०४० शत्रुनाशनम्

40. Against enemies from the different quarters.

शत्रुनाशनम्।
१-८ शुक्रः। ब्रह्म, १ अग्निः, २ यमः, ३ वरुणः, ४ सोमः, ५ भूमिः, ६ वायुः, ७ सूर्यः, ९ दिशः।
त्रिष्टुप्, २ जगती, ८ पुरोऽतिशक्वरी पादयुग्जगती।

[śukra.—*kṛtyāpratiharaṇam. bahudevatyam. trāiṣṭubham: 2, 8. jagatī (8. puro’tiśakvarī pādayuj).]

Comment

Not found in Pāipp. Somewhat similar formulas are met with in TB. (iii. 11. 5) and ĀpśS. (vi. 18. 3). Used in Kāuś., with ii. 11 etc., in the preparation of holy water for the counteraction of witchcraft (39. 7), and reckoned to the kṛtyāpratiharaṇa gaṇa (ib., note). *⌊The Berlin ms. of the Anukr. adds the expected aṣṭarcam.—Weber, in a footnote, p. 152, says that the remarks of the Anukr. on vs. 8 suggest that the author of the Anukr. was a Vedantist. Hence his attribution of hymns 37 and 38 to Bādarāyaṇi.⌋

Translations

Translated: Griffith, i. 185; Weber, xviii. 152.

A charm against rival worshippers

Translation

1. They who make offering from in front, O Jātavedas, [who] from the
   eastern quarter vex us—having come upon (ṛ) Agni, let them stagger
   (vyath) away; I smite them back with the reverter (pratisará).

Notes

Pratisara, the comm. says, means pratimukhaṁ nivartata ābhicārikaṁ
karmā ’nena; and juhvati means homenā ’smān abhicaranti. The
analogous formula in the other texts reads thus: prā́cī díg agnír
devátā: agníṁ sá diśā́ṁ deváṁ devátānām ṛcchatu yó māi ’tásyāi diśò
‘bhidā́sati (so TB.; ĀpśS. omits diśā́ṁ deváṁ devátānām).

The verses have slight metrical irregularities which are ignored by the
Anukr.

O Jatavedas, eastward sacrificers, as foes assail us from the eastern quarter. May they, turned back, be pained for harming Agni. I drive them backward with mine incantation.

ये। पु॒रस्ता॑त्। जुह्व॑ति। जात॒ऽवे॒दः॒। प्राच्याः॑। दि॒शः। अ॒भि॒ऽदास॑न्ति। अ॒स्मान्। अ॒ग्निम्। ऋ॒त्वा। ते। परा॑ञ्चः। व्य॒थ॒न्ता॒म्। प्र॒त्यक्। ए॒ना॒न्। प्र॒ति॒ऽस॒रेण॑। ह॒न्मि॒। ४०.१।

• अग्निः
• शुक्रः
• त्रिष्टुप्
• शत्रुनाशन सूक्त

शत्रु के नाश करने का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (जातवेदः) हे ज्ञानवान् परमेश्वर ! (ये) जो लोग (पुरस्तात्) सन्मुख होकर (प्राच्याः) पूर्व वा सन्मुख (दिशः) दिशा से (अस्मान्) हमको (जुह्वति) खाते और (अभिदासन्ति) चढ़ाई करते हैं। (ते) वे (अग्निम्) [तुझ] सर्वव्यापक को (ऋत्वा) पाकर (पराञ्चः) पीठ देते हुए (व्यथन्ताम्) व्यथा में पड़ें। (एनान्) इनको (प्रतिसरेण) [तुझ] अग्रगामी के साथ (प्रत्यक्) उलटा (हन्मि) मैं मारता हूँ ॥१॥

भावार्थभाषाः - मनुष्य परमेश्वर में भक्ति करके पुरुषार्थपूर्वक अपने आत्मिक और शारीरिक शत्रुओं का नाश करें। ऐसा ही भाव अन्य मन्त्रों का समझो ॥१॥ इस सूक्त का मिलान अथर्व० ३।२६ तथा २७ से करो ॥

टिप्पणी: १−(ये) शत्रवः (पुरस्तात्) अग्रतः (जुह्वति) हु दानादनयोः। अदन्ति। नाशयन्ति (जातवेदः) आ० १।७।२। हे जातप्रज्ञान परमेश्वर (प्राच्याः) अ० ३।२६।१। स्वास्थानात् पूर्वायाः स्वाभिमुखीभूतायाः (दिशः) दिशायाः सकाशात् (अभिदासन्ति) अभितो घ्नन्ति (अस्मान्) (धार्मिकान्) (अग्निम्) सर्वव्यापिनं त्वां जातवेदसम् (ऋत्वा) गत्वा प्राप्य (ते) शत्रवः (पराञ्चः) पराङ्मुखाः कुण्ठितशक्तयः सन्तः (व्यथन्ताम्) व्यथ भयचलनयोः। व्यथिताः संतप्ता भवन्तु (प्रत्यक्) प्रतिमुखम् (एनान्) दुष्टान् शत्रून् (प्रतिसरेण) अ० २।११।२। अग्रगामिना त्वया सह (हन्मि) नाशयामि ॥

Translation

2. They who make offering from the right, O Jātavedas, [who] from the
   southern quarter vex us—having come upon Yama, let them etc. etc.

Notes

The other texts make Indra the god of the southern quarter. ⌊See Weber’s
note, p. 1 53.⌋

O Jatavedas, southward sacrificers as foes assail us from the southern quarter. May they, turned back, be pained for harming Yama. I smite them backward with mine incantation.

ये। द॒क्षि॒ण॒तः। जुह्व॑ति। जा॒त॒ऽवे॒दः॒। दक्षि॑णायाः। दि॒शः। अ॒भि॒ऽदास॑न्ति। अ॒स्मान्। य॒मम्। ऋ॒त्वा। ते॒। परा॑ञ्चः। व्य॒थ॒न्ता॒म्। प्र॒त्यक्। ए॒ना॒न्। प्र॒ति॒ऽस॒रेण॑। ‍ ह॒न्मि॒। ४०.२।

ये। द॒क्षि॒ण॒तः। जुह्व॑ति। जा॒त॒ऽवे॒दः॒। दक्षि॑णायाः। दि॒शः। अ॒भि॒ऽदास॑न्ति। अ॒स्मान्। य॒मम्। ऋ॒त्वा। ते॒। परा॑ञ्चः। व्य॒थ॒न्ता॒म्। प्र॒त्यक्। ए॒ना॒न्। प्र॒ति॒ऽस॒रेण॑। ‍ ह॒न्मि॒। ४०.२।

• यमः
• शुक्रः
• जगती
• शत्रुनाशन सूक्त

Translation

3. They who make offering from behind, O Jātavedas, [who] from the
   western quarter vex us—having come upon Varuṇa, let them etc. etc.

Notes

The other texts say Soma instead of Varuṇa.

O Jatavedas, westward sacrificers as foes assail us from the western quarter. For harming Varuna be they turned and troubled! I smite them backward with mine incantation.

ये। प॒श्चात्। जुह्व॑ति। जा॒त॒ऽवे॒दः॒। प्र॒तीच्याः॑। दि॒शः। अ॒भि॒ऽदास॑न्ति। अ॒स्मान्। वरु॑णम्। ऋ॒त्वा। ते। परा॑ञ्चः। व्य॒थ॒न्ता॒म्। प्र॒त्यक्। ए॒ना॒न्। प्र॒ति॒ऽस॒रेण॑। ह॒न्मि॒। ४०.३।

ये। प॒श्चात्। जुह्व॑ति। जा॒त॒ऽवे॒दः॒। प्र॒तीच्याः॑। दि॒शः। अ॒भि॒ऽदास॑न्ति। अ॒स्मान्। वरु॑णम्। ऋ॒त्वा। ते। परा॑ञ्चः। व्य॒थ॒न्ता॒म्। प्र॒त्यक्। ए॒ना॒न्। प्र॒ति॒ऽस॒रेण॑। ह॒न्मि॒। ४०.३।

• वरुणः
• शुक्रः
• त्रिष्टुप्
• शत्रुनाशन सूक्त

य उ॑त्तर॒तो जुह्व॑ति जातवेद॒ उदी॑च्या दि॒शोऽभि॒दास॑न्त्य॒स्मान्।
सोम॑मृ॒त्वा ते परा॑ञ्चो व्यथन्तां प्र॒त्यगे॑नान् प्रतिस॒रेण॑ हन्मि ॥४॥

Jatavedas, northward sacrificers as foes assail us from the northern quarter. For harming Soma be they turned and troubled! I smite them backward with mine incantation.

ये। उ॒त्त॒र॒तः। जुह्व॑ति। जा॒त॒ऽवे॒दः॒। उदी॑च्याः। दि॒शः। अ॒भि॒ऽदास॑न्ति। अ॒स्मान्। सोम॑म्। ऋ॒त्वा। ते। परा॑ञ्चः। व्य॒थ॒न्ता॒म्। प्र॒त्यक्। ए॒ना॒न्। प्र॒ति॒ऽस॒रेण॑। ह॒न्मि॒। ४०.४।

ये। उ॒त्त॒र॒तः। जुह्व॑ति। जा॒त॒ऽवे॒दः॒। उदी॑च्याः। दि॒शः। अ॒भि॒ऽदास॑न्ति। अ॒स्मान्। सोम॑म्। ऋ॒त्वा। ते। परा॑ञ्चः। व्य॒थ॒न्ता॒म्। प्र॒त्यक्। ए॒ना॒न्। प्र॒ति॒ऽस॒रेण॑। ह॒न्मि॒। ४०.४।

• सोमः
• शुक्रः
• त्रिष्टुप्
• शत्रुनाशन सूक्त

Translation

5. They who make offering from below, O Jātavedas, [who] from the
   fixed quarter vex us—having come upon Earth, let them etc. etc.

Notes

Here, again, part of our mss. (E.I.H.), and nearly all SPP’s, give the
false accent bhūmím; both editions read bhū́mim. The other texts
associate Aditi with “this quarter,” or “the quarter here,” as they
style it.

O Jatavedas, nether sacrificers, as foes assail us from the stead- fast quarter. For harming Earth let them be turned and troubled. I smite them backward with mine incantation.

ये। अ॒धस्ता॑त्। जुह्व॑ति। जा॒त॒ऽवे॒दः॒। ध्रु॒वायाः॑। दि॒शः। अ॒भि॒ऽदास॑न्ति। अ॒स्मान्। भूमि॑म्। ऋ॒त्वा। ते॒। परा॑ञ्चः। व्य॒थ॒न्ता॒म्। प्र॒त्यक्। ए॒ना॒न्। प्र॒ति॒ऽस॒रेण॑। ह॒न्मि॒। ४०.५।

ये। अ॒धस्ता॑त्। जुह्व॑ति। जा॒त॒ऽवे॒दः॒। ध्रु॒वायाः॑। दि॒शः। अ॒भि॒ऽदास॑न्ति। अ॒स्मान्। भूमि॑म्। ऋ॒त्वा। ते॒। परा॑ञ्चः। व्य॒थ॒न्ता॒म्। प्र॒त्यक्। ए॒ना॒न्। प्र॒ति॒ऽस॒रेण॑। ह॒न्मि॒। ४०.५।

• भूमिः
• शुक्रः
• त्रिष्टुप्
• शत्रुनाशन सूक्त

Translation

6. They who make offering from the atmosphere, O Jātavedas, [who] from
   the midway (vyadhvá) quarter vex us—having come upon Vāyu, let them
   etc. etc.

Notes

The comm. understands vyadhva as “trackless” (vigatā adhvāno
yasyām). The other texts take no notice of such a quarter.

Those who pay sacrifice, O Jatavedas, from air assail us from the midway quarter. For harming Vayu be they turned and troubled! I smite them backward with mine incantation.

ये। अ॒न्तरि॑क्षात्। जुह्व॑ति। जा॒त॒ऽवे॒दः॒। वि॒ऽअ॒ध्वायाः॑। दि॒शः। अ॒भि॒ऽदास॑न्ति। अ॒स्मान्। वा॒युम्। ऋ॒त्वा। ते॒। परा॑ञ्चः। व्य॒थ॒न्ता॒म्। प्र॒त्यक्। ए॒ना॒न्। प्र॒ति॒ऽस॒रेण॑। ह॒न्मि॒। ४०.६।

ये। अ॒न्तरि॑क्षात्। जुह्व॑ति। जा॒त॒ऽवे॒दः॒। वि॒ऽअ॒ध्वायाः॑। दि॒शः। अ॒भि॒ऽदास॑न्ति। अ॒स्मान्। वा॒युम्। ऋ॒त्वा। ते॒। परा॑ञ्चः। व्य॒थ॒न्ता॒म्। प्र॒त्यक्। ए॒ना॒न्। प्र॒ति॒ऽस॒रेण॑। ह॒न्मि॒। ४०.६।

• वायुः
• शुक्रः
• त्रिष्टुप्
• शत्रुनाशन सूक्त

Translation

7. They who make offering from aloft, O Jātavedas, [who] from the
   upward quarter vex us—having come upon Sūrya, let them etc. etc.

Notes

The other texts associate Bṛhaspati with this quarter.

The sacrificers from above assail us, O Jatavedas, from the lofty quarter. For wronging Surya be they turned and troubled! I smite them backward with mine incantation.

ये। उ॒परि॑ष्टात्। जुह्व॑ति। जा॒त॒ऽवे॒दः॒। ऊ॒र्ध्वायाः॑। दि॒शः। अ॒भि॒ऽदास॑न्ति। अ॒स्मान्। सूर्य॑म्। ऋ॒त्वा। ते। परा॑ञ्चः। व्य॒थ॒न्ता॒म्। प्र॒त्यक्। ए॒ना॒न्। प्र॒ति॒ऽस॒रेण॑। ह॒न्मि॒। ४०.७।

ये। उ॒परि॑ष्टात्। जुह्व॑ति। जा॒त॒ऽवे॒दः॒। ऊ॒र्ध्वायाः॑। दि॒शः। अ॒भि॒ऽदास॑न्ति। अ॒स्मान्। सूर्य॑म्। ऋ॒त्वा। ते। परा॑ञ्चः। व्य॒थ॒न्ता॒म्। प्र॒त्यक्। ए॒ना॒न्। प्र॒ति॒ऽस॒रेण॑। ह॒न्मि॒। ४०.७।

• सूर्यः
• शुक्रः
• त्रिष्टुप्
• शत्रुनाशन सूक्त

Translation

8. They who make offering from the intermediate directions of the
   quarters, O Jātavedas, [who] from all the quarters vex us—having come
   upon the bráhman, let them etc. etc.

Notes

Several of our mss. accent digbhyó ‘bhidā́s-. The other texts have
nothing that corresponds to this verse.

This, the eighth and concluding anuvāka of the book, has 5 hymns and
47 verses; the quotation from the old Anukr. is saptadaśā ’ntyaḥ, to
which is added ṣaḍarcavac ca.

Here ends also the ninth prapāṭhaka.

One of our mss. (I.) sums up the content of the book as 323 verses; the
true number is 324. ⌊Observe that the last vs. of hymn 20 is numbered 7
when it should be 9.⌋

Those from all points assail us, Jatavedas, who sacrifice from intermediate regions. For wronging Prayer let them be turned and troubled, I smite them backward with mine incantation.

ये। दि॒शाम्। अ॒न्तः॒ऽदे॒शेभ्यः॑। जुह्व॑ति। जा॒त॒ऽवे॒दः॒। सर्वा॑भ्यः। दि॒क्ऽभ्यः। अ॒भि॒ऽदास॑न्ति। अ॒स्मान्। ब्रह्म॑। ऋ॒त्वा। ते। परा॑ञ्चः। व्य॒थ॒न्ता॒म्। प्र॒त्यक्। ए॒ना॒न्। प्र॒ति॒ऽस॒रेण॑। ह॒न्मि॒। ४०.८।

• दिशः
• शुक्रः
• पुरोऽतिशक्वरीपादयुग्जगती
• शत्रुनाशन सूक्त

शत्रु के नाश करने का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (जातवेदः) हे ज्ञानवान् परमेश्वर ! (ये) जो लोग (दिशाम्) दिशाओं के (अन्तर्देशेभ्यः) मध्य देशों से (सर्वाभ्यः) सब (दिग्भ्यः) दिशाओं से (अस्मान्) हमको (जुह्वति) खाते और (अभिदासन्ति) चढ़ाई करते हैं। (ते) वे (ब्रह्म) [तुझ] ब्रह्म को (ऋत्वा) पाकर (पराञ्चः) पीठ देते हुए (व्यथन्ताम्) व्यथा में पड़ें। (एनान्) इनको (प्रतिसरेण) [तुझ] अग्रगामी के साथ (प्रत्यक्) उलटा (हन्मि) मैं मारता हूँ ॥८॥

भावार्थभाषाः - मनुष्य उस सर्वनियन्ता परब्रह्म का आश्रय लेकर विचारपूर्वक अपने सब विघ्नों का नाश करके आनन्द भोगें ॥८॥ इत्यष्टमोऽनुवाकः ॥ इति नवमः प्रपाठकः ॥ इति चतुर्थं काण्डम् ॥ इति श्रीमद्राजाधिराजप्रथितमहागुणमहिमश्रीसयाजीरावगायकवाडाधिष्ठितबड़ोदेपुरीगतश्रावणमास- परीक्षायाम् ऋक्सामाथर्ववेदभाष्येषु लब्धदक्षिणेन श्रीपण्डितक्षेमकरणदासत्रिवेदिना कृते अथर्ववेदभाष्ये चतुर्थकाण्डं समाप्तम् ॥

टिप्पणी: ८−(दिशाम्) दिशानाम् (अन्तर्देशेभ्यः) अन्तरालेभ्यः (सर्वाभ्यः) सकलाभ्यः (दिग्भ्यः) दिशाभ्यः (ब्रह्म) अ० १।८।४। सर्वेभ्यो बृहत्त्वाद् ब्रह्म। तं त्वां परमेश्वरम्। अन्यत् पूर्ववत् ॥