०२९ पापमोचनम् ...{Loading}...
Whitney subject
- Praise and prayer to Mitra and Varuṇa.
VH anukramaṇī
पापमोचनम् ।
१-७ मृगारः । मित्रावरुणौ। त्रिष्टुप्, ७ शक्वरीगर्भातिजगती।
Whitney anukramaṇī
[Mṛgāra.—(see h. 23). 7. śakvarīgarbhā jagatī.]
Whitney
Comment
Found in Pāipp. iv. (with vs. 5 put before vs. 4). The first and last verses also in the Yajus texts (see under h. 23), between those of our hymns 24 and 25. For the use by Kāuś. as mṛgāra hymn, see under h. 23.
Translations
Translated: Roth, Zur Litteratur und Geschichte des Weda, 1846, p. 43; Ludwig, p. 137, with an elaborate discussion of the proper names; Griffith, i. 170; Weber, xviii. 114.
Griffith
A hymn to Mitra-Varuna
०१ मन्वे वाम्
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
म॒न्वे वां॑ मित्रावरुणावृतावृधौ॒ सचे॑तसौ॒ द्रुह्व॑णो॒ यौ नु॒देथे॑।
प्र स॒त्यावा॑न॒मव॑थो॒ भरे॑षु॒ तौ नो॑ मुञ्चत॒मंह॑सः ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
म॒न्वे वां॑ मित्रावरुणावृतावृधौ॒ सचे॑तसौ॒ द्रुह्व॑णो॒ यौ नु॒देथे॑।
प्र स॒त्यावा॑न॒मव॑थो॒ भरे॑षु॒ तौ नो॑ मुञ्चत॒मंह॑सः ॥
०१ मन्वे वाम् ...{Loading}...
Whitney
Translation
- I reverence you, O Mitra-and-Varuṇa, increasers of right; who,
accordant, thrust [away] the malicious (drúhvan); [who] favor the
truthful one in conflicts (bhára): do ye free us from distress.
Notes
Ppp. has for b satyojasāu dṛhyāṇī yo nirete (cf. its version of 2
a); in c, yāu for pra, and haveṣu (better) for bhareṣu
(= saṁgrāmeṣu, comm.). TS.MS. read in a -ruṇā tásya vittam (as
in our 28. 1 a; and MS. accents -tám); then, in b,
sátyāujasā (MS. satyāú-) dṛṅhaṇā (MS. duhṛṇā) yáṁ nudéthe;
their c is wholly different: yā́ rā́jānaṁ (MS. -nā) saráthaṁ
yāthá (MS. -tá) ugrā; and they end the refrain with ā́gasas.* MS.
further accents mitrā́váruṇā in a; the comm. reads -ruṇā
ṛtāvṛdhā. Satyāvan in c is perhaps rather a proper name (so the
Pet. Lex.); the comm. takes it as appellative (= satyayuktam puruṣam).
In our edition, the e of manvé at the beginning is broken off.
*⌊Both reading tā́ for tāú.⌋
Griffith
You twain, O Mitra, Varuna, I honour, Lawstrengtheners, wise, who drive away oppressors. Ye who protect the truthful in his battles, deliver us, ye twain, from grief and trouble.
पदपाठः
म॒न्वे। वा॒म्। मि॒त्रा॒व॒रु॒णौ॒। ऋ॒त॒ऽवृ॒धौ॒। सऽचे॑तसौ। द्रुह्व॑णः। यौ। नु॒देथे॒ इति॑। प्र। स॒त्यऽवा॑नम्। अव॑थः। भरे॑षु। तौ। नः॒। मु॒ञ्च॒त॒म्। अंह॑सः। २९.१।
अधिमन्त्रम् (VC)
- मित्रावरुणौ
- मृगारः
- त्रिष्टुप्
- पापमोचन सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
पुरुषार्थ करने का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (ऋतावृधौ) हे सत्य के बढ़ानेवाले (सचेतसौ) समान ज्ञान कराने हारे (मित्रावरुणा) मित्र और वरुण [प्राण और अपान अथवा दिन और रात] (वाम्) तुम दोनों का (मन्त्रे) मैं मनन करता हूँ, (यौ) जो तुम दोनों (द्रुह्वणः) द्रोहकारियों को (नुदेथे) निकाल देते हो और (सत्यावानम्) सत्यवान् पुरुष को (भरेषु) संग्रामों में (प्र) अच्छे प्रकार (अवथः) बचाते हो। (तौ) वे तुम दोनों (नः) हमें (अंहसः) कष्ट से (मुञ्चतम्) छुड़ावो ॥१॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - जो मनुष्य प्राणायाम करके श्वास-श्वास पर दिन-रात शुभ चिन्तन करते हैं, वे सत्यवादी सत्यसंकल्पी पुरुष आत्मदोषों को त्याग कर संसार में विजय पाते और आनन्द भोगते हैं ॥१॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: १−(मन्वे) मननं करोमि (वाम्) युवयोः (मित्रावरुणा) अ० १।२०।२। मिनोति प्रेरयति जगत् कार्ये स मित्रः। वृणोति आच्छादयति स्वीकरोति वा स वरुणः। प्राणापानौ, दयानन्दभाष्ये-य० २।३। अहोरात्राभिनानिनौ-इति सायणः, म० २। अहोरात्रौ। (ऋतावृधौ) छान्दसो दीर्घः। ऋतस्य सत्यस्य वर्धयितारौ (सचेतसौ) अ० ४।२६।१। समानचेतयितारौ (द्रुह्वणः) अन्यभ्योऽपि दृश्यन्ते। पा० ३।२।७५। इति द्रुह जिघांसायाम् क्वनिप्। द्रोग्धॄन्। उपद्रविणः (यौ) मित्रावरुणौ (नुदेथे) णुद प्रेरणे। दूरे प्रेरयथः। स्थानात् प्रच्यावयथः (प्र) प्रकर्षेण (सत्यावानम्) छन्दिसीवनिपौ। वा० पा० ५।२।१०९। इति मत्वर्थीयो वनिप्। छान्दसो दीर्घः। सत्यवन्तं सत्यप्रतिज्ञं पुरुषम् (अवथः) रक्षथः (भरेषु) भृ भर्त्सने क्र्यादिः-पचाद्यच्। संग्रामेषु-निरु० २।१७। (तौ) तादृशौ युवाम् (नः) अस्मान् (मुञ्चतम्) मोचयतम् (अंहसः) कष्टात् ॥
०२ सचेतसौ द्रुह्वणो
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
सचे॑तसौ॒ द्रुह्व॑णो॒ यौ नु॒देथे॒ प्र स॒त्यावा॑न॒मव॑थो॒ भरे॑षु।
यौ गच्छ॑थो नृ॒चक्ष॑सौ ब॒भ्रुणा॑ सु॒तं तौ नो॑ मुञ्चत॒मंह॑सः ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
सचे॑तसौ॒ द्रुह्व॑णो॒ यौ नु॒देथे॒ प्र स॒त्यावा॑न॒मव॑थो॒ भरे॑षु।
यौ गच्छ॑थो नृ॒चक्ष॑सौ ब॒भ्रुणा॑ सु॒तं तौ नो॑ मुञ्चत॒मंह॑सः ॥
०२ सचेतसौ द्रुह्वणो ...{Loading}...
Whitney
Translation
- Ye who, accordant, thrust [away] the malicious; [who] favor the
truthful one in conflicts; who, men-watching, go unto the brown soma—do
ye free us from distress.
Notes
The translation implies emendation in c of babhrúṇā (our P.M. have
babhrū́ṇā*) to babhrúm ā́; the comm. understands “with your brown
chariot”; Ludwig takes the word as proper name: “pressed by Babhru.”
Ppp. has for a satyojasāu dṛhvaṇī yo niredhe ⌊cf. its version of 1
b⌋, and again haveṣu for bhareṣu. The comm. (with one or two
mss., including our Op.) reads gacchatas in c. *⌊And W. has
babhrūṇā.]
Griffith
Ye the wise Gods who drive away oppressors, ye who protect the truthful in his battles, Who come, men’s guards, to juice pressed forth by Babhru,. deliver us, ye twain, from grief and trouble.
पदपाठः
सऽचे॑तसौ। द्रुह्व॑णः। यौ। नु॒देथे॒ इति॑। प्र। स॒त्यऽवा॑नम्। अव॑थः। भरे॑षु। यौ। गच्छ॑थः। नृ॒ऽचक्ष॑सौ। ब॒भ्रुणा॑। सु॒तम्। तौ। नः॒। मु॒ञ्च॒त॒म्। अंह॑सः। २९.२।
अधिमन्त्रम् (VC)
- मित्रावरुणौ
- मृगारः
- त्रिष्टुप्
- पापमोचन सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
पुरुषार्थ करने का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (सचेतसौ) हे समान ज्ञान करानेवाले ! (यौ) जो तुम दोनों (द्रुह्वणः) उपद्रवियों को (नुदेथे) निकाल देते हो और (सत्यावानम्) सत्यवान् पुरुष को (भरेषु) संग्रामें में (प्र) अच्छे प्रकार (अवथः) बचाते हो। (नृचक्षसौ) मनुष्यों के देखनेवाले (यौ) जो तुम दोनों (बभ्रुणा) पोषण के साथ (सुतम्) उत्पन्न जगत् वा पराक्रमी वा पुत्रसमान सेवक पुरुष को (गच्छथः) प्राप्त होते हो। (तौ) वे तुम दोनों (नः) हमें (अंहसः) कष्ट से (मुञ्चतम्) छुड़ावो ॥२॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - जो मनुष्य श्वास-श्वास और पल-पल पर दृष्टि रख कर वैदिक कर्म करते रहते हैं, वे सत्यप्रतिज्ञ पुरुष बल पराक्रम प्राप्त करके सदा प्रसन्न रहते हैं ॥२॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: २−पूर्वार्द्धो व्याख्यातः-म० १ (यौ) मित्रावरुणौ (गच्छथः) प्राप्नुथः (नृचक्षसौ) अ० १।७।५। हे नृणां चष्टारौ द्रष्टारौ सर्वस्यापि मानुषव्यापारस्य साक्षिणौ (बभ्रुणा) कुर्भ्रश्च। उ० १।२२। इति डुभृञ् धारणपोषणयोः-कु, द्वित्वं च। भरणेन पोषणेन (सुतम्) षु प्रसवैश्वर्ययोः-क्तः। उत्पन्नं जगत् ऐश्वर्यवन्तम्। पराक्रमिणम्। पुत्रवत्सेवकं वा। अन्यत् पूर्ववत् ॥
०३ यावङ्गिरसमवथो यावगस्तिम्
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
यावङ्गि॑रस॒मव॑थो॒ याव॒गस्तिं॒ मित्रा॑वरुणा ज॒मद॑ग्नि॒मत्त्रि॑म्।
यौ क॒श्यप॒मव॑थो॒ यौ वसि॑ष्ठं॒ तौ नो॑ मुञ्चत॒मंह॑सः ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
यावङ्गि॑रस॒मव॑थो॒ याव॒गस्तिं॒ मित्रा॑वरुणा ज॒मद॑ग्नि॒मत्त्रि॑म्।
यौ क॒श्यप॒मव॑थो॒ यौ वसि॑ष्ठं॒ तौ नो॑ मुञ्चत॒मंह॑सः ॥
०३ यावङ्गिरसमवथो यावगस्तिम् ...{Loading}...
Whitney
Translation
- Ye who favor An̄giras, who Agasti, Jamadagni, Atri, O
Mitra-and-Varuṇa, who favor Kaśyapa, who Vasishṭha—do ye free us from
distress.
Notes
The comm. reads in a agastyam. He amuses himself with worthless
etymologies of the various names through the hymn.
Griffith
Mitra and Varuna who help Agasti, Atri, and Angiras, and Jamadagni, Ye who help Kasyapa, who help Vasishtha, deliver us, ye twain, from grief and trouble.
पदपाठः
यौ। अङ्गि॑रसम्। अव॑थः। यौ। अ॒गस्ति॑म्। मित्रा॑वरुणा। ज॒मत्ऽअ॑ग्निम्। अत्त्रि॑म्। यौ। क॒श्यप॑म्। अव॑थः। यौ। वसि॑ष्ठम्। तौ। नः॒। मु॒ञ्च॒त॒म्। अंह॑सः। २९.३।
अधिमन्त्रम् (VC)
- मित्रावरुणौ
- मृगारः
- त्रिष्टुप्
- पापमोचन सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
पुरुषार्थ करने का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (यौ) जो (मित्रावरुणा) मित्र और वरुण तुम दोनों (अङ्गिरसम्) उद्योगी वा ज्ञानी पुरुष को और (यौ) जो तुम दोनों (अगस्तिम्) वक्रगति पाप के गिरा देनेवाले, (जमदग्निम्) [यज्ञ वा शिल्पसिद्धि में] प्रकाशमान अग्निवाले और (अत्रिम्) दोष के नाश करनेवाले, यद्वा निरन्तर गतिशील, यद्वा कायिक वाचिक और मानसिक तीन दोष रहित महात्मा को (अवथः) बचाते हो। (यौ) जो तुम दोनों (कश्यपम्) सोमरस पीनेवाले वा सूक्ष्मदर्शी पुरुष को और (यौ) जो तुम दोनों (वसिष्ठम्) बड़े धनी और बड़े श्रेष्ठ जन को (अवथः) बचाते हो। (तौ) वे तुम दोनों (नः) हमें (अंहसः) कष्ट से (मुञ्चतम्) छुड़ावो ॥३॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - मनुष्य (मित्रावरुणा) दिन-रात अर्थात् समय, और प्राण और अपान अर्थात् इन्द्रियों के यथावत् प्रयोग से ज्ञानी, शुद्ध चित्त, और सूक्ष्मदर्शी होकर सदा आनन्द भोगते हैं ॥३॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ३−(यौ) युवाम् (अङ्गिरसम्) अ० २।१२।४। गन्तारम्। उद्योगिनं ज्ञानिनं वा (अवथः) रक्षथः (अगस्तिम्) अ० २।३२।३। अग वक्रगतौ-अच्। वसेस्तिः। उ० ४।१८०। इति अग+असु क्षेपणे कर्त्तरि−ति प्रत्ययः, पृषोदरादित्वाद् दीर्घाभावः। अगं कुटिलगतिं पापम् अस्यति उत्पाटयतीति अगस्तिः। तथाभूतं पापनाशकं महर्षिम् (मित्रावरुणा) म० १। हे अहोरात्रौ प्राणापानौ वा (जमदग्निम्) अ० २।३२।३। जमन्तः प्रज्वलन्तोऽग्नयो यज्ञे शिल्पसिद्धौ वा यस्य तं महर्षिम् (अत्रिम्) अ० २।३२।३। दोषभक्षकं निरन्तरगतिशीलं वा मुनिं यद्वा। अत्रिर्न त्रयः-निरु० ३।१७। इति कायिकवाचिकमानसिकत्रि-दोषरहितं पुरुषम् (कश्यपम्) अ० २।३३।७। सोमरसपानशीलम्। यद्वा पश्यकं सूक्ष्मदर्शिनम् (वसिष्ठम्) वसुमत्-इष्ठन्। विन्मतोर्लुक्। पा० ५।३।६५। इति मतुपो लुक्। वसुमत्तमम्। अतिशयेन धनवन्तम्। यद्वा वसु-इष्ठन्। सर्वश्रेष्ठम्। अन्यत् पूर्ववत् ॥
०४ यौ श्यावाश्वमवथो
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
यौ श्या॒वाश्व॒मव॑थो वध्र्य॒श्वं मित्रा॑वरुणा पुरुमी॒ढमत्त्रि॑म्।
यौ वि॑म॒दमव॑थः स॒प्तव॑ध्रिं॒ तौ नो॑ मुञ्चत॒मंह॑सः ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
यौ श्या॒वाश्व॒मव॑थो वध्र्य॒श्वं मित्रा॑वरुणा पुरुमी॒ढमत्त्रि॑म्।
यौ वि॑म॒दमव॑थः स॒प्तव॑ध्रिं॒ तौ नो॑ मुञ्चत॒मंह॑सः ॥
०४ यौ श्यावाश्वमवथो ...{Loading}...
Whitney
Translation
- Ye who favor śyāvāśva, Vadhryaśva, Purumīḍha, Atri, O
Mitra-and-Varuṇa, who favor Vimada, Saptavadhri—do ye free us from
distress.
Notes
Ppp. substitutes gaviṣṭhiram for vadhryaśvam in a.
Griffith
Mitra and Varuna, who help Syavasva, Atri, and Purumilha, and Vadhryasva, Ye who help Vimada and Saptavadhri, deliver us, ye twain, from grief and trouble.
पदपाठः
यौ। श्या॒वऽअ॑श्वम्। अव॑थः। व॒ध्रि॒ऽअ॒श्वम्। मित्रा॑वरुणा। पु॒रु॒ऽमी॒ढम्। अत्त्रि॑म्। यौ। वि॒ऽम॒दम्। अव॑थः। स॒प्तऽव॑ध्रिम्। तौ। नः॒। मु॒ञ्च॒त॒म्। अंह॑सः। २९.४।
अधिमन्त्रम् (VC)
- मित्रावरुणौ
- मृगारः
- त्रिष्टुप्
- पापमोचन सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
पुरुषार्थ करने का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (यौ) जो (मित्रावरुणा) मित्र और वरुण तुम दोनों (श्यावाश्वम्) ज्ञान में व्याप्ति रखनेवाले को, (वध्र्यश्वम्) मित भोजन करनेवाले को, (पुरुमीढम्) बड़े धनी को और (अत्रिम्) नित्य उद्योगी को (अवथः) बचाते हो। (यौ) जो तुम दोनों (विमदम्) मदरहित वा अदीन पुरुष को और (सप्तवध्रिम्) [पञ्च ज्ञानेन्द्रिय मन और बुद्धि इन] सात को संयम में रखनेवाले पुरुष को (अवथः) बचाते हो। (तौ) वे तुम दोनों (नः) हमें (अंहसः) कष्ट से (मुञ्चतम्) छुड़ावो ॥४॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - मनुष्य समय और प्राण के संयम से ज्ञानपूर्वक, शुद्ध आहार, विहार करके निरभिमानी और अदीन अर्थात् उत्साही, स्वस्थ और धनी होके सदा आनन्दित रहते हैं ॥४॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ४−(यौ) युवां मित्रावरुणौ (श्यावाश्वम्) कॄगॄशॄदॄभ्यो वः। उ० १।१५५। इति श्यैङ् गतौ-व। इति श्यावः। अशूप्रुषिलटि०। १।१५१। इति अशू व्याप्तौ, अश भोजने वा-क्वन्। इति अश्वः। श्यावे ज्ञाने अश्वो व्याप्तिर्यस्य तं ज्ञानव्याप्तिकम् (अवथः) रक्षथः (वध्र्यश्वम्) अदिशदिभूशुभिभ्यः क्रिन्। उ० ४।६५। इति बध बन्धने भ्वा०, वा बध संयमने चुरा०-क्रिन्। बध्रौ संयमने अश्वोऽशनं भोजनं यस्य तं मितभोजिनम् (मित्रावरुणा) म० १। अहोरात्रौ। प्राणापानौ (पुरुमीढम्) मिह सेचने-क्त। मीढं धननाम-निघ० २।१२। बहुधनयुक्तम् (अत्रिम्) म० ३। निरन्तरगतिशीलम् (विमदम्) मदी हर्षग्लेपनयोः, गर्वे च-अच्। ग्लेपनं दैन्यम्। विगतो मदोऽहङ्कारो दैन्यं वा यस्य तम्। निरहङ्कारम्। अदीनम् (सप्तवध्रिम्) बध संयमने-क्रिन् पूर्ववत्। पञ्चज्ञानेन्द्रियाणि मनो बुद्धिश्च सप्त वध्रौ संयमने यस्य तम्। अतिजितेन्द्रियम्। अन्यत् पूर्ववत् ॥
०५ यौ भरद्वाजमवथो
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
यौ भ॒रद्वा॑ज॒मव॑थो॒ यौ गवि॑ष्ठिरं वि॒श्वामि॑त्रं वरुण मित्र॒ कुत्स॑म्।
यौ क॒क्षीव॑न्त॒मव॑थः॒ प्रोत कण्वं॒ तौ नो॑ मुञ्चत॒मंह॑सः ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
यौ भ॒रद्वा॑ज॒मव॑थो॒ यौ गवि॑ष्ठिरं वि॒श्वामि॑त्रं वरुण मित्र॒ कुत्स॑म्।
यौ क॒क्षीव॑न्त॒मव॑थः॒ प्रोत कण्वं॒ तौ नो॑ मुञ्चत॒मंह॑सः ॥
०५ यौ भरद्वाजमवथो ...{Loading}...
Whitney
Translation
- Ye who favor Bharadvāja, who Gavishṭhira, Viśvāmitra, Kutsa, O Varuṇa
[and] Mitra; who favor Kakshīvant, also Kaṇva—do ye free us from
distress.
Notes
This time, Ppp. puts vadhryaśvam in place of gaviṣṭhiram in a.
Griffith
Ye, Varuna, Mitra, who give aid to Kutsa, Gavishthira, Bharadvaja, Visvamitra, Who help Kakshivan and give aid to Kanva, deliver us, ye twain, from grief and trouble.
पदपाठः
यौ। भ॒रत्ऽवा॑जम्। अव॑थः। यौ। गवि॑ष्ठिरम्। वि॒श्वामि॑त्रम्। व॒रु॒ण॒। मि॒त्र॒। कुत्स॑म्। यौ। क॒क्षीव॑न्तम्। अव॑थः। प्र। उ॒त। कण्व॑म्। तौ। नः॒। मु॒ञ्च॒त॒म्। अंह॑सः। २९.५।
अधिमन्त्रम् (VC)
- मित्रावरुणौ
- मृगारः
- त्रिष्टुप्
- पापमोचन सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
पुरुषार्थ करने का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (यौ) जो (मित्र वरुण) मित्र और वरुण तुम दोनों (भरद्वाजम्) अन्न वा बल, वा ज्ञान के धारण करनेवाले को, (यौ) जो तुम (गविष्ठिरम्) वेदवाणी में स्थिर को, (विश्वामित्रम्) सबके मित्र को, वा सब हैं मित्र जिसके उसको, और (कुत्सम्) संगतिशील वा दोषों के कतरनेवाले को (अवथः) बचाते हो, (यौ) जो तुम दोनों (कक्षीवन्तम्) उद्योगी वा शासनशील (उत) और (कण्वम्) स्तुति करनेवाले मेधावी पुरुष को (प्र) अच्छे प्रकार (अवथः) बचाते हो। (तौ) वे तुम दोनों (नः) हमें (अंहसः) कष्ट से (मुञ्चतम्) छुड़ावो ॥५॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - पुरुषार्थी, वेदों की आज्ञा पालन करनेवाले सर्वहितकारक आदिक पुरुषों के लिये समय और आत्मबल सदा अनुकूल रहते हैं ॥५॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ५−(यौ) मित्रावरुणौ युवाम् (भरद्वाजम्) अ० २।१२।२। अन्नस्य बलस्य विज्ञानस्य वा भर्तारं धारकं पुरुषम् (अवथः) रक्षथः (गविष्ठिरम्) तत्पुरुषे कृति बहुलम्। पा० ६।३।१४। इत्यलुक्। गवियुधिभ्यां स्थिरः। पा० ८।३।५५। इति षत्वम्। गवि वाचि वेदात्मिकायां स्थिरं दृढम् (विश्वामित्रम्) मित्रे चर्षौ। पा० ६।३।१३०। इति दीर्घः। विश्वामित्रः सर्वमित्रः, सर्वं संसृतम्-निरु० २।२४। सर्वस्यैव मित्रं सर्वमेव वा तस्य मित्रम्। तं सर्वहितम् (वरुण मित्र) हे मित्रावरुणौ (कुत्सम्) स्तुव्रश्चिकृत्यृषिभ्यः कित्। उ० ३।६६। इति-कुस संश्लेषणे-स। सः स्यार्धधातुके। पा० ७।४।४९। इति सस्य तः। सद्भिः संगतिशीलम्। यद्वा कृती छेदने स प्रत्ययः। ऋकारस्य उत्वम्। दोषाणां कर्तकं छेत्तारम्। यद्वा कुत्स अवक्षेपणे चुरा०-घञ्। कुत्सयति दोषान् यः तम्। कुत्सो वज्रः-निघ० २।२०। कुत्स इत्येतत्कृन्ततेः। ऋषिः कुत्सो भवति, कर्ता स्तोमानामित्यौपमन्यवः। अत्राप्यस्य वधकर्मैव भवति तत्सख इन्द्रः शष्णं जघानेति-निरु० ३।११। (कक्षीवन्तम्) अशेर्नित्। उ० ३।१५६। इति कश गतिशासनयोः-क्सि। ततो मतुप्। मस्य वः। अन्येषामपि दृश्यते। पा० ६।३।१३७। इति दीर्घः। कक्षिर्गतिः शासनं वा विद्यते यस्मिन् स कक्षिवान् तं गतिशीलं शासनशीलं वा कक्षावान् कक्ष्यावान्…. अपि त्वयं मनुष्यकक्ष एवाभिप्रेतः स्यात्-निरु० ६।१०। (प्र) प्रकर्षेण (उत) अपि च (कण्वम्) अ० २।२५।३। अशूप्रुषिलटिकणि०। उ० १।१५१। इति कण शब्दे निमीलने वा-क्वन्। कणति स्तौति यद्वा निमीलयति दोषान् स्वज्ञानेन, तं मेधाविनम्-निघ० ३।१५। अन्यत्पूर्ववत् ॥
०६ यौ मेधातिथिमवथो
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
यौ मेधा॑तिथि॒मव॑थो॒ यौ त्रि॒शोकं॒ मित्रा॑वरुणावु॒शनां॑ का॒व्यं यौ।
यौ गोत॑म॒मव॑थः॒ प्रोत मुद्ग॑लं॒ तौ नो॑ मुञ्चत॒मंह॑सः ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
यौ मेधा॑तिथि॒मव॑थो॒ यौ त्रि॒शोकं॒ मित्रा॑वरुणावु॒शनां॑ का॒व्यं यौ।
यौ गोत॑म॒मव॑थः॒ प्रोत मुद्ग॑लं॒ तौ नो॑ मुञ्चत॒मंह॑सः ॥
०६ यौ मेधातिथिमवथो ...{Loading}...
Whitney
Translation
- Ye who favor Medhātithi, who Triśoka, who Uśanas Kāvya, O
Mitra-and-Varuṇa; who favor Gotama, also Mudgala—do ye free us from
distress.
Notes
Ppp. reads uśanam in b, and its c is yāu mudgalam avatho
gāutamaṁ ca (our O.Op. also have gāútamam ⌊comm. to Prāt. iv. 16
cites it as gótama⌋).
Griffith
Ye, Mitra, Varuna, who help Trisoka, Medhatithi, and Usana son of Kavi, Ye, Gotama’s and Mudgala’s protectors, deliver us, ye twain, from grief and trouble.
पदपाठः
यौ। मेध॑ऽअतिथिम्। अव॑थः। यौ। त्रि॒ऽशोक॑म्। मित्रा॑वरुणै। उ॒शना॑म्। का॒व्यम्। यौ। यौ। गोत॑मम्। अव॑थः। प्र। उ॒त। मुद्ग॑लम्। तौ नः॒। मु॒ञ्च॒त॒म्। अंह॑सः। २९.६।
अधिमन्त्रम् (VC)
- मित्रावरुणौ
- मृगारः
- त्रिष्टुप्
- पापमोचन सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
पुरुषार्थ करने का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (यौ) जो (मित्रावरुणौ) दिन रात वा प्राण और अपान तुम दोनों ! (मेधातिथिम्) धारणावती बुद्धि के नित्य प्राप्त करनेवाले को और (यौ) जो तुम दोनों (त्रिशोकम्) कायिक, वाचिक, और मानसिक तीन दोषों पर शोक करनेवाले को, और (यौ) जो तुम दोनों (उशनाम्) कामनायोग्य नीति को और (काव्यम्) बुद्धिमानों के कर्म को (अवथः) बचाते हो। (यौ) जो तुम दोनों (गोतमम्) अतिशय स्तुति करनेवाले वा विद्या की कामना करनेवाले को (उत) और (मुद्गलम्) मोद अर्थात् हर्ष देनेवाले को (प्र) अच्छे प्रकार (अवथः) बचाते हो। (तौ) वे तुम दोनों (नः) हमें (अंहसः) कष्ट से (मुञ्चतम्) छुड़ावो ॥६॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - जो मनुष्य तपश्चर्या करके अपने समय और शारीरिक मानसिक शक्तियों का यथावत् उपयोग करते हैं, वे उत्तम नीति और कर्म प्राप्त करके आनन्दित होते हैं ॥६॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ६−(यौ) युवाम् (मेधातिथिम्) षिद्भिदादिभ्योऽङ्। पा० ३।३।१०४। इति मेधृ वधहिंसासङ्गमेषु-अङ्। टाप्। धीर्धारणावती मेधा-इत्यमरः। ५।२। ऋतन्यञ्जिवन्यञ्ज्यर्पिमद्यत्यङ्गि०। उ० ४।२। इति अत सातत्यगमने-इथिन्। अततीति अतिथिः। मेधां धारणावतीं बुद्धिम् अतति निरन्तरं प्राप्नोति यः, तम्। (अवथः) (त्रिशोकम्) त्रिषु कायिकवाचिकमानसिकदोषेषु शोकः खेदो यस्य तम् (मित्रावरुणौ) अहोरात्रौ प्राणापानौ वा (उशनाम्) रञ्जतेः क्युन्। उ० २।७९। इति वश कान्तौ-क्युन्। टाप्। सम्प्रसारणं च। कमनीयां नीतिम् (काव्यम्) गुणवचनब्राह्मणादिभ्यः कर्मणि च। पा० ५।१।१२४। इति कवि-ष्यञ्। कवीनां मेधाविनां कर्म (गोतमम्) गो-तमप्। गौः स्तोता-निरु० ३।१६। अतिशयेन स्तोतारम्। यद्वा, गौः, वाङ्नाम-निघ० १।११। तमु काङ्क्षायाम् पचाद्यच्। गां वाचं विद्यां ताम्यति काङ्क्षति यस्तं विद्याकामम् (प्र उत) (मुद्गलम्) मुदिग्रोर्गग्गौ। उ० १।१२८। इति मुद हर्षे-गक्। ला दानादनयोः-क। मुद्गलो मुद्गवान् मुद्गिलो वा मदनङ्गिलतीति वा मदङ्गिलो वा मुदङ्गिलो वा निरु० ९।२४। मोदस्य हर्षस्य दातारम्। अन्यत् पूर्ववत् ॥
०७ ययो रथः
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
ययो॒ रथः॑ स॒त्यव॑र्त्म॒र्जुर॑श्मिर्मिथु॒या चर॑न्तमभि॒याति॑ दू॒षय॑न्।
स्तौमि॑ मि॒त्रावरु॑णौ नाथि॒तो जो॑हवीमि तौ नो मुञ्चत॒मंह॑सः ॥
मूलम् ...{Loading}...
मूलम् (VS)
ययो॒ रथः॑ स॒त्यव॑र्त्म॒र्जुर॑श्मिर्मिथु॒या चर॑न्तमभि॒याति॑ दू॒षय॑न्।
स्तौमि॑ मि॒त्रावरु॑णौ नाथि॒तो जो॑हवीमि तौ नो मुञ्चत॒मंह॑सः ॥
०७ ययो रथः ...{Loading}...
Whitney
Translation
- Whose chariot, of true track, of straight reins, goes spoiling
against him who behaves (car) falsely—I praise Mitra-and-Varuṇa;
[as] a suppliant I call loudly on [them]: do ye free us from
distress.
Notes
TS.MS. have yó vāṁ rátha ṛjúraśmiḥ satyádharmā míthiś cárantam (MS.
mithucár-) upayā́ti dūṣáyan; then TS. reads -ruṇā in c, and MS.
tā́ at beginning of d; and both end (as in vs. 1) with ā́gasas.
⌊Here end the Mṛgāra hymns.⌋
Griffith
Whose straight-reined car that keeps the track of goodness assails and ruins him who walks perversely I, suppliant, praise with constant invocation Mitra and Varuna. Save us from affliction.
पदपाठः
ययोः॑। रथः॑। स॒त्यऽव॑र्त्मा। ऋ॒जुऽर॑श्मिः। मि॒थु॒या। चर॑न्तम्। अ॒भि॒ऽयाति॑। दू॒षय॑न्। स्तौमि॑। मि॒त्रावरु॑णौ। ना॒थि॒तः। जो॒ह॒वी॒मि॒। तौ। नः॒। मु॒ञ्च॒त॒म्। अंह॑सः। २९.७।
अधिमन्त्रम् (VC)
- मित्रावरुणौ
- मृगारः
- शक्वरीगर्भा जगती
- पापमोचन सूक्त
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - विषयः
पुरुषार्थ करने का उपदेश।
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (ययोः) जिन दोनों का (सत्यवर्त्मा) सत्यमार्गवाला, (ऋजुरश्मिः) सरल व्याप्ति वा डोरीवाला (रथः) रथ (मिथुया) हिंसा के साथ (चरन्तम्) चलते हुए पुरुष को (दूषयन्) सताता हुआ (अभियाति) चढ़ाई करता है। (नाथितः) मैं अधीन होकर (मित्रावरुणौ) दिन रात वा प्राण अपान को (स्तौमि) सराहता हूँ और (जोहवीमि) बारंबार पुकारता हूँ। (तौ) वे तुम दोनों (नः) हमें (अंहसः) कष्ट से (मुञ्चतम्) छुड़ावो ॥७॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - भावार्थः
भावार्थभाषाः - जो मनुष्य समय और आत्मिक शक्तियों का कुप्रयोग करते हैं, वे ही कर्म उन दुराचारियों का नाश कर देते हैं। इसलिये मनुष्य अपने काल और सामर्थ्य को उत्तम कामों में लगाकर प्रसन्न रहें ॥७॥
पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी - पादटिप्पनी
टिप्पणी: ७−(ययोः) मित्रावरुणयोः (रथः) अ० ४।१२।६। वेगवान्। स्यन्दनः (सत्यवर्त्मा) अवितथमार्गयुक्तः (ऋजुरश्मिः) अर्जिदृशिकम्यमि०। उ० १।२७। इति अर्ज अर्जने-कु। इति ऋजु। अश्नोतेरश्च। उ० ४।४६। इति अशू व्याप्तौ-मि। रश् इत्यादेशो धातोः। ऋजवः सरला अनुकूला रश्मयो व्याप्तयः प्रग्रहा वा यस्य सः (मिथुया) मिथ वथे-कु। सुपां सुलुक्। पा० ७।१।३९। इति विभक्तेर्याच्। मिथुना हिंसनेन (चरन्तम्) गच्छन्तम् (अभियाति) अभिमुखं गच्छति (दूषयन्) दुष वैकृत्ये ण्यन्तात्-शतृ। दोषो णौ। पा० ६।४।९०। इति ऊत्वम् (स्तौमि) प्रशंसामि (मित्रावणौ) अहोरात्रौ प्राणापानौ वा (नाथितः) नाथवान्। अधीनः (जोहवीमि) पुनः पुनराह्वयामि। अन्यत् पूर्ववत् ॥