ब्रह्मविद्या (पच्यमाना) तप्यमाना (यावत्) यत्परिमाणम् (सा) प्रसिद्धा (अभि) सर्वतः (विजङ्गहे) गमेर्यङ्लुकि लोटि मध्यमपुरुषे जङ्गहि, इत्यस्य स्थाने जङ्गहे इति रूपं लटः प्रथमपुरुषस्य स्थाने। विजङ्गन्ति विशेषेण भृशं गच्छति (तेजः) प्रभावः (राष्ट्रस्य) राज्यस्य (निर्हन्ति) नितरां नाशयति (न) निषेधे (वीरः) शूरः (जायते) प्रादुर्भवति (वृषा) ऐश्वर्यवान्। इन्द्रः ॥

Translation

5. Cruel is the cutting up of her; harsh to eat (?) is her prepared
   flesh (piśitám); in that the milk (kṣīrá) of her is drunk, that
   verily is an offense against the Fathers.

Notes

The translation implies emendation of asyate in b to asyate, as
suggested by Zimmer; Ppp. unfortunately lacks the verse.

Terrible is her cutting-up: her bitter flesh is cast away, And it is counted sin among the Fathers if her milk is drunk.

क्रू॒रम्। अ॒स्याः॒। आ॒ऽशस॑नम्। तृ॒ष्टम्। पि॒शि॒तम्। अ॒स्य॒ते॒। क्षी॒रम्। यत्। अ॒स्याः॒। पी॒यते॑। तत्। वै। पि॒तृषु॑। किल्बि॑षम्। १९.५।

• ब्रह्मगवी
• मयोभूः
• अनुष्टुप्
• ब्रह्मगवी सूक्त

नास्तिक के तिरस्कार का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्याः) इस [वेदवाणी] का (आशसनम्) सताना (क्रूरम्) क्रूर, और (पिशितम्) ख्ण्डन (तृष्टम्) प्यास के समान दाहजनक (अस्यते) जाना जाता है। (अस्यः) इसका (यत्) जो (क्षीरम्) पीड़ा हटानेवाला कर्म (पीयते) नष्ट किया जाता है, (तत्) वह (वै) निश्चय करके (पितृषु) पालन करनेवाले शूर वीरों में (किल्बिषम्) पाप होता है ॥५॥

भावार्थभाषाः - वेदविद्या के विरुद्ध चलने से संसार में बड़े-बड़े दुःख फैलते हैं ॥५॥

टिप्पणी: ५−(क्रूरम्) कृतेश्छः क्रू च। उ० २।२१। कृती छेदने−रक्, धातोः क्रू। कुरुः कृन्ततेः क्रूरमित्यप्यस्य भवति−निरु० ६।२२। कठिनम्। निर्दयम् (अस्याः) गोः। वाण्याः (आशसनम्) शसु हिंसायाम्−ल्युट्। आहननम् (तृष्टम्) पिपासावद् दाहजनकम् (पिशितम्) पिश अवयवे−क्त। खण्डनम् (अस्यते) अस गतौ। गम्यते ज्ञायते (क्षीरम्) क्षी हिंसायाम्−क्विप्, ईर गतौ कम्पने च−अण्−इति शब्दस्तोममहानिधिः। क्षीरं क्षरतेर्घसेर्वेरो नामकरणः−निरु० २।५। पीडायाः प्रेरकं दूरीकारकं कर्म (यत्) (अस्याः) (पीयते) पीयति हिंसाकर्मा−निरु० ४।२५। हिंस्यते शत्रुणा (तत्) (वै) अवश्यम् (पितृषु) पालकेषु शूरेषु (किल्बिषम्) किलेर्बुक् च। उ० १।५१। इति किल शुक्लतायां पीडायां च−टिषच् बुक् च। किल्बिषं किल्भिदं सुकृतकर्मणो भयं कीर्तिमस्य भिनत्तीति वा−निरु० ११।२४। अपराधः पापम् ॥

Translation

6. A king who thinks himself formidable, [and] who desires to devour a
   Brahman—that kingdom is poured away, where a Brahman is scathed (jyā).

Notes

Yáj jíghatsati in b is an error for yó j-. ‘Pour away,’
doubtless a figure from the pouring off onto the ground of worthless
liquid. With a, b compare RV. ii. 23. 12.

If any King who deems himself mighty would eat a Brahman up, Rent and disrupted is that realm wherein a Brahman is oppres- sed.

उ॒ग्रः। राजा॑। मन्य॑मानः। ब्रा॒ह्म॒णम्। यः। जिघ॑त्सति। परा॑। तत्। सि॒च्य॒ते॒। रा॒ष्ट्रम्। ब्रा॒ह्म॒णः। यत्र॑। जी॒यते॑। १९.६।

• ब्रह्मगवी
• मयोभूः
• अनुष्टुप्
• ब्रह्मगवी सूक्त

नास्तिक के तिरस्कार का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) जो (उग्रः) प्रचण्ड (राजा) राजा (मन्यमानः) गर्व करता हुआ (ब्राह्मणम्) ब्राह्मण को (जिघत्सति) नष्ट करना चाहता है। (तत्) वह (राष्ट्रम्) राज्य (परा सिच्यते) बह जाता है, (यत्र) जहाँ (ब्राह्मणः) वेदवेत्ता (जीयते) दबाया जाता है ॥६॥

भावार्थभाषाः - वेदवेत्ताओं के सतानेवाले राजा का राज्य सर्वथा नष्ट हो जाता है ॥६॥

टिप्पणी: ६−(उग्रः) प्रचण्डः (राजा) शासकः (मन्यमानः) गर्वं कुर्वाणः (ब्राह्मणम्) वेदवेत्तारम् (यः) (जिघत्सति) अत्तुं नाशयितुमिच्छति (परा) पराभवेन (तत्) (सिच्यते) उद्यते (राष्ट्रम्) राज्यम् (ब्राह्मणः) (यत्र) यस्मिन् राज्ये (जीयते) अभिभूयते ॥

Translation

7. Becoming eight-footed, four-eyed, four-eared, four-jawed,
   two-mouthed, two-tongued, she shakes down the kingdom of the
   Brahman-scather.

Notes

Ppp. reads, in c, dvijihvā dviprāṇā bhūtvā, and omits
brahmajyásya at the end.

She grows eight-footed, and four-eyed, four-eared, four-jawed, two-faced, two-tongued, And shatters down the kingdom of the man who doth the Brahman wrong.

अ॒ष्टाऽप॑दी। च॒तुःऽअ॒क्षीः। चतुः॑ऽश्रोत्रा। चतुः॑ऽहनुः। द्विऽआ॑स्या। द्विऽजि॑ह्वा। भू॒त्वा। सा। रा॒ष्ट्रम्। अव॑। धू॒नु॒ते॒। ब्र॒ह्म॒ऽज्यस्य॑। १९.७।

• ब्रह्मगवी
• मयोभूः
• उपरिष्टाद्बृहती
• ब्रह्मगवी सूक्त

नास्तिक के तिरस्कार का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (सा) वह [वेदविद्या] (अष्टापदी) [छोटाई, हलकाई, प्राप्ति, स्वतन्त्रता, बड़ाई, ईश्वरपन, जितेन्द्रियता और सत्य संकल्प, आठ ऐश्वर्य] आठ पद प्राप्त करानेवाली (चतुरक्षी) [ब्रह्मण, क्षत्रिय, वैश्य और शूद्र] चार वर्णों में व्याप्तिवाली, (चतुःश्रोत्रा) [ब्रह्मचर्य, गृहस्थ, वानप्रस्थ, और संन्यास] चार आश्रमों में श्रवण शक्तिवाली, (चतुर्हनुः) [धर्म, अर्थ, काम और मोक्ष] चार पदार्थों में गतिवाली, (द्व्यास्या) [परमात्मा और जीवात्मा] दोनों का ज्ञान करानेवाली और (द्विजिह्वा) [बाहिरी और भीतरी] दोनों सुखों की जीत करानेवाली (भूत्वा) होकर (ब्रह्मज्यस्य) ब्राह्मण के हानि करनेवाले के (राष्ट्रम्) राज्य को (अवधूनुते) हिला डालती है ॥७॥

भावार्थभाषाः - वेदविद्या सर्वथा कल्याणी होने से अत्याचारी दुष्टों का नाश कर देती है ॥७॥

टिप्पणी: ७−(अष्टापदी) अणिमा लघिमा प्राप्तिः प्राकाम्यं महिमा तथा। ईशित्वं च वशित्वं च तथा कामावसायिता ॥१॥ इति अष्टैश्वर्याणि पदानि प्राप्तव्यानि यया सा (चतुरक्षी) अशेर्नित्। उ० ३।१५६। इति अशू व्याप्तौ−क्सि, ङीप्। चतुर्षु ब्राह्मणक्षत्रियवैश्यशूद्रेषु वर्णेषु अक्षि व्याप्तिर्यस्याः सा (चतुःश्रोत्रा) चतुर्षु ब्रह्मचर्यगार्हस्थ्यवानप्रस्थसंन्यासाश्रमेषु श्रोत्रं श्रवणं कीर्तनं यस्याः सा (चतुर्हनुः) शॄस्वृस्निहि०। उ० १।१०। इति हन गतौ−उ प्रत्ययः। चतुर्षु धर्मार्थकाममोक्षेषु पदार्थेषु हनुर्गतिर्यस्याः सा (द्व्यास्या) ऋहलोर्ण्यत्। पा० –३।१।१२४। इति अस ग्रहणे−ण्यत्। द्वे परमात्मजीवात्मज्ञाने आस्ये ग्राह्ये यया सा (द्विजिह्वा) शेवायह्वजिह्वा०। उ० १।१५४। इति जि जये−वन्−हुक् च। द्वे बाह्याभ्यन्तरसुखे जेतव्ये यया सा (भूत्वा) (सा) ब्रह्मविद्या (राष्ट्रम्) राज्यम् (अव) अनादरे (धूनुते) धूञ् कम्पने−कम्पयति (ब्रह्मज्यस्य) ब्रह्म+ज्या वयोहानौ−क, अन्तर्गतण्यर्थः। ब्राह्मणस्य हानिकारकस्य ॥

Translation

8. It leaks verily into that kingdom, as water into a split boat
   (nāú); where they injure a Brahman, that kingdom misfortune smites.

Notes

Ppp. puts bhinnām before nāvam in b, and has for c brāhmaṇo
yatra jīyate (like our 6 d). Zimmer and Muir prefer to understand
in a a subject, coördinate with udakam in b: “ruin flows into
that kingdom.” ⌊W. doubtless means to imply that it is not competent to
base upon the phrase in b an argument about shipwreck and ocean
commerce. But cf. Hopkins, AJP. xix. 139.⌋

As water swamps a leaky ship so ruin overflows that realm. Misfortune smites the realm wherein a Brahman suffers scath and harm.

तत्। वै। रा॒ष्ट्रम्। आ। स्र॒व॒ति॒। नाव॑म्। भि॒न्नाम्ऽइ॑व। उ॒द॒कम्। ब्र॒ह्माण॑म्। यत्र॑। हिस॑न्ति। तत्। रा॒ष्ट्रम्। ह॒न्ति॒। दु॒च्छुना॑। १९.८।

• ब्रह्मगवी
• मयोभूः
• अनुष्टुप्
• ब्रह्मगवी सूक्त

नास्तिक के तिरस्कार का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (तत्) वह [दुष्ट कर्म] (वै) निश्चय करके (राष्ट्रम्) राज्य को (आ स्रवति) बहा देता है (उदकम् इव) जैसे जल (भिन्नाम्) टूटी (नावम्) नाव को। (यत्र) जहाँ (ब्राह्मणम्) ब्राह्मण को (हिंसन्ति) वे सताते हैं, (दुच्छुना) दुर्गति वा दरिद्रता (तत् राष्ट्रम्) उस राज्य को (हन्ति) मिटा देती है ॥८॥

भावार्थभाषाः - जिस राज्य में नीतिकुशल वेदवेत्ताओं का अनादर होता है, वह राज्य छिन्न-भिन्न हो जाता है ॥८॥

टिप्पणी: ८−(तत्) दुष्ट कर्म (वै) निश्चयेन (राष्ट्रम्) राज्यम् (आ) समन्तात् (स्रवति) स्रावयति प्लावयति (नावम्) अ० २।३६।५। नोद्यं पोतम् (भिन्नाम्) छिन्नाम् (इव) यथा (उदकम्) जलम् (ब्राह्मणम्) (यत्र) (हिंसन्ति) दुःखयन्ति (तत्) (राष्ट्रम्) राज्यम् (हन्ति) नाशयति (दुच्छुना) अ० १७।४। दुष्टा गतिः दरिद्रता ॥

Translation

9. Him the trees drive away, saying “do not come unto our shadow,” who,
   O Nārada, plots against that which is the riches of the Brahman.

Notes

Or, ‘against the real (sát) riches’ etc.; emendation of sát to tát
(BR. v. 515) seems uncalled for. The verse reads as if taken from a
collection of adages.

The very trees repel the man, and drive him from their sheltering shade, Whoever claims, O Narada, the treasure that a Brahman owns.

तम्। वृ॒क्षाः। अप॑। से॒ध॒न्ति॒। छा॒याम्। नः॒। मा। उप॑। गाः॒। इति॑। यः। ब्रा॒ह्म॒णस्य॑। सत्। धन॑म्। अ॒भि। ना॒र॒द॒। मन्य॑ते। १९.९।

• ब्रह्मगवी
• मयोभूः
• अनुष्टुप्
• ब्रह्मगवी सूक्त

नास्तिक के तिरस्कार का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (तम्) उसको (वृक्षाः) वृक्ष (अप सेधन्ति) हटा देते हैं,(नः) हमारी (छायाम्) छाया में (मा उप गाः) मत आ, (इति) ऐसा कह कर। (यः) जो पुरुष, (नारद) हे नर [सर्वनायक, परमात्मा] के ज्ञान देनेवाले मनुष्य ! (ब्राह्मणस्य) ब्राह्मण के (सत्) श्रेष्ठ (धनम्) धनको [अभि=अभिभूय] दबा कर (मन्यते) अपना मानता है ॥९॥

भावार्थभाषाः - ब्राह्मण पर अत्याचार के कारण कुप्रबन्ध होने से वन उपवन वाटिका आदि नष्ट हो जाते हैं ॥९॥

टिप्पणी: ९−(तम्) अत्याचारिणम् (वृक्षाः) अ० ३।६।८। स्वीकरणीयास्तरवः (अप सेधन्ति) अपसेधयन्ति निवारयन्ति (छायाम्) (नः) अस्माकम् (मा उप गाः) इणो गा लुङि। पा० २।४।४५। इति इण् गतौ लुङि गादेशः। अडभावो माङि। न प्राप्नुहि (इति) वाक्यसमाप्तौ (यः) दुष्टः (ब्राह्मणस्य) ब्रह्मवेत्तुः (सत्) श्रेष्ठम् (धनम्) वित्तम् (अभि) अभिभूय (नारद) नरति नयतीति नरः। नृ नये−अच्। नरस्येदम्, अण्। नारं परमात्मज्ञानं ददातीति, दा−क। हे सर्वनायकपरमेश्वरस्य ज्ञानप्रद (मन्यते) स्वकीयं जानाति ॥

Translation

10. King Varuṇa called that a god-made poison; no one soever, having
    devoured the cow of the Brahman, keeps watch in the kingdom.

Notes

That is, guards successfully his realm: jāgāra, as such passages as
xiii. i. 9, xix. 24. 2; 48. 5 plainly show, belongs to gṛ (jāgṛ)
‘wake,’ and not to jṛ ‘waste away, grow old,’ as claimed in the minor
Pet. Lex. Ppp. has jāgara, and dugdhvā in c.

That wealth, King Varuna hath said, is poison by the Gods prepared. None hath kept watch to guard his realm who hath devoured a Brahman’s cow.

वि॒षम्। ए॒तत्। दे॒वऽकृ॑तम्। राजा॑। वरु॑णः। अ॒ब्र॒वी॒त्। न। ब्रा॒ह्म॒णस्य॑। गाम्। ज॒ग्ध्वा। रा॒ष्ट्रे। जा॒गा॒र॒। कः। च॒न। १९.१०।

• ब्रह्मगवी
• मयोभूः
• अनुष्टुप्
• ब्रह्मगवी सूक्त

नास्तिक के तिरस्कार का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (राजा) राजा (वरुणः) श्रेष्ठ परमात्मा ने (अब्रवीत्) कहा है(एतत्) यह (देवकृतम्) इन्द्रियों से किया हुआ (विषम्) विष [समान पाप] है, (कश्चन) कोई भी (ब्राह्मणस्य) ब्राह्मण की (गाम्) विद्या को (जग्ध्वा) हड़पकर (राष्ट्रे) राज्य में (न) नहीं (जागार) जागता रहा है ॥१०॥

भावार्थभाषाः - परमेश्वर ने उपदेश किया है कि जैसे विष खाने से मनुष्य अचेत हो जाता है, वैसे ही वेदविद्या के नाश से सब लोग आलसी और निरुत्साही हो जाते हैं ॥१०॥

टिप्पणी: १०−(विषम्) विषं यथा (एतत्) दुष्कर्म (देवकृतम्) इन्द्रियविकारकृतम् (राजा) वरुणः श्रेष्ठः परमेश्वरः (अब्रवीत्) वेदे कथितवान् (न) निषेधे (ब्राह्मणस्य) ब्रह्मवेत्तुः (गाम्) विद्याम् (जग्ध्वा) भुक्त्वा नाशयित्वा (राष्ट्रे) राज्ये (जागार) जागृ निद्राक्षये−लिटि छान्दसं रूपम्। जजागार विनिद्रो जागरूकः सावधानो बभूव (कश्चन) कश्चिदपि ॥

Translation

11. Those same nine nineties whom the earth shook off, having injured
    the progeny of the Brahman, perished irretrievably.

Notes

This verse is nearly the same with 18. 12 above; and the various
accentuations of vyádhūnuta are precisely the same here as there.

Those nine-and-ninety people whom Earth shook and cast away from her, When they had wronged the Brahman race were ruined incon- ceivably.

नव॑। ए॒व। ताः। न॒व॒तयः॑। याः। भूमिः॑। विऽअ॑धूनुत। प्र॒ऽजाम्। हिं॒सि॒त्वा। ब्राह्म॑णीम्। अ॒स॒म्ऽभ॒व्यम्। परा॑। अ॒भ॒व॒न्। १९.११।

• ब्रह्मगवी
• मयोभूः
• अनुष्टुप्
• ब्रह्मगवी सूक्त

नास्तिक के तिरस्कार का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (ताः) वे लोग (नव नवतयः) नव बार नब्बे [९*९० वा ८१०] (अपि) भी [थे] (याः) जिन को (भूमिः) भूमि ने (व्यधूनुन) हिला दिया है, और जो (ब्राह्मणीम्) ब्राह्मणसंबन्धिनी (प्रजाम्) प्रजा को (हिंसित्वा) सताकर (असंभव्यम्) संभावना [शक्यता] के बिना (पराभवन्) हार गये हैं ॥११॥

भावार्थभाषाः - असंख्यात होने पर भी नास्तिक पराजित होते हैं [अ० ५। १८।१२। का मिलान करो] ॥११॥

टिप्पणी: ११−(नव नवतयः) नवगुणिता नवतयः। ९*९०=८१०। असङ्ख्याते इत्यर्थः (एव) अपि (ताः) जनताः। अन्यद् यथा−अ० ५।१८।१२ ॥

Translation

12. The kūdī́ which they tie on after a dead man, as effacer (?) of the
    track, that verily, O Brahman-scather, did the gods call thy couch
    (upastáraṇa).

Notes

Kūdī́, which occurs several times in the Kāuś. (see Bloomfield’s
edition, p. xliv [where read Kāuś. 21.2,13], and AJP. xi. 355), is
identified by the scholiasts with badarī ‘jujube.’ For the habit of
tying a bunch of twigs to a corpse, see Roth in the Festgruss an
Böhtlingk, p. 98 ⌊and Bloomfield, AJP. xii. 416⌋.

Oppressor of the Brahmans! thus the Gods have spoken and declared, The step-effacing wisp they bind upon the dead shall be thy couch.

याम्। मृ॒ताय॑। अ॒नु॒ऽब॒ध्नन्ति। कू़॒द्य᳡म्। प॒द॒ऽयोप॑नीम्। तत्। वै। ब्र॒ह्म॒ऽज्य॒। ते॒। दे॒वाः। उ॒प॒ऽस्तर॑णम्। अ॒ब्रु॒व॒न्। १९.१२।

• ब्रह्मगवी
• मयोभूः
• अनुष्टुप्
• ब्रह्मगवी सूक्त

नास्तिक के तिरस्कार का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (याम्) जिस (पदयोपनीम्) पद व्याकुल करनेवाली (कूद्यम्=कूदीम्) दुःखित शब्द देनेवाली बेड़ी को (मृताय) मरने के लिये (अनुबन्धन्ति) जकड़ देते हैं। (ब्रह्मज्य) हे ब्राह्मण के हानिकारक ! (देवाः) महात्माओं ने (तत्) उसको (वै) अवश्य (ते) तेरे लिये (उपस्तरणम्) विस्तर (अब्रुवन्) कहा है ॥१२॥

भावार्थभाषाः - दुराचारी नास्तिकों को कारागार आदि में रख कर कठिन दण्ड देवें ॥१२॥

टिप्पणी: १२−(याम्) (मृताय) मरणाय (अनुबध्नन्ति) अनुकृष्य धारयन्ति (कूद्यम्) कूङ् आर्तस्वरे−क्विप्। कुवम् आर्तस्वरं ददाति दा क, ङीप्। छान्दसो यण्। कूदीम्। आर्तस्वरदात्रीं शृङ्खलाम् (पदयोपनीम्) युप विमोहने−ल्युट्, ङीप्। पदयोर्व्याकुलयित्रीम् (तत्) (वै) अवश्यम् (ब्रह्मज्य) म० ७। हे ब्राह्मणस्य हानिकारक (ते) तुभ्यम् (देवाः) महात्मानः (उपस्तरणम्) स्तॄञ् आच्छादने ल्युट्। विष्टरम् (अब्रुवन्) अकथयन् ॥

Translation

13. The tears of one weeping (kṛp), which rolled [down] when he was
    scathed, these verily, O Brahman-scather, did the gods maintain as thy
    portion of water.

Notes

Vāvṛtús (p. vavṛtúḥ) is quoted as example under Prāt. iii. 13; iv.
84. P.M.W. read jīvásya in b.

Oppressor of the Brahmans! tears wept by the man who suffers wrong, These are the share of water which the Gods have destined to be thine.

अश्रू॑णि। कृप॑माणस्य। यानि॑। जी॒तस्य॑। व॒वृ॒तुः। तम्। वै। ब्र॒ह्म॒ऽज्य॒। ते॒। दे॒वाः। अ॒पाम्। भा॒गम्। अ॒धा॒र॒य॒न्। १९.१३।

• ब्रह्मगवी
• मयोभूः
• अनुष्टुप्
• ब्रह्मगवी सूक्त

नास्तिक के तिरस्कार का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (कृपमाणस्य) दुःख पाते हुए, (जीतस्य) हारे हुए पुरुष के (यानि) जो (अश्रूणि) आँसू (ववृतुः) बहे हैं ! (ब्रह्मज्य) हे ब्राह्मण को हानि पहुँचानेवाले ! (देवाः) महात्माओं ने (ते) तेरे लिये (तम् वै) वही (अपाम्) जल का (भागम्) भाग (अधारयन्) ठहराया है ॥१३॥

भावार्थभाषाः - ईश्वर की आज्ञा भङ्ग करनेवाला पुरुष वेदवेत्ताओं द्वारा दण्ड पाकर सदा रोता रहता है ॥१३॥

टिप्पणी: १३−(अश्रूणि) अश्र्वादयश्च−उ० ५।२९। इति अशू व्याप्तौ−डुन्, रुट् च। नेत्रजलबिन्दवः (कृपमाणस्य) कृप दौर्बल्ये-शानच्। दुर्बलीक्रियमाणस्य (यानि) (जीतस्य) अभिभूतस्य (वावृतुः) वृतु वर्तने−लिट् परस्मैपदित्वं दीर्घत्वं च छान्दसम्। ववृतिरे वर्तमाना बभूवुः (तम्) तादृशं (अपाम्) जलानाम् (भागम्) भजनीयमंशम् (अधारयन्) अस्थापयन्। अन्यद् गतम् ॥

Translation

14. With what they bathe a dead man, with what they wet (ud) beards,
    that verily, O Brahman-scather, did the gods maintain as thy portion of
    water.

Notes

The share of water which the Gods have destined to be thine, is that, Oppressor of the priest! wherewith men lave the corpse and wet the beard.

येन॑। मृ॒तम्। स्न॒पय॑न्ति। श्मश्रू॑णि। येन॑। उ॒न्दते॑। तम्। वै। ब्र॒ह्म॒ऽज्य॒। ते॒। दे॒वाः। अ॒पाम्। भा॒गम्। अ॒धा॒र॒य॒न्। १९.१४।

• ब्रह्मगवी
• मयोभूः
• अनुष्टुप्
• ब्रह्मगवी सूक्त

नास्तिक के तिरस्कार का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (येन) जिस [जल] से (मृतम्) मृतक को (स्नपयन्ति) स्नान कराते हैं और (येन) जिससे (श्मश्रूणि) अपने शरीर में आश्रित केश वा अङ्गों को (उन्दते) सींचते हैं। (ब्रह्मज्य) हे ब्राह्मण को हानि पहुँचानेवाले ! (देवाः) महात्माओं ने (ते) तेरे लिये (अपाम्) जलका (तम् वै) वही (भागम्) भाग (अधारयन्) ठहराया है ॥१४॥

भावार्थभाषाः - ईश्वर की आज्ञा न पालनेवाले पुरुष अन्त में हारकर अपने मृतक बान्धवों के शोक में पड़े रहते हैं ॥१४॥

टिप्पणी: १४−(येन) जलेन (मृतम्) मृतकम् (स्नपयन्ति) स्नानं कारयन्ति (श्मश्रूणि) शीङ् शयने−मनिन् स च डित्। इति श्म शरीरम्। श्मनि श्रयतेर्डुन्। उ० ५।२८। इति श्म+श्रिञ् सेवायां−डुन् रुट् च। श्म शरीरम्…श्मश्रु लोम श्मनि श्रितं भवति−निरु० ३।५। शरीरे श्रितानि लोमानि इन्द्रियाणि वा (येन) (उन्दते) क्लेदयन्ति। अन्यत् पूर्ववत्−म० १३ ॥

Translation

15. The rain of Mitra-and- Varuna does not rain upon the
    Brahman-scather; the assembly (sámiti) does not suit (kḷp) him; he
    wins (nī) no friend to his control.

Notes

Ppp. reads in b -jyām. With c compare vi. 88. 3 d.

The rain of Mitra-Varuna falls not on him who wrongs the priest. To him no counsel brings success: he wins, no friend to do his will.

न। व॒र्षम्। मै॒त्रा॒व॒रु॒णम्। ब्र॒ह्म॒ऽज्यम्। अ॒भि। व॒र्ष॒ति॒। न। अ॒स्मै॒। सम्ऽइ॑तिः। क॒ल्प॒ते॒। न। मि॒त्रम्। न॒य॒ते॒। वश॑म्। १९.१५।

• ब्रह्मगवी
• मयोभूः
• अनुष्टुप्
• ब्रह्मगवी सूक्त

नास्तिक के तिरस्कार का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (मैत्रावरुणम्) वायु और सूर्य से किया हुआ (वर्षम्) वर्षाजल (ब्रह्मज्यम् असि) ब्राह्मण को हानि पहुँचानेवाले पर (न) नहीं (वर्षति) वर्षता है। और (न) न (अस्मै) इसके लिये (समितिः) सभा (कल्पते) समर्थ होती है, और (न) न वह (मित्रम्) मित्र को (वशम्) अपने वश में (नयते) लाता है ॥१५॥

भावार्थभाषाः - वेदविरोधी पुरुष आधिदैविक, आधिभौतिक, और आध्यात्मिक शान्ति न पाकर सदा दुःखी रहता है ॥१५॥

टिप्पणी: १५−(न) निषेधे (वर्षम्) वृष्टिः (मैत्रावरुणम्) तेन निर्वृत्तम्। पा० ४।२।६८। इति मित्रावरुणा−अण्। मित्रावरुणाभ्यां वायुसूर्याभ्यां निर्वृत्तं निष्पादितम् (ब्रह्मज्यम्) म० ७। ब्राह्मणस्य हानिकरम् (अभि) प्रति (वर्षति) सिञ्चति (न) (अस्मै) ब्रह्मविरोधिने (समितिः) सभा (कल्पते) समर्था सफला भवति (न) (मित्रम्) सुहृदम् (नयते) प्रापयति (वशम्) अधीनत्वम् ॥